Histoforum

Regisseur: Kevin Macdonald (The Last King of Scotland (2006)).

Acteurs: Channing Tatum, Jamie Bell, Donald Sutherland, Tahar Rahim.

Waardering De Standaard: ***/5 - Persoonlijke waardering: ****/5

Tijd en ruimte: Romeins Britannia & Schotland,  2^de eeuw na Christus.

Thematiek: trouw, eer, vriendschap, vrijheid versus slavernij & andere beperkingen, verschil van culturen: imperialisme en superioriteitsgevoelen van bezetters versus vrijheidsdrang van veroverden.

VOORAF

Voor je naar de film begint te kijken, moet je weten dat The Eagle gebaseerd is op The Eagle of the Ninth (De Adelaar van het Negende) van Rosemary Sutcliff (1920 - 1992). Iets wat de meeste filmrecensenten niet schijnen te weten. Sutcliffs naam verschijnt dan ook pas op het scherm bij de eindaftiteling als een van de scenaristen. 

Zo begint de film en zo begon Rosemary Sutcliff (1920-1992) De Adelaar van het Negende, een adolescentenroman die oorspronkelijk uit 1954 stamt, maar nog geen greintje verouderd aandoet en evengoed door volwassenen met plezier kan gelezen worden. Meteen bakende ze de parameters af van een goede historische roman, voor hele generaties schrijvers in Engeland, maar ook in ons taalgebied. En voor mij! Het is Sutcliffs eerste grote succes, er werden al meer dan één miljoen exemplaren verkocht over de hele wereld. Als er klassiekers bestaan in de historische adolescentenliteratuur, dan is dit een absolute topper. De kennismaking met Sutcliff betekende voor ons een revelatie! Geheel terecht wordt zij beschouwd als de grootmeester van de psychologische historische roman.

Haar visuele en directe stijl leent zich zeer goed voor omzetting in film. Dit gebeurde al eerder met De Adelaar van het Negende, die in 1978 reeds verfilmd tot een televisiereeks, de grondstof leverde voor Centurion (2010) en nu 2011 weer een ‘remake’ krijgt met The Eagle.

INHOUD

Omstreeks 120 na Christus verdwijnt het Negende Legioen, het Spaanse, ergens in het noorden van Britannia. Bijna vijfduizend soldaten waren spoorloos, met hen hun standaard, de gulden Adelaar, het veldteken van de Romeinse legioenen. En daarmee de eer van het Negende Legioen. De vader van Marcus Flavius Aquila was de bevelhebber van het Eerste Cohorte van het noodlottige Negende legioen.

Twintig jaar later arriveert Marcus in Britannia voor zijn allereerste opdracht. Als piepjonge en kersverse centurio voert hij het commando over een cohorte (600 man) Gallische hulptroepen. Hij is met slechts één doel in deze buitenpost van het Rijk: de waarheid over de verdwijning van het Negende achterhalen en de verloren Adelaar vinden en terug brengen naar Rome om zo de eer van het legioen en van zijn vader te herwinnen.

Bij de eerste aanval op zijn garnizoen door Keltische stammen raakt hij ernstig gewond en krijgt hij eervol ontslag uit het leger. Tijdens zijn herstel logeert hij bij zijn oom in Calleva. Hier redt hij in de arena het leven van de krijgsgevangen slaaf Esca. En dus rust op deze zoon van een Brits stamhoofd de ereplicht de vertegenwoordiger van zijn aartsvijanden te helpen.

Vergezeld door zijn lijfslaaf Esca waagt Marcus zich aan een zoektocht naar het noorden, tot in de afgelegen hooglanden achter de Muur van Hadrianus (keizer van Rome 117 - 138), in de kort voordien door Rome prijsgegeven provincie Valentia en nog voorbij de Vallum Antonini (de Muur van Antoninus), de (kortstondige) noordelijke grenswal van de Romeinen, waar de barbaarse Schotse stammen heer en meester zijn. Een zo riskante onderneming dat niemand verwacht dat hij ooit zal terugkeren.

BESPREKING 

Vanaf de openingssequentie is de sfeer gezet: een grote platbodemsloep vol Romeinse soldaten glijdt tussen dichte begroeiing over het water, het zwijgende barbarenkind op de oever, een kudde runderen met gekromde langhorens die de rivier oversteekt. Hierin zagen we meteen de hand van Anthony Dod Mantle, de vaste cinematograaf van Danny Boyle, en ondertussen dus ook van Kevin Macdonald, met wie hij ook al The last king of Scotland maakte (2006- over Idi Amin Dada, de Oegandese dictator). Prachtige stemmingsbeelden, maar waarom gekozen? Ze wijken af van de eerste scène van het boek. Pas daarna zie je -heel kort- de mars van de hulptroepen, waarmee het boek opende. 

Wat The eagle zo interessant maakt, niet alleen voor historici maar voor een geïnteresseerd publiek in het algemeen, is de authenticiteit. De historische details kloppen: de 117 km lange muur van Hadrianus is inderdaad vanaf 122 tot 128 gebouwd, als onderdeel van de limes (versterkte grenslinie van het rijk) en het Romeins - Keltische stadje Calleva bestond echt - het is nu de stad Silchester. Dat wordt doorgetrokken tot de dialogen en het acteren: voor er 'aanvallen!' wordt geroepen, zie je een soldaat nog snel even zijn avondmaal teruggeven aan de natuur. En de barbaren in wat nu Schotland is, spreken Gaelic.

Gelukkig hoefden Marcus en Esca het niet in het Latijn te doen, maar mochten ze Engels spreken. Channing Tatum en Jamie Bell - voor hem gingen we ook kijken, want binnenkort is hij Kuifje in Spielbergs Tintin - brengen het er prima vanaf als de vijanden die méér dan een klein beetje op elkaar lijken, maar wel moeten samenwerken.  

Marcus is uiterlijk zoals je je een echte Romein zou voorstellen. Klopt volkomen met het beeld dat ik mij uit de roman vormde: ‘De commandant was het tegendeel van zijn manschappen: op en top een Romein tot in zijn aanmatigende vingertoppen. Zo grofgebouwd en blond als zij waren, zo lenig en donker was hij. Het olijfkleurige gezicht onder de ronding van zijn gevederde helm vertoonde nergens ook maar één weke lijn - een hard gezicht zou het zijn, als die lachrimpeltjes er niet waren geweest. Tussen zijn rechte, zwarte wenkbrauwen was een gezwollen litteken zichtbaar; het teken, dat hij als strijder was ingewijd in het genootschap van Mithras, de zonnegod.’ (1973, 2^de druk, p. 9-11 - in de filmversie, 2011 p. 22-23 is het woord aanmatigende weggelaten.) 

De film werd grotendeels in Hongarije gedraaid, voor de kosten, en er lopen dus veel acteurs in rond die we niet kennen, maar een iets prominentere en uitstekende bijrol is voor Donald Sutherland, als de oom bij wie Marcus herstelt. De angstaanjagende, maar waardige zoon van de hoofdman van de woeste Robbenclan kwam ons ook bekend voor, maar we konden er niet meteen een naam op plakken onder die asgrauwe verf en met dat Irokezenkapsel. We moesten wachten tot de lichten weer aangingen om het te checken: het is Tahar Rahim, die ons ook al aangenaam verraste in Un prophète. 

FILM & BOEK 

De historische romans van Rosemary Sutcliff zijn ongelooflijk rijk aan veelzijdige thematiek en motieven. (Zie hiervoor op deze site ook de lectuursteekkaarten over Om het rood van de krijger en De Adelaar van het Negende. In hoeverre zijn die overgenomen in de film? Het is duidelijk dat deze film gedraaid is met aanzienlijk meer middelen dan de televisiereeks uit 1978. Ook al was dat de eerste film waarin naar historische exactheid werd gestreefd, met Sutcliff zelf onder de historische adviseurs. Zo was het de eerste keer dat je een centurion zijn verenkam dwars over zijn helm zag dragen en dat de legionairs hun schild met gestrekte arm vasthielden aan een horizontale handgreep aan de achterkant van de bronzen schildknop (in plaats van twee verticale riemen, zoals de middeleeuwse schilden). Al deze details tref je, tot mijn vreugde, ook in The Eagle. 

Even duidelijk is film een totaal ander medium dan een roman. In een film van minder dan twee uur moet je personages, tijd en gebeurtenissen comprimeren. (Zie hiervoor de bijdragen achteraan bij Leeswerk.)

Daarbij is het in een televisieserie van 13 x 45 minuten (zoals die uit 1978) mogelijk om het boek op de voet te volgen, karakters beter uit te diepen, gebeurtenissen uitvoeriger in beeld te brengen enz. 

Ondanks enkele persoonlijke bezwaren is The Eagle alleszins een gelukte adaptatie. Scenarist en regisseur moeten beslist fans zijn van Sutcliff.

Dat geldt eveneens voor minstens een aantal van de kijkers. De man naast mij in de bijna lege filmzaal was een adept van Sutcliff, van in zijn tienertijd. (Naar bioscoopvertoningen ga ik op uren dat je weinig volk kunt verwachten, om geurhinder en gekronsj van popcorn en geslurp van frisdranken te vermijden). 

Positief of niet? 

De film volgt de chronologie van de roman niet, vermoedelijk omwille van de beperkte ‘verteltijd’. (Van de weeromstuit zijn in de filmversie van het boek de drie eerste hoofdstukken omgegooid om de chronologie van de film te volgen.) De botsing met de Kelten is chronologisch vooraan geplaatst, wat zijn weerslag heeft op het verdere verloop van het verhaal. In de oorspronkelijke uitgave van het boek volgt de aanval veel later: Marcus is al enkele maanden in het fort van Isca Dumnoniorum (nu: Exeter), heeft vriendschap gesloten met de Britse jager en wagenmenner Cradoc en leerde Keltisch (zij het met een afschuwelijk accent). Deze verhaallijn is volledig weggevallen.

Waarom het driehoekige litteken van Marcus als ingewijde in de Mithrascultus ontbreekt, is ons een volkomen raadsel. Het is vervangen door het litteken van de helmriem onder de kin, waaraan Marcus later de deserteur Guern zal herkennen.

Nog onbegrijpelijker is het wegvallen van Cottia, het heftige, rebelse buurmeisje, met wie Marcus een schuchtere vriendschappelijke relatie aangaat en die haast zeker zijn echtgenote zal worden, zijn liefde voor het leven en stammoeder van drie eeuwen Aquila’s in Britannia. Hiermee vergooit de regisseur de kans om broodnodige romantiek in zijn film te brengen. Waardoor The Eagle inderdaad veel weg krijgt van een jongensfilm, zoals een recensent schrijft.

Dat het wolvenjong Welp ontbreekt is dan weer aannemelijk.

De arena-scène, waarbij Marcus Esca redt is volledig gewijzigd. De regisseur had duidelijk de bedoeling het karakter van Esca sterker in de verf te zetten. Is dat ook gelukt?

De prachtige en functionele natuurbeschrijvingen uit de roman zijn vervangen door poëtische, vaak panoramische filmbeelden. Een winstpunt vergeleken met het geschreven woord is de soundtrack met veel Keltische inslag, afgewisseld met al dan niet dramatische spanningsmuziek.

De flitsende beeldwisselingen in de gevechtssquenties vormen een gepast equivalent van de flitsende taal in de roman. 

Typisch voor de geest van de tijd: in de film is ‘eer’ op één keer na telkens vervangen door ‘reputatie’. De huidige westerse mens en zeker de jongeren begrijpen het concept niet meer, tenzij het gaat over eremoorden bij allochtonen! En in dat geval krijgt het begrip eergevoel een totaal negatieve connotatie. 

In de roman geeft Marcus Esca zijn vrijheid weer vooraleer de riskante zoektocht naar de Adelaar begint; in de film pas op het einde. Waarom?

Minpunten

Algemeen: de film is over de hele lijn veel gewelddadiger en bloediger dan het boek, wat waarschijnlijk evenveel te maken heeft met de tijdgeest van beide als met de zucht naar commercieel succes bij de eerste. (Vergeet niet: Sutcliff schreef een adolescentenverhaal -nog voor die term bestond- in 1954.) 

In het boek reist Marcus als de (slecht) Keltisch sprekende oogarts Demetrius van Alexandrië door de het gebied achter de Wal van Hadrianus, wat een perfecte vermomming blijkt. Ondanks de fraaie natuurbeelden is het ontbreken van dit onderdeel een ernstig tekort. 

Waarom de stam van het Robbenvolk, die de veroverde Adelaar vereert, afschilderen als losgeslagen en volledig blauw geverfde Irokezen? Weliswaar noemden de Romeinen de Keltische stammen ‘het beschilderde of getatoeëerde volk’ (vandaar de naam Picten), maar dit hier lijkt me volledig over de schreef. In het boek dragen de stamleden gele kilts. 

Na de herovering van de Adelaar achtervolgen de stamleden Marcus en Esca te voet in plaats van met pony’s zoals in het boek. Komt eerlijk gezegd nogal onwaarschijnlijk over.

Hetzelfde geldt voor het plotseling opduiken van de oude legionairs, de deserteurs en overlevenden van het Negende, die net op tijd komen voor het ultieme gevecht, waarin bijna iedereen sneuvelt. Het lijkt wel Shakespeare! 

De gruwelijkste scène is wanneer de aanvoerder van de achtervolgers zijn zoontje doodt voor de ogen van Marcus en Esca, alleen maar omdat het jongetje een houten beeldje van marcus had aangenomen: “Zo worden verraders van hun eigen stam gestraft!” 

In het boek is de relatie tussen de vijanden veel humaner getekend en met meer respect voor elkaars moed in de strijd. Wanneer Marcus een der achtervolgers, de zoon van het stamhoofd heeft overmeesterd, krijgt hij van hem de ring van zijn vader. Die zegelring zal trouwens nog een rol spelen in de volgende romans van Sutcliff rond de afstammelingen van Marcus. 

In de film prijkt de Adelaar in volle glorie met zijn gouden vleugels, wat filmisch natuurlijk veel dankbaarder is dan het gemutileerde exemplaar uit het boek. Maar dat was nu net het archeologische uitgangspunt voor de auteur!

Het afwijkend slot beschouwen we trouwens in zijn geheel als een minpunt.

DIDACTISCHE TIPS 

Sterk aanbevolen: een vakoverschrijdende multimediale leereenheid Nederlands - geschiedenis … met boek en film. Voor meer info, zie de bespreking van de roman.

In dat geval zal een der opdrachten erin bestaan scènes uit het boek te vergelijken met sequenties uit de film. Indien je niet vertrouwd bent met deze manier van werken, lees dan de internetbijdragen hieronder over historische films bij Leeswerk.

Totdat de dvd ter beschikking komt, zullen we ons voor verwerking in de klas moeten behelpen met de verschillende trailers op Youtube:

1. Duur: 3 minuten: http://www.youtube.com/watch?v=Yx4bnwvGmKM

2. Duur: 3’35” A look behind the scenes (met korte interviews) http://www.imdb.com/video/imdb/vi66820889/ 

Zodra de dvd er is, komen we hier beslist nog op terug.

Aanbevolen scènes (voorlopige selectie) 

1. De openingsbeelden tot aan Marcus die zijn wapenrusting ophangt.

2. De aanval (volledig).

3. Aankomst bij de Wal van Hadrianus (kort).

4. De ontmoeting met Guern.

5. Het inwijdingsfeest van de nieuwe speerdragers bij de Robbenclan.

6. Het laatste gevecht van de oude legionairs. 

Als je aanvullend fragmenten zoekt uit andere films: 

1. Gladiator (2000) van Ridley Scott.

De film speelt enige decennia na The Eagle onder Marcus Aurelius de opvolger van Antoninus Pius. De openingsscène met de veldslag tegen de Germanen is zeer geschikt voor klasgebruik. Is grandioos in beeld gebracht en vermoedelijk historisch correcter dan veel van de oudere films, o.a. Spartacus (1960). Romeinse legioenen werden gesteund door een indrukwekkende artillerie van ballista's, katapulten e.d. Die zie je hier eindelijk eens in actie en met veel spektakel. 

2. Wanneer je met boek & film werkt: de beroemde wagenren uit Ben Hur (1959) met Charlton Heston. 

Mogelijke opdrachten voor leerlingen (al dan niet als webquest): 

1. Het Romeinse leger;

2. Het Negende Legioen (het Spaanse)

3. Muur van Hadrianus

4. Tongerse Ruiter Cohorte. Dit laatste alleen als je met boek & film werkt. Zeer uitvoerig materiaal in: Poppe, J., Status quaestionis van het onderzoek in Vindolanda op het gebied van de militaire geschiedenis. (Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent, voor het behalen van de graad van Licentiaat in de Geschiedenis, Academiejaar: 2000-2001).
 

LEESWERK 

Rosemary Sutcliff, De Adelaar van het Negende (filmversie), Amsterdam, Leopold, 2011, 327 blz.  

Conolly, P., Het Romeinse leger, Aartselaar, Zuidnederlandse uitgeverij, 1976, 77 blz. 

Vandeputte, D. & Wuyts, R., Film en Roman, in: Leeswijzer 16-18, Leuven-Almere, Davidsfonds/Infodok, 1993, p. 41-54

Film en geschiedenis. Lessenreeks  

Martens, J., Film en televisie als bron van historische beeldvorming en Speelfilm en geschiedenis. Een didactisch model en de andere inleidende artikelen op de website van de VVLG.

Van der Kaap, A., Films in de geschiedenisles, in: Histoforum Didactiek, 2010  

Legio IX Hispana. The full history of the lost Legion - 20,25 minuten- Engels & ondertitels

Op Youtube: de hele reeks televie-uitzendingen van De Adelaar van het Negende uit 1977.
Hier de url naar de eerste van 6 afleveringen.
In veel opzichten vond ik deze televisiereeks beter dan de film-remake uit 2011

Jos Martens

maart 2011