Inhoud
 
"De nieuwe godsdienst leeft bij de gratie van bloed en martelaren, niet van boeken." (Arnulf Zitelman, Hypatia, p. 76.)
  
Alexandrië, Egypte, 391 na Christus, de nadagen van het Romeinse rijk. Dit is het belangrijkste handelscentrum van de Romeinse wereld. En de meest kosmopolitische stad van het westelijk halfrond. Op de agora (het marktplein) hoor je alle talen van de bekende wereld, zie je volkeren uit alle landen en leven religies in vrede. Je vindt er ‘heidenen’ (polytheïsten die de vele Grieks-Romeinse-Egyptische goden aanbidden), een grote joodse gemeenschap die hier al eeuwen verblijft en een groeiende groep christenen. Deze jonge godsdienst werd tot enkel jaren voordien vervolgd. Keizer Theodosius (346-395) heeft ze enkele jaren vroeger (in 380) tot staatsgodsdienst uitgeroepen, in een poging om de eenheid van het Rijk te versterken.
 
Hier vind je ook de grootste bibliotheek die de wereld ooit heeft gekend. Daar ligt in de vele honderdduizenden papyrusrollen de Babylonische, Egyptische en Griekse wijsheid verzameld van denkers als Plato, Plotinus, Euklides, Eratosthenes en Ptolemaeus. Aan het Mouseion, de universiteit die aan de bibliotheek verbonden is, doceert de neoplatonistische filosofe Hypatia. Hypatia is een buitengewone vrouw: mooi, zelfbewust, hoogbegaafd, behoedster van de rijke erfenis der klassieke Oudheid.
Filosofie is voor haar -in navolging van Plato- allesomvattend, holistisch onderzoek op alle terreinen van de geest. Vooral omdat ze net als haar grote voorbeeld ook een begaafde wiskundige en astronome is, een combinatie die zou blijven bestaan tot bij Mercator en zijn navolgers. Maar, net als Plato, houdt ze zich ook bezig met politiek en staatsinrichting. Dat laatste is in het Alexandrië van omstreeks 400 niet zonder gevaar. De keizer stond vijandig tegenover de 'heidenen'. De Egyptische christenen waren daarenboven fervente nationalisten, die zich door de Grieken en Romeinen -al dan niet christen- onderdrukt voelden. De Kerk, onder leiding van bisschop Cyrillus, voerde een sterk anti-intellectuele politiek en wilde de heidense cultuur zo snel mogelijk vernietigen.
 
De christelijke parabalani -oorspronkelijk een genootschap van ziekenbroeders- ontwikkelen zich tot een soort fundamentalistische Revolutionaire Wachters. Zij beledigen op de agora Serapis en Isis, wat de ‘heidenen’ vinden dat ze niet ongewroken mogen laten.
Zij trekken belust op wraak naar de markt en maken een aantal christenen af. Maar die zijn veel talrijker dan gedacht en het eindigt ermee dat de aanhangers van de oude godsdienst belegerd worden in het Serapeum, bij de bibliotheek. Tijdens hun gedwongen afzondering gaat Hypatia verder met haar observaties van de hemelen. Zij worstelt nog steeds met de ongerijmdheden van het heersende geocentrisch Ptolemaïsch stelsel (omtrent de bewegingen van de zon en de planeten rond de aarde als centrum van het heelal). Tot een oude filosoof haar attent maakt op de theorieën van de reeds lang overleden Aristarchos van Samos. Die beweerde dat de zon en niet de aarde het centrum was van het heelal en dat dit heelal veel groter was dan men dacht. Helaas waren zijn werken verloren gegaan in de brand van de bibliotheek ten tijde van Caesar en Cleopatra. Die ideeën laten Hypatia niet meer los, ook nadat ze door een keizerlijk decreet zijn bevrijd. Maar ze moeten de bibliotheek overlaten aan de christenen, die haar meteen verwoesten en een vreugdvuur aanrichten met de boekrollen, “het geheugen van de mensheid.” Hypatia en haar weetgierige slaaf Davus (die heimelijk op haar verliefd is) proberen zoveel mogelijk belangrijke werken te redden. Maar Davus voegt zich bij de parabalani en stort zich mee in de orgie van vernietiging. Nog volledig in zijn roes probeert hij bij zijn thuiskomst zijn meesteres te overweldigen. Maar hij komt beschaamd tot bezinning en biedt haar zijn zwaard. In plaats van hem te doden, schenkt zij hem de vrijheid.
 
Davus verlaat het huis en voegt zich bij de parabalani. Die worden door de joden in een hinderlaag gelokt, waaruit Davus te nauwernood ontkomt. De parabalani nemen bloedig wraak. Zij organiseren een slachting onder de joodse kolonie, die in Alexandrië reeds eeuwen woonde in een eigen wijk, beschermd door talrijke keizerlijke decreten. De overlevenden worden uit de stad verbannen.
 
In het tweede deel van de film zijn de christenen aan de macht. Hypatia is een vrouw en ze heeft invloed op de prefect van het Romeinse legioen, haar ex-leerling (en aanbidder) Orestes. Dat volstaat voor de op macht beluste bisschop Cyrillus om haar tot heks uit te roepen.
 
Terwijl het net zich om haar sluit, gaat Hypatia verder met haar experimenten, op basis van wat behouden is van de ideeën van Aristarchos. Heliocentrisme (de zon in het middelpunt) lost vele astronomische raadsels op. Maar de banen van de aarde en de andere planeten blijven problemen op leveren. Moeten die immers niet cirkelvormig zijn om volmaakt te zijn, zoals de schepping volmaakt is? Met als enige gereedschap alleen haar handen, stokken, ogen, voeten, hersenen -en een gevoel voor experiment- ontdekt ze wat Kepler 1200 jaar zal herontdekken: tot zijn spijt stelt hij vast dat de planeten, de aarde incluis een onvolmaakte ellipsvormige baan rond de zon beschrijven. (Eratosthenes had met niet meer gereedschap reeds in de 3de eeuw voor Christus de omtrek van de aarde berekend met een fout van slechts een paar %.)
 
Zij wil haar bevindingen meedelen aan haar ex-discipel, de prefect Orestes. Maar voor ze de gelegenheid krijgt, valt ze in handen van de parabalani, die haar levend willen villen. Haar voormalige slaaf Davus stuurt hen met een kluitje in het riet en bezorgt zijn geliefde meesteres een genadedood. 
 
Bespreking
 
‘Agora’ is de duurste Spaanse film aller tijden (50 miljoen euro), hiermee overtreft hij Alatriste (2007). Dat zie je onder meer aan de adembenemend mooie decors en de reconstructie van de grote Alexandrijnse bibliotheek.. Maar dat is niet de reden waarom dit een waardevolle film is.
Fascinerend in ‘Agora’ zijn alvast de visueel-experimentele proefnemingen met kegelsneden en astronomische instrumenten die Hypatia tijdens haar neoplatonische colleges verricht in het beroemde Museion. Het gaat alleen te vluchtig en te vlug voor de argeloze doorsnee bioscoopbezoeker, bijvoorbeeld de uitleg bij haar ontdekking van wat later de eerste wet van Kepler zal heten, over de ellipsvormige banen van de aarde en de planeten (de ‘Zwervers’).
 
Een week nadat je hem gezien hebt, spookt Agora bovendien nog door je hoofd. Dat is grotendeels te wijten aan het beeld dat van de christenen geschetst wordt. De volgelingen van Jezus gedragen zich in het Alexandrië van de vierde eeuw als extremisten en kijken niet op een wreedheid meer of minder om hun geloof op te dringen. Van de beroemde Grote Bibliotheek maken ze een stal, de boeken worden verbrand. Joden stenigen ze op de sabbat. Met weerspannige polytheïsten weten de Parabalani wel raad. Het halleluja waarmee ze hun terreurdaden begeleiden, klonk nog nooit zo angstaanjagend.
 
Tegenover dat fanatisme staat een vrouw uit de duizend: Hypatia. Het is een mooie rol voor Rachel Weisz. De Britse actrice die in The constant gardener al een vrijgevochten, sterke vrouw speelde, houdt het sober op een elegante manier. Ze draagt de film op haar schouders zonder dat ze zich zichtbaar uitslooft. Hypatia's filosofische debatten met discipelen uit verschillende geloofsovertuigingen zijn pareltjes. De regisseur neemt er ruim de tijd voor. Ze behoren tot de kern van zijn verhaal. Hypatia staat namelijk symbool voor de diep menselijke honger naar kennis, maar ze leefde in een tijd dat vrouwen als minderwaardig werden beschouwd en godsdienstspanningen de wereld in hun greep hadden. Haar werk werd vernietigd en haar naam bijna vergeten. Toch blijft ze exemplarisch voor de wetenschapper die alles in vrijheid wil onderzoeken en die zich niet wil onderwerpen aan bijgeloof en fanatisme.
 
Agora is geen volmaakte film, maar de mix van het typische spektakel en de doorgedreven belangstelling voor de historische vraagstukken en nog steeds actuele thema's (extremisme, godsdienst en wetenschap, gelijkheid tussen man en vrouw) is onuitgegeven en spreekt aan.
Tegelijkertijd dwingt hij tot nadenken over de redenen die de val van een beschaving veroorzaken. Door het harmonisch verweven van de veelvoudige themata en motieven stijgt zijn relaas ver uit boven de doorsnee speelfilm. Want, zijn wij zoveel verder? Bedreigt hetzelfde gevaar ook ons niet, midden voetbal en idiote spelletjes met gebakken lucht op de beeldbuis? Is dat gevaar niet nog toegenomen door het opgloeien van het virulente nationalisme en dito religieuze fundamentalisme met hun funeste nasleep van menselijk leed tijdens de laatste turbulente decennia? 
 
Hoewel het verleidelijk is ‘Agora' te zien als frontale aanval op religieus fanatisme, toch gaat het verder dan dat. De film richt zich vooral op de tegenstelling tussen dogmatisme en autonoom denken. En hier raakt de thematiek die van ‘De naam van de roos’. Tegenover de fanatieke fundamentalisten in Alexandrië staat de filosofe Hypatia, die eerder gelooft in het stellen van de juiste vraag dan in de onfeilbaarheid van een gevonden antwoord. Niet dat het haar baat. We zien hoe het licht van de rede dooft ten gunste van een rigide wereldbeeld, wat uiteindelijk weer zou leiden tot de duisterste periode van de middeleeuwen. 
 
Historische betrouwbaarheid
 
Bij het verschijnen van de film hebben diverse hyperchristelijke tijdschriften en websites de strijd ingezet om hem af te kraken, nog voor de recensenten hem hadden gezien! Reden is het feit dat de christenen en vooral de manipulatieve bisschop Cyrillus in een negatief daglicht worden gesteld. Vooral omdat Cyrillus later heilig is verklaard. De controverse is echter niet nieuw.
 
Moord op Hypatia
 
In de moderne tijd is Hypatia voornamelijk in herinnering gebleven vanwege de gruwelijke manier waarop zij vermoord werd in het jaar 415. Op de details van de moord en de achtergronden daarvan bestaan verschillende visies. In ieder geval was haar einde veel gruwelijker dan voorgesteld in de film.
 
Socrates Scholasticus (een tijdgenoot) schrijft het volgende:
 
Maar ze werd zelf slachtoffer van de politieke jaloezie, die in die tijd heerste. Want omdat ze dikwijls met Orestes gesprekken voerde, verspreidde zich  onder de christelijke bevolking de laster, dat zij het was waardoor Orestes zich niet weer met de bisschop (d.w.z. Cyrillus van Alexandrië) wou verzoenen. Daarom wachtten enkelen, die door een wilde en schijnheilige eerzucht gedreven werden, wier aanvoerder een voorganger onder de naam Petros was, haar op haar thuisweg op, trokken haar uit de koets, brachten haar in de kerk met de naam Caesarion, waar zij naakt uitgekleed werd en dan met bakstenen doodgeslagen werd. Nadat ze haar lichaam in stukken uiteen gereten hadden, brachten ze haar verminkte ledematen naar een plaats met de naam Kinaron en verbrandden ze die daar. Deze affaire bracht een niet geringe smet, niet alleen op Cyrillus maar op de hele Alexandrijnse kerk. En met zekerheid kan niets verder van de geest van het christendom verwijderd zijn dan zulk een slachting, gewelddaden en mishandelingen toe te laten! Dit gebeurde in maart, tijdens de vastentijd, in het vierde jaar van Cyrillus' episcopaat, onder het tiende consulaat van Honorius en het zesde van Theodosius (d.w.z. 415 n.Chr.).  
 
De Koptische bisschop Johannes van Nikiu, een schrijver uit de 7e eeuw, beschrijft de moord op Hypatia in zijn Wereldkroniek op de volgende wijze, waar hij zich duidelijk op Socrates baseert, maar tot een volledig tegenovergestelde conclusie komt:
 
En een aantal gelovigen verhief zich onder leiderschap van de raadsheer Peter - deze Peter was een volledig rechtzinnig aanhanger Jesu Christi - en zij trokken erop uit, om de heiden te zoeken, die het volk en de prefect met haar hekserij betoverd had. En toen ze er achterkwamen, waar zij was, drongen zij zich voor haar en vonden haar in een draagstoel zittend; en ze dwongen haar uit te stappen en sleepten haar mee en brachten haar naar de grote kerk van Caesarion. Het was vastentijd. Ze scheurden haar de kleren van het lijf en sleepten haar door de straten, totdat ze dood was. Toen brachten ze haar naar een plaats, die Cinaron heette, en verbrandden haar lichaam met vuur. En het hele volk verzamelde zich om de patriarch Cyrillus en noemden hem de nieuwe Theophilus, omdat hij de laatste resten van de afgodenverering in de stad vernietigd had.
(Naar Wikipedia)
 
Betekenisvolle details
 
Over de reconstructie van Alexandrië en de Grote Bibliotheek kunnen we ons natuurlijk niet uitspreken: zo kan het inderdaad geweest zijn.
Wat echter niet klopt, zijn de Romeinse soldaten: zij worden voorgesteld met wapenrustingen, jockeypethelmen en rechthoekige schilden uit de tijd van Trajanus, 300 jaar eerder. Wat weer eens het beeld lijkt bevestigen van een honderden jaren onveranderd Romeinse rijk.
 
Een ander correct en betekenisvol detail: de werken van de bibliotheek zijn boekrollen op papyrus. Wanneer Cyrillus voorleest uit de (vrouwonvriendelijke) brief van de apostel Paulus, doet hij dat uit een codex, een in versierd leder gebonden boek: een zeer praktische innovatie die de kwetsbare papyrusrollen voorgoed zou verdringen. (Prachtig versierde boekbanden uit leder, ivoor of gegraveerd en verguld koper zouden in de volgende eeuwen standaard worden, gedeeltelijk -tenminste wat evangelieboeken betreft- tot onze tijd toe.) De sequentie is echter te kort om te kunnen zien of het boek geschreven is op papyrus dan wel op het nieuwe materiaal, perkament.
(Meer over handschriften en het schrijven ervan: op de site literatuurgeschiedenis.nl - Middeleeuwen of op de Joos de Rijcke site, knop ‘Eeuw Joos’ - ‘Handschriften en boekdrukkunst’.

Personages
 
Bij het opsporen van de historische achtergronden stonden wij andermaal voor een aangename verrassing: alle hoofdpersonen hebben werkelijk bestaan en zijn voor zover we konden nagaan -via boeken en websites- correct getekend volgens de (eerder zeldzame) bestaande bronnen! En bijzonder goed gecast. Dit liet de scenarist en de regisseur natuurlijk nog meer dan voldoende ruimte om het details in te vullen zoals zij dat wensten. Natuurlijk is de figuur van Davus verzonnen. Zijn liefdesgeschiedenis en de liefdesverklaring van Orestes in het theater vormen naar onze mening ook de zwakste schakel in het geheel. 

2-disc collector’s edition: EXTRA’s ****/4

Disc 1: audiocommentaar door de Chileens - Spaanse regisseur Alejandro Amenábar (1972)

Disc 2:

Trailer: 2 minuten.

Making of: 60 minuten. Dit is het langste en meteen ook interessantste onderdeel van de ‘Extra’s’.
Inleiding: geeft kort de bedoeling van de regisseur: “Dit is een film over de hemelen.”

Wat daarna volgt is bijzonder boeiend voor studenten die met film of animatie te maken hebben, maar zeker niet alleen voor hen!

1. A Journey tot Alexandria

- Het verhaal achter de wetenschappelijke theorieën in de film: kon Hypatia ontdekken wat ze in de film ontdekt?
- Computeranimaties vooraf van alle scènes om een idee te krijgen van het eindresultaat.
“Ik wou dat ik maar enkele minuten door het sleutelgat kon kijken naar het verleden. Dat was ons doel: het publiek twee uur naar het verleden laten kijken.”
De Grote Bibliotheek komt veelvuldig in beeld. Als je de reconstructie van Amenábar vergelijkt met Cosmos, de baanbrekende wetenschappelijke serie van Carl Sagan uit 1980 (nu ook verkrijgbaar op 7 DVD’s): in de 1ste aflevering bracht Sagan een digitale reconstructie van de Bibliotheek door middel van een revolutionair procedé ontwikkeld voor de NASA, de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie. Het geeft meteen een idee van de vooruitgang in 30 jaar computeranimatie!

Op dat ogenblik in de pre - productie beslisten regisseur en producer de volle 50 miljoen dollar die ze verzameld hadden te investeren in decors (en kleding). De rest (draaien van de film, acteurs enz.) was begroot op 25 miljoen die ze dus nog moesten bijeen schrapen.

2. Alexandrië herbouwen

2.1. De kunst van Agora

1 jaar voor het draaien startte de voorbereiding van de decorbouw. Voor de vormgeving alleen stonden 20 mensen in. Dat zou tijdens de eigenlijke uitvoering van de werken uitgroeien tot 400 decorbouwers, 80 man voor rekwisieten, in het totaal een leger van meer dan 500 man!
De bouw van de filmsets startte in december 2007 en was voltooid in juni 2008, net voor het filmen begon.
Pas laat in de ‘making’ wordt eindelijk de locatie vermeld: Malta, waar ook al de opnames gebeurden voor Gladiator (2000).

Voor de eigenlijke bibliotheek in het Serapeum werden 8 à 10.000 boekrollen vervaardigd, waarvan een kwart effectief beschreven. Dat was nodig voor de vernietigingsscène waar de inhoud zichtbaar wordt als de christenen de kostbare rollen als serpentines door de ruimte slingeren alvorens ze op de brandstapel te werpen.
Ook de rekken werden in hout getimmerd en geschilderd, om zelfde reden.
Het pièce de résistance van de decorbouwers is het beeld van Serapis in het Serapeum: 8,5 m hoog, gegoten in fiberglas en afgewerkt met een marmerlaagje om de textuur realistischer te maken.

2.2. De kostuums van Agora

2.3. Het volk van Alexandrië: de cast was bijzonder multicultureel, met zeer verschillende nationaliteiten en talen als een moderne versie van het antieke Alexandrië.

2.4. Het verfilmen:
- Gaat nogmaals kort in op de voorbereiding die in het totaal 3 jaar duurde.
- Het stuntwerk: ook het vernielen van de beelden en de bib

2.5. Postproductie

- computereffecten: het bovenste van de gebouwen en de daken zijn computer gegenereerd: zou anders veel te duur geweest zijn en het budget overschrijden.
De onderste delen, waar de figuranten doorheen lopen, zijn geen maquettes of computereffecten, maar werkelijk gebouwd op schaal 1/1.
Je krijgt in de gebouwen en vooral in de Bibliotheek heel knappe effecten van een gemengde Romeins - Griekse stijl, geënt op een oudere Egyptische onderlaag!

- Sterrenhemel: per computer teruggerekend naar de 5de eeuw! (deze techniek bestaat al vrij lang, evenals de blue- of greenscene techniek. Hypatia kijkt op haar terras naar de hemel, in feite een blauw scherm. Dit is niet uitgelegd, maar moet je zelf concluderen uit enkele korte shots. (J.M.))
“Voor je dood zou je toch eenmaal naar de hemel moeten kijken en dan zien waar we zijn”

3. Deleted scenes

Op een (vrij melige) sequentie na is het jammer dat ze verdwenen zijn: geschrapt omwille van de lengte van de film

Didactische wenken

Je kunt de hele film projecteren indien je school tenminste nog de mogelijkheid heeft om filmforum te geven (wat helaas steeds minder gebeurt). Indien je betrokken bent bij een internationaal uitwisselingsproject, kun je de hele film plus bespreking geven als één van de activiteiten bij deze gelegenheid.
 
- Normaal zul je bij gebrek aan tijd slechts enkele fragmenten kunnen projecteren. Trek er liefst toch een heel lesuur voor uit.
Mogelijke sequenties:
- een les van Hypatia in het Mouseion (bijvoorbeeld met voorstelling van het Ptolemaïsch stelsel, ontworpen door haar slaaf Davus);
- de eerste religieuze rellen: heidenen versus christenen en de afloop;
- de verwoesting van de Grote Bibliotheek;
- het misbruik van het evangelie door Cyrillus om Hypatia als heks te bestempelen, de drogredenen die hij daarvoor gebruikt en de reacties van Orestes en bisschop Synesius van Cyrene, beiden oud-studenten van de filosofe.
 
De verwerking zal zich onvermijdelijk toespitsen op twee polen:
- de historische en wetenschappelijke aspecten;
- waardeverduidelijking i.v.m. de thematiek (zie boven).
 
1. Wetenschapsgeschiedenis
 
Natuurlijk is het tevens een ideale gelegenheid om een kleine oefening wetenschapsgeschiedenis in te voegen. Wij ondervonden bij het bioscoopbezoek dat aan vrienden, waaronder enkele historici, een aantal belangrijke aspecten ontging, bij gebrek aan achtergrondkennis.

Wat achteraf gezien in feite ook voor mezelf gold!

Wanneer je een film voor de tweede of derde maal bekijkt, zie je details die bij een eerste visie aan je aandacht zijn ontsnapt.
In juli 2022 zocht ik in Agora naar scènes met beelden van de wetenschappelijke toestellen die Hypatia bij het doceren aanwendt in haar lessen anatomie. Dit met het oog op de bespreking van twee boeken over middeleeuwse wetenschap en een derde waarin de bibliotheek van Alexandrië en haar lotgevallen een belangrijke rol spelen *.

Die facetten had ik bij de twee vorige visies voor deze recensie gemist, omdat ik er toentertijd in 2010 niets of nauwelijks iets van wist.
Hypatia gebruikte met haar vader Theon armillaria en astrolabia, respectievelijk de driedimensionale en de tweedimensionale weergave van het heelal volgens Ptolemaeus. Davus, haar slaaf en assistent, demonstreert voor de studenten in het Mouseion een planetarium (zoals je tegenwoordig in veel klaslokalen wetenschappen aantreft), waarop hij door aan hendels te draaien tevens de bewegingen van de zon en de afzonderlijke planeten kan tonen volgens datzelfde geocentrische stelsel van Ptolemaeus. Dit zijn de epicykels die voor de astronomen tot bij Kepler problemen zouden blijven veroorzaken.

Ter herinnering: veel historici beschouwen Hypatia als ontdekster van het astrolabium, anderen denken dat Theon het prototype van dit geniale instrument ontwikkelde op basis van oudere wiskundige formules die teruggaan tot bij Griekse geleerden als een Archimedes, verscheidene eeuwen v. Chr.
Er is geen enkel astrolabium uit haar tijd bewaard. Wel is er het fenomenale en mysterieuze Antikythera – mechanisme (Joos de Rijcke, Buggenhout-Ecuador 1498-1998 Waldseemüller), de ongelooflijke analoge astronomische ‘computer’ die uit de Griekse oudheid stamt en waarover de kennis in de 4de eeuw reeds verdwenen was en nog 800, misschien wel meer dan 1000 jaar, tot in de 16de eeuw, zou blijven. Zijn geheimen worden pas de laatste jaren beetje bij beetje ontsluierd. Opgelet: daarover vind je de recente ontwikkelingen via een aantal filmpjes op YouTube.

Ondertussen is Agora door internationale experts uitgeroepen tot beste historische film aller tijden!


Zogenaamde Chaucer - astrolabium. Engels, ca. 1400.

Na het uitschakelen van de dvd sprong mijn televisie op de film Harry Potter and the Chamber of Secrets, die toevallig net werd uitgezonden. En even toevallig op de passage met het bezoek van Harry Potter aan de werkruimte van professor Perkamentus, hoofd van de tovenaarsschool Zwijnstein.
Hoe werd hier de onvermijdelijke magische sfeer opgeroepen? De ruimte was volgepropt met een aantal armillaria, waaronder een bijzonder omvangrijk exemplaar, met de aarde (of reeds de zon van Copernicus?) als een gouden bol in het midden. Tegen de wand hing bovendien nog een astrolabium.
Was mij allemaal niet opgevallen, andermaal bij gebrek aan kennis, toen ik jaren vroeger de film bekeek in gezelschap van een paar griezelende kleinkinderen.
De stereotype voorwerpen van magie die de prent domineren, zoals toverstokken, heksenhoeden en toverformules in potjeslatijn waren de kinderen natuurlijk wél bekend. Zowat met de paplepel ingegoten.

Armillarium uit: Apianus, Geographia, ca. 1550

*Bauer, Raoul, Niet meer blaffen naar de maan. Religie en wetenschap in de vroege middeleeuwen, Gorredijk, Sterck & De Vreese, 2019,van de betreurde, net overleden (mei 2022) Vlaamse hoogleraar cultuurgeschiedenis Raoul Bauer.

Falk, Seb, De verlichte middeleeuwen. Een ontdekkingsreis door de middeleeuwse wetenschap, Amsterdam, Unieboek/ Het Spectrum, 2020.Volgt chronologisch op het vorige, van Seb Falk, hoogleraar wetenschapsgeschiedenis Cambridge.

Vallejo, Irene, Papyrus. Een geschiedenis van de wereld in boeken, Amsterdam, Meulenhoff, 2021. Het bejubelde boek van de Spaanse classica Irene Vallejo.

Meer over astrolabia en armillaria, zie Het wereldbeeld van Thomas More en zijn Utopia, 4. Universum in de hand. Dromen van ruimte en tijd.

Tom Wujec, Anatomy of the Astrolabe (2014), 9, 25 minuten, met transcript van de tekst (in Engels) – tijdsaanduiding per alinea.
- ook langere versies van zelfde uitzending voorhanden, tot 20 minuten.
In tegenstelling tot de titel bespreekt hij geen 13de - eeuws, maar een 16de - eeuws astrolabium (van Arsenius, leerling van Mercator). Ondertitel instelbaar in 24 talen. 

Seb Falk, Astrolabes: The Medieval ‘Smartphone’ , Engels en met of zonder Engelse ondertiteling. Duur 9’33’’.

Chris Parkin, Animate it-armillary sphere- Oxford Museum of Science , duur3' 43". Engels en met of zonder Engelse ondertiteling.
 
Het kan in dit verband een vergezochte fantasie lijken Hypatia te laten ontdekken wat pas eeuwen en eeuwen later gemeengoed zou worden: heliocentrisme: Copernicus in 1453, hernomen door Galilei, die erom door de kerk zal veroordeeld worden in 1633 (wat voor eeuwen een zware hypotheek zou leggen op de verhouding Kerk -wetenschap), Kepler (1571-1630). Van op een zeilend schip doet ze zelfs, zoals Galilei vanop de scheve toren van Pisa, proeven in verband met de zwaartekracht, waarvan de wetten pas zullen geformuleerd worden door Isaac Newton (1687). In verband met de cirkelvormige baan van de planeten volgt zij exact dezelfde gedachtegang als Copernicus (1473-1543), de Deense edelman Tycho Brahe (1546-1601) en Johannes Kepler (die aanvankelijk zelfs een boek schreef om bewijs te leveren voor de cirkelvorm als enige mogelijke). Nog steeds een der beste toegankelijke werken over dit onderwerp is het op een baanbrekende televisiereeks gebaseerde boek van Carl Sagan, Cosmos, Antwerpen, Standaard Uitg., 1981.
 
Voor wie meer wil weten over wetenschap in de Oudheid, Aristarchos en heliocentrisme en Alexandrië, verwijzen we naar de Joos de Rijcke-site, De geboorte van ‘America’, 1G: De Grote Bibliotheek en Ptolemaeu.
 
Hieruit nemen we onderstaande over:
 
Hij (Ptolemeaus) maakte enkele vergissingen met verstrekkende gevolgen. Een ervan was dat hij het heliocentrisme van Aristarchos van Samos (310-230 v.Chr.) afwees en de aarde in het centrum van het heelal plaatste. Zijn geocentrische opvatting van het heelal hield 1500 jaar stand, een vingerwijzing dat intellectuele bekwaamheid geen garantie biedt tegen een deerlijke misser!
 
Een tweede misrekening, met nog belangrijker gevolgen, was dat hij de verrassend nauwkeurige schatting van Eratosthenes verwierp over de omtrek van de aarde. Hij berekende dat een graad slechts 80 in plaats van 112 km bedroeg, zodat hij voor de omtrek van de aarde op 29.000 km uitkwam. Daarnaast maakte hij de fout Azië veel verder naar het oosten te laten doorlopen dan werkelijk het geval was. Hoe lang zou de Europese ontmoeting met de Nieuwe Wereld zijn uitgebleven als Columbus geweten had hoe groot de wereld werkelijk was? Maar Columbus bouwde rotsvast op Ptolemaeus omdat die in zijn tijd de grootste autoriteit was, bron en onfeilbare maatstaf van de wereldcartografie. De beruchte discussie tussen de ontdekker en de door koningin Isabella aangestelde commissie geleerden ging dan ook helemaal niet over de bolvormigheid van de aarde -die was al lang gekend- maar over zijn interpretatie van de getallen uit de Geographia van de Alexandrijnse geleerde. 
 
Het script voor deze film lijkt wel gebaseerd op de meesterlijke adolescentenroman van Arnulf ZITELMANN, Hypatia. Amsterdam, Elzenga - Hasselt, Clavis, 1989, 267 blz.
Bij de bespreking van dit boek vind je een hele reeks mogelijkheden, waarvan we er hier enkele hernomen hebben. Je kunt bv. een paar fragmenten uit het boek laten vergelijken met de uitwerking in de film. Ook als je de roman niet bij de bespreking betrekt, kun je hier misschien bruikbare elementen vinden en enkele fragmenten uit boek laten gebruiken als tegengif voor het vluchtige medium film. We verwachten dat er meer materiaal zal vrijkomen als de film op DVD zal uitgebracht worden. Indien dat zo is, komen we hier zeker later op terug. 
 
2. Waardeverduidelijking
 
- De film geeft een realistisch beeld hoe religieuze rellen kunnen ontstaan en evolueren: Zoek hedendaagse voorbeelden en werk uit. (Irak, Pakistan, Afghanistan, India, Nigeria…)
 
Waardeverduidelijking is geen indoctrinatie, wel integendeel, een middel om een hiërarchie van waarden voor zichzelf vast te leggen: "Wat heeft in de gegeven omstandigheden voorrang op wat?" Volgens Raths doorloopt het proces van waardeverduidelijking zeven fasen:
 
1. Waarderen.
2. Openlijk voor je mening uitkomen.
3. Het kiezen uit alternatieven.
4. Het kiezen na het onder ogen zien van consequenties.
5. Het vrij kiezen.
6. Het handelen.
7. Het consequent in vergelijkbare situaties op dezelfde manier handelen (Raths 1978).
 
Dit kan bij de bespreking door het tegenover elkaar plaatsen van twee extreme, controversiële standpunten, die gemotiveerd in een discussie worden uitgeklaard.
 
Tekst 1
 
Alexandrië was de grootste stad die de westelijke wereld ooit had aanschouwd. Mensen uit alle landen reisden erheen om er te wonen, er handel te bedrijven en er te leren. ...
 
Waarschijnlijk kreeg hier het begrip kosmopoliet zijn werkelijke betekenis - burger, niet van een natie, maar van de kosmos.
 
Hier lagen duidelijk de zaden van de moderne wereld. Hoe werd verhinderd dat ze wortel schoten en ontkiemden? ... Ik kan u geen eenvoudig antwoord geven. Maar dit weet ik wel: er is in de gehele geschiedenis van de bibliotheek geen enkele notitie te vinden dat een van haar illustere geleerden ooit in serieuze mate de politieke, economische en religieuze grondslagen van hun maatschappij heeft uitgedaagd. De eeuwigheid van de sterren was een punt van discussie; de rechtvaardigheid van de slavernij niet. Wetenschap en studie in het algemeen waren voorbehouden aan enkele bevoorrechten. De enorme bevolking van de stad had niet het flauwste idee van de grote ontdekkingen die in de bibliotheek werden gedaan.
 
 
Nieuwe ontdekkingen werden niet verklaard of gepopulariseerd. Het onderzoek leverde de bevolking weinig op. ... De grote intellectuele prestaties van de Oudheid kregen weinig rechtstreekse toepassingen. ... Toen ten langen leste het gepeupel de bibliotheek in brand stak, was er niemand om dat tegen te houden.
 
Carl Sagan, Cosmos, Antwerpen, Standaard Uitg., 1981, p. 334-335.
 
Vragen.
- Wat beschouwt Sagan als de eigenlijke oorzaak van de ondergang van de antieke beschaving? Klopt dat met de wijze waarop de situatie wordt voorgesteld in de film?
- Motiveer uw antwoord. Vergelijk nu genuanceerd met de toestand in onze eigen tijd.  
 
Tekst 2
 
Het laatste woord is aan Jacob Bronowski. In zijn magistrale televisiereeks ‘De mens in wording’ (1973) stapt hij in een aangrijpende theatrale geste tot over de enkels in de poel van Auschwitz. Terwijl hij ontroerd de armen spreidt, zegt hij:
“Er zitten twee kanten aan het menselijk dilemma. De ene is de overtuiging dat het doel de middelen heiligt. ... De andere kant is het verraad aan de menselijke geest, de onderwerping van de geest aan het dogma, dat een natie, een beschaving deformeert tot een regiment spoken. ... In dit water verdween de as van 4 miljoen mensen. Dat was niet de schuld van het gas maar van arrogantie, dogma en onwetendheid. Wanneer mensen denken dat ze de absolute kennis bezitten zonder dit aan de praktijk te toetsen, gaan ze zich zo gedragen. Dit doet de mens als hij streeft naar de kennis der goden. ... Wij moeten genezen van onze honger naar absolute kennis en macht.” (Bronowski 1978: 373)
 
Opdracht
 
Wat denk je over zijn argumentatie om de Holocaust te verklaren? Pas toe op andere, hedendaagse vormen van al dan niet religieus dogmatisme. 

In 2010, toen bovenstaande geschreven werd, was er nog geen sprake van I(slamitische) S(taat) en hun rampzalige moordpartijen plus vernielingen van werelderfgoed in Irak en Syrië.
Zoek op. De eerste christenen zijn blijkbaar even barbaars tewerk gegaan, ook in dezelfde streken. Zie het bittere boek van Catherine Nixey, Eeuwen van duisternis. De christelijke vernietiging van de klassieke cultuur, Amsterdam, Hollands diep, 2017, 398 blz. – vertaling van The Darkening Age.

Bibliografie

Nota. Wie zich nader wil verdiepen in het onderwerp: er is ondertussen een masterscriptie, die vrijelijk kan gedownload in pdf. Sara Van Hoecke, Hypatia van Alexandrië, een receptiegeschiedenis, U. Gent, 2013, 260 blz., waarin onder meer een diepgaande analyse van de film aan bod komt.
 
BRONOWSKI, J., De mens in wording, Amerongen, Gaade, 1978, 449 blz.
 
RATHS, L., Naar eigen waarden. Dl.1: Basisboek, Rotterdam, Lemniscaat, 1978.
 
SIMON, S., Naar eigen waarden. Emotionele en sociale ontwikkeling in het voortgezet onderwijs. Dl.2: Praktijkboek, Rotterdam, Lemniscaat, 1978.
 
Arnulf ZITELMANN. Hypatia. Amsterdam, Elzenga - Hasselt, Clavis, 1989, 267 blz. Vertaling uit het Duits door Carlien Brouwer.
 

2010/2018/2022, Jos Martens