Community Geschiedenis Histoforum
Tolerantie en actief pluralisme. De afgewezen erfenis van Erasmus, More en Gillis
Kapellen, Pelckmans - Kampen, Klement, 2008, 112
blz.
Inhoud
Tot
ik dit boek begon te lezen kende ik Pieter Gillis alleen wegens een
brief die hij in 1517 aan Erasmus schreef om de geograaf Nikolaus
Kratzer te introduceren (1). En van zijn portret door Quinten Metsys.
Deze Antwerpse stadssecretaris bleek heel wat meer in zijn mars te
hebben. Ofschoon zelf geen vooraanstaand humanist, speelde hij toch een
belangrijke rol in de netwerken van de humanisten. Blijkt nu dat Metsys
in
Sedert enkele jaren maakt de term actief pluralisme
opgang in Vlaanderen. Hij werd gemeengoed nadat de toenmalige voorzitter
van de socialistische partij, Steve Stevaert, in 2005 een boek
publiceerde met de titel Ander
geloof. Naar een actief pluralisme in Vlaanderen. Auteurs met
diverse levensbeschouwelijke achtergronden kwamen in dit boek aan bod en
lieten hun licht schijnen over de rol van het actief pluralisme in de
uitbouw van een tolerante maatschappij.
Maar wat betekent de term actief pluralisme?
Vooraleer over te gaan naar de humanisten, behandelt
de auteur kort de middeleeuwse tolerantie. Petrus Venerabilis (ca.
1092-1156), abt van Cluny, bood Bernardus van Clairvaux aan de Koran te
lezen in Latijnse vertaling, om zo de Arabische cultuur te leren kennen,
maar die vergewaardigde zich niet eens te antwoorden. In maart 1146 riep
Bernardus te Vézelay, in aanwezigheid van de Machtigen uit Frankrijk en
Vlaanderen, op tot de Tweede Kruistocht, die zou uitlopen tot een totale
mislukking en een ware ramp (2). Op het einde van de 12de
eeuw herontdekt Europa, juist door contacten met de Arabische cultuur,
het denken van Aristoteles. Nu stonden de christelijke theologen voor de
uitdaging om de Bijbelse visie in overeenstemming te brengen met de
Griekse filosofen, die er op het eerste gezicht helemaal mee in
tegenspraak waren.
De geschiedenis leert ons dat degenen die proberen
tolerantie te prediken via kennis en argumentatie nagenoeg altijd tot
het verliezende kamp behoren. Een ontluisterende gedachte! Toch is er
een verschil met de hedendaagse opvatting van tolerantie. Hun opvatting
beoogde geen erkenning van de andere godsdienst als inhoudelijk
evenwaardig. Ze wilden alleen hun eigen opvattingen niet opleggen via
geweld, maar via woord en redenering (p. 21).
Vijfhonderd jaar geleden introduceerden de
humanisten van de renaissance, Erasmus, More en Gillis een concept van
redelijkheid, dat zich afkeerde van de middeleeuwse methode van
theologisch en filosofisch denken, maar nog niet was vastgelopen in de
zekerheid van de moderne rationaliteit. Die humanistische houding van
redelijkheid en verdraagzaamheid heeft het evenmin gehaald. Na hun dood
brak de hel los.
Het meest
sprekende voorbeeld voor ons vormen de gebeurtenissen rond de scheiding
van de Nederlanden. De erasmiaanse houding van Willem van Oranje en zijn
medestanders werd weggeveegd door religieuze fundamentalisten van beide
zijden. Met tachtig jaar bloedvergieten als gevolg (J.M.).(3)
De levensbeschouwelijke twisten tussen katholieken
en protestanten werden al die tijd ook elders uitgevochten in wrede
godsdienstoorlogen. In 1648, met de Vrede van Westfalen, werd een
moegestreden Europa levensbeschouwelijk verkaveld. Daarmee werden niet
alleen de bloedbaden maar ook de inhoudelijke discussies tussen de
twistende partijen stilgelegd. Europa predikte voortaan een vorm van
passief pluralisme.
Er zijn talloze redenen waarom dit model van
passief pluralisme lange tijd behoorlijk heeft gefunctioneerd. De
belangrijkste is dat velen tot het besef waren gekomen dat geen enkele
idee of levensbeschouwing belangrijk genoeg is om er mensen voor uit te
sluiten of te doden. Uit angst voor de gevolgen van de strijd rond
ideeën, werd deze ideeënstrijd ingeperkt door middel van privatisering
en verzuiling en werd zo de inhoudelijke discussie tenslotte lamgelegd.
Het actief pluralisme wil juist de inhoudelijke
confrontatie aangaan. Het neemt niet langer vrede met de drooglegging
van de levensbeschouwelijke discussie. Enerzijds deelt het de opvatting
van het passief pluralisme dat het belang van ideeën wordt overdreven,
als men er mensen voor uitsluit. Anderzijds is het gevoelig voor de
kracht van levensbeschouwingen, die mee vorm geven aan de uitbouw van
een samenleving en daarom om verdere reflectie vragen. Juist vanuit deze
gevoeligheid wil het actief pluralisme de inhoud van de verschillende
levensbeschouwingen met elkaar vergelijken, de geschiedenis van hun
evolutie bestuderen en de rol die zij spelen in de uitbouw van de
samenleving opnieuw onder de aandacht brengen.
Bespreking
Een boek als dit bespreken, levert steevast
problemen op. Een korte inhoud volstaat immers niet. Voor een
behoorlijke recensie moet je de volledige argumentatie van de auteur
volgen. Dat betekent, bij een goed geschreven werk, dat je in feite
praktisch het hele boek moet weergeven, wat uiteraard onmogelijk is.
Hoewel … bedoeling van een recensie is natuurlijk dat je niet alleen een
idee krijgt waarover het besproken werk gaat, maar dat je het zo
mogelijk ook volledig gaat lezen.
Eerst een kleine kritiek: Erasmus pleitte voor
verdraagzaamheid binnen de christenheid. Tegenover moslims en in het
bijzonder de Turken was hij heel wat minder verdraagzaam (4). Hierin
verschilt hij toch wel van die andere grote humanist, zijn vroegere
student Nicolaes Cleynaerts (Diest 1493 - Granada 1542) (5).
Om actief pluralisme te
verwezenlijken is onder meer de inzet vanwege invloedrijke individuen
nodig. Vanheeswijck voert Amoz
Oz op als voorbeeld. Geen toeval dat de kritische Israëlische
schrijver van onder meer ‘Hoe
genees ik een fanaticus’ (De Bezige Bij, Amsterdam, 2007.)
in mei 2008 terecht een eredoctoraat xontving aan
de Universiteit Antwerpen. De laudatio werd uitgesproken door…
Vanheeswijck. Zie Bijlage 1.)
|
In zijn essay
Hoe genees je een
fanaticus komt Oz tot de paradoxale vaststelling dat de
fanaticus meestal een 'onzelfzuchtig schepsel' is, een altruïst:
'De fanaticus wil uw ziel redden, hij wil u verlossen, hij wil u
bevrijden van zonde, van dwaling, van het roken, van uw geloof
of van uw ongelovigheid, hij wil uw eetgewoonten verbeteren of u
van uw drink- of stemgedrag genezen. De fanaticus geeft heel
veel om u. Hij valt u voortdurend om de hals omdat hij zo veel
van u houdt, en anders grijpt hij u wel bij de strot omdat u
niet te verlossen blijkt. En topografisch gezien zijn om de hals
vallen en bij de strot grijpen toch al nagenoeg dezelfde
handelingen. In beide gevallen is de fanaticus meer
geïnteresseerd in u dan in zichzelf, om de doodeenvoudige reden
dat de fanaticus heel weinig zelf of helemaal geen zelf heeft.' De fanaticus heeft helemaal geen zelf; hij gelooft immers dat hij vanuit een neutraal standpunt de ander moet bevrijden van de ballast van zijn of haar traditie en overtuiging, die hij natuurlijk of onvoorstelbaar stompzinnig of hopeloos achterhaald of extreem gevaarlijk vindt. […] De fanaticus heeft geen humor! (p.86) |
De auteur ziet tevens een belangrijke rol weggelegd
voor de universiteiten. Hij onderscheidt twee tegengestelde hedendaagse
concepten: de ‘university of
excellence’ versus de ‘university
of thought’. De eerste is het toonaangevende concept geworden en nog
steeds in opmars. Het is de universiteit van de internationale
ranglijsten, de visitatiecommissies, de publicatiedwang voor
wetenschappers, de meetbare resultaten; kortom en enigszins karikaturaal
geformuleerd: de universiteit als kennisfabriek. De tweede is de actief
pluralistische universiteit die mensen wil aanzetten tot brede reflectie
en kritisch nadenken over de maatschappij, waartoe kennis ons moet
leiden, welk soort kennis relevant is en moet doorgegeven worden (p.
100). Aan de universiteit van Leuven probeert men in die richting te
werken sinds 1994, met de ‘Lessen voor de eenentwintigste eeuw’, een
multidisciplinaire lezingenreeks, waarin professoren vanuit hun
vakspecialisme komen spreken voor studenten uit zeer diverse richtingen
(J.M.)(6).
Zelfs als hij met profetische gaven was gezegend, had
Vanheeswijck niet kunnen voorspellen dat de controverse tussen
‘university of excellence’ versus ‘university of thought’ precies aan
deze oudste universiteit van de Nederlanden zou losbreken, nog voor de
inkt op zijn boek goed droog was! Zijn essay werd brandend actueel in
december 2008, toen bekend raakte dat het mandaat van rector Marc
Vervenne niet zou verlengd worden, wegens ‘managementtekorten en gebrek
aan leiderschap’. Daarop barstte een heftige polemiek los in de kranten
en universitaire tijdschriften, waarbij alle geledingen van de
universiteit en daarbuiten zich niet onbetuigd lieten. De spits werd
afgebeten door de jonge, internationaal gerenommeerde
Alzheimerspecialist prof. Bart De Strooper met een ongewoon scherp
artikel in verschillende kranten, dat hij herhaalde in
Campuskrant. Begin januari
2009 hadden al 1750 personeelsleden van de KU Leuven een petitie
getekend tegen de evaluatieprocedure die leidde tot de niet-verlenging
van Vervennes mandaat. Zij drongen aan op een terugkeer naar algemene
rectorverkiezingen en vragen ‘een universitas-profiel voor de rector,
dat krachtdadig bestuur niet hoeft uit te sluiten’. Het is duidelijk dat
de discussie de grenzen van die ene universiteit ver overschrijdt en dat
de huidige beheerders dit boekje niet gelezen hebben!
Didactische
tips
Eventueel leveren de links in de voetnoten
aanvullend materiaal op, zowel voor persoonlijk gebruik van
geïnteresseerden buiten het onderwijs als voor gebruik in lessen
geschiedenis, godsdienst, staatsburgerlijke opvoeding…
Hetzelfde geldt voor de bijlagen. Wie die laat
lezen vindt hierin nogmaals stof tot relevante vragen en tot
actualisering.
Het hele boek lezen is in een lessituatie
natuurlijk uitgesloten. Je kunt citaten nemen en die gebruiken voor
waardeverduidelijking.
- Amoz Oz stelt in zijn essay eveneens: “De
fanaticus heeft geen humor.” Wat zou hij daarmee kunnen bedoelen?
- Actief pluralisme lijkt eerder een wensdroom dan
een realiteit. Overal ter wereld worden we (in toenemende mate?)
geconfronteerd met intolerantie, fundamentalisme, censuur. Geef en/of
zoek zoveel mogelijk actuele voorbeelden op. Geef plaats en
omstandigheden.
Internationale site van Amnesty International. Je kunt dan desgewenst doorklikken naar de site van je nationale afdeling.
Noten
1. Martens, J.,
Waldseemüller en de geboorte van “America”, dl. 3. Holbeins “De
Franse gezanten”, 07 Netwerken. In de schoot van de Universiteit
Antwerpen is in 2004 het Centrum Pieter Gillis opgericht om het actief
pluralisme inhoudelijk verder uit te bouwen.
2 Zie hierover: Bauer, R.,
In het teken van verzoening.
Brief van Petrus Venerabilis…, Tielt, Lannoo, 1991 en het
voortreffelijke jeugdboek van Thea Beckman,
De gouden dolk. Rotterdam, Lemniscaat, 1982, 232 blz. - recente
herdruk en Maria Rosseels,
Wacht niet op de morgen, Leuven, Davidsfonds, Leuven, 1996.
Uitvoerige bespreking met didactische tips voor beide boeken.
3. Zie op deze site: de uitgewerkte leereenheid:
Willem van Oranje op dvd en het vierluik:
De moord
op Willem van Oranje,
De Beeldenstorm,
Balthasar Gerards en
Wilhelmus.
4. Voor het eerste, zie Martens, J.,
De keerzijde van de renaissance in:
De conquistadores:
wereldveroveraars met oogkleppen.
Voor het tweede: Desiderius Erasmus,
De Turkenkrijg, Ad. Donker, 2005.
Maar misschien was zijn normale tolerantie niet opgewassen tegen de
bloedige expansie van de Osmanen?
6. Lessen voor
de eenentwintigste eeuw, fraai uitgegeven door Universitaire Pers
Leuven en Davidsfonds, sinds 1995.
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum