Kaarten en globes zijn schitterende instrumenten om te achterhalen hoe de wetenschappelijke kennis evolueerde en hoe het wereldbeeld eruitzag. Kaarten en globes laten zien hoe de makers zich die wereld voorstellen. Ze zijn een spiegel van hun tijd, letterlijk en psychologisch

Tot in de 15de eeuw beheerste één kaarttype de Europese geografie: de mappa mundi, de wereldkaart. Naar hun vorm noemt men deze kaarten O T-kaarten. Je vind ze in alle mogelijke uitvoeringen en afmetingen, van schematische tekeningen tot prachtige miniaturen in manuscripten. Om werkelijk je weg te vinden over onze planeet waren zelfs de grootste en meest gedetailleerde compleet waardeloos. Zij bieden een schematisch uitbeelding van de wereld. In de T-vorm ligt de Middellandse Zee. De kruisvorm van de Middellandse Zee verwijst naar Christus aan het kruis. Sem (in Azië), Iafeth (in Europa) en Cham (in Afrika) zijn de drie zonen van de bijbelse aartsvader Noah, van wie de volkeren in deze continenten heetten af te stammen. Omheen de continenten ligt de grote Oceaanzee (Mare Oceanum).

Middeleeuwse wereldkaarten zijn niet te vergelijken met wat wij nu van een kaart verwachten. Ze zijn een weergave van een religieus wereldbeeld, niet van een geografische realiteit.

Zeker vanaf de 11de eeuw wist men dat de aarde niet plat was, maar een bol. Deze wereldkaarten zijn net als de kathedralen georiënteerd, dit wil zeggen dat het oosten, de Oriënt, bovenaan ligt. Daar ligt immers Jeruzalem en daar lag het Paradijs, het oord van de Schepping. De drie belangrijkste gebeurtenissen van de christelijke heilsgeschiedenis zijn vrijwel steeds op de kaart aanwezig. Het betreft de schepping, de redding door Christus en het Laatste Oordeel.
Vooral na de Eerste Kruistocht (1099) kreeg Jeruzalem een belangrijke plaats op de kaart. (Uit: De grootste Mappae Mundi).
 
Om hun weg te vinden over de oceanen gebruikten de zeelieden portulanen: zeekaarten die de zeeën en de kusten weergaven en meestal zeer nauwkeurig en praktisch waren.
In 1400 werd een manuscript met de Griekse tekst van Ptolemaeus’ Geographia uit Constantinopel meegebracht naar Italië en vertaald in het Latijn. De originele bron bevatte alleen tekst van het eerste theoretische boek, zoals Ptolemaeus die grotendeels zelf had opgesteld. De bijgevoegde kaarten waren waarschijnlijk in de loop der tijden door Byzantijnse en Arabische geleerden telkens aangevuld, gecompileerd en op zijn verheven naam geschreven.
Hiermee kwam het wereldbeeld van de oudheid na vele eeuwen weer binnen het bereik van de geografen.
Zeer snel circuleerden tientallen kopieën in West-Europa, vele vergezeld van wat doorging voor de kaarten van Ptolemaeus, gewoonlijk 27 stuks. Goed voorbeeld is een bijzonder fraai exemplaar op perkament, ca. 1466 vervaardigd, dat wordt bewaard in de Nationale Bibliotheek van Napels.

Ptolemaeus leefde in Alexandrië tussen 100 en 178 na Chr. Zijn geschriften vormden het summum van de wetenschappelijke kennis van zijn tijd. Zijn geografie bouwde voort op het werk van Eratosthenes, Hipparchos en Strabo.
Het coördinatenstelsel dat hij overnam, verbeterde en toepaste, blijft de basis van de moderne cartografie. Lengte- en breedtegraden doen hetzelfde voor het meten van de ruimte als de mechanische klok voor het meten van de tijd. Hij stelde de regel in, die voor ons een tweede natuur is geworden, om op kaarten het noorden boven te plaatsen. Misschien kwam dat doordat alle bekendere plaatsen van zijn wereld zich op het noordelijk halfrond bevonden. Hij vond tevens een manier uit (zelfs verschillende manieren) om de bolvormige aarde op een plat vlak te projecteren. De fouten van Ptolemaeus zijn zeker niet te wijten aan enig gebrek aan kritische zin. Zijn fundamentele zwakke punt was een wanhopig gebrek aan betrouwbare feiten. In de Renaissance zou men hem op Olympische hoogte verheffen als een onaantastbare autoriteit. Maar zelf dacht hij er anders over. Hij waarschuwde alleen die feiten te accepteren, die door verschillende getuigen werden gestaafd. Hij beschouwde zijn werk als een synthese en een momentopname, die moest verbeterd worden en aangevuld in de toekomst.

Met de opkomst van de boekdrukkunst zal het Ptolemaeïsche wereldbeeld het Westen veroveren. Beroemd is de uitgave van Ulm uit 1482, in 1486 reeds herdrukt (Cat.45). De kaarten zijn van fijne houtgravures gedrukt en zo knap met de hand ingekleurd dat ze nauwelijks te onderscheiden zijn van de Napelse manuscriptkaart uit 1466. Thomas More gebruikte een gedrukte wereldkaart van Ptolemaeus als inspiratie bij zijn Utopia (1516). Hij bezat tevens een exemplaar uit de Weltchronik van Hartmann Schedel uit 1493. Niemand minder dan Erasmus publiceerde in 1533 de Editio princeps van de Griekse tekst van de Geographia. (Ingekort uit: De geboorte van ‘America, deel I: De wereld in kaart).

Meer: Mapping the World (2010)

Terra incognita

Toen More zijn Utopia schreef, was Mercator een baby van 4 jaar. De grote cartografische ontwikkelingen moesten nog komen. De Nieuwe Wereld was een ophefmakende revelatie. Bijna tien jaar eerder, in 1507, had de Duitse cartograaf Waldseemüller als eerste op zijn gedrukte wereldkaart en globe –ook al een primeur- het zuiden van de nieuw ontdekte wereld ‘America’ gedoopt, naar Amerigo Vespucci, van wie hij dacht dat die de ontdekker was. Columbus was net tevoren in 1506 overleden en kon dus niet reageren.

Alle dromen van de mensheid werden op de nieuwe werelden geprojecteerd: de droom van een paradijselijk gebied met ongerepte natuur en een niet door de zonden der beschaving aangetaste mensheid, de mogelijkheid om een nieuwe Civitas Dei (Augustinus) te stichten, een ideale christelijke samenleving. Om dat laatste te realiseren is inderdaad door de franciscaner monniken een poging ondernomen in Mexico. Zie hiervoor: Bernardino de Sahagun en zijn encyclopedie van een verwoeste cultuur.

Wat die andere droom betreft: de conquistadores zouden, om te beginnen met Columbus zelf, hun uiterste best doen om het paradijs zo snel mogelijk te bezoedelen met slavernij en het uitmoorden van de oorspronkelijke bewoners, zoals de dominicaan Bartolomé de Las Casas aanklaagde in zijn pijnlijke voor Karel V en kroonprins Filips bestemde Brevisima relaciòn de la destrucciòn de las Indias -1552 (De verwoesting van de West-Indische landen).

Over de keerzijde van de ontdekkingen, zie ook: De conquistadores: wereldveroveraars met oogkleppen. <LINK>
De stroom nieuwe ontdekkingen was even ingrijpend alsof wij nu zouden geconfronteerd worden met buitenaardse bezoekers vanuit de ruimte.


De cartografen van de renaissance, die deze stroom trachtten te kanaliseren in betrouwbare kaarten, combineerden de erfenis van de oudheid -de Geographia van Ptolemaeus- met de verhalen van de middeleeuwse reizigers en latere ontdekkers. Het imaginaire aspect sluit perfect aan bij wat al eeuwen gebruikelijk was op landkaarten en in reisverhalen.

Het Europese contact met vreemde volkeren verliep niet steeds als een eenrichtingsverkeer. Soms was er ondanks het Europese superioriteitsgevoel sprake van acculturatie, wederzijdse culturele beïnvloeding. De tentoonstelling stipt dit even aan met slechts twee, weliswaar bijzonder strategisch gekozen voorwerpen, een uit Afrika en een uit Mexico, het voormalige Aztekenrijk.

Cat. 47. Afro-Portugees luxe tafelsiervat



Ivoren zout- en pepervat. Zijaanzicht links en rechts, afbeelding van Portugese ruiters met vuurwapens.
Koninkrijk Benin Eerste helft 16de eeuw
Ivoor 19,2 x 7,2 x 8 cm - Antwerpen, Museum aan de stroom (MAS)

Bij hun stapsgewijze omvaart rond Afrika bereiken de Portugezen in 1486 het koninkrijk Benin (huidige Nigeria). Hier maken ze kennis met de kundige ivoorsnijders aan het koninklijk hof van de Oba. Voorwerpen als bovenstaande getuigen van deze ontmoeting.

Voor meer, zie onderaan: Duchateau, 1990;Mendes Pinto,1991 &
Martens, J., Ife en Benin: koninklijk brons &

Cat. 48. De aanbidding van de koningen



Mexico ca. 1540-1550. Naar Antwerps prototype
Verenmozaïek op amatl-papier* en paneel
43,5 x 31 cm (middenpaneel), 43,5 x 16,5 cm (luiken).
Madrid, Museo de América.

In de Nieuwe Wereld gebeurt iets gelijkaardigs, maar hier doet zich zeer snel een andere vorm
van acculturatie voor, zowel in Mexico als in het voormalige Incarijk. Ook hier spelen schilderijen een vooraanstaande rol bij de missionering. Antwerpse prenten gaan fungeren als model voor talrijke geschilderde decoraties in kerken en voor schilderijen door plaatselijke kunstenaars.
In het Mexicaanse Texcoco richt de franciscaan Pieter van Gent (Pedro de Gante) een school op voor inheemse kunstenaars, die precolumbiaanse technieken kerstenen in functie van de geloofsverkondiging. Zij vervaardigen bijvoorbeeld schilderijen in pluimpjes, wat in Meso-Amerika gold als de hoogste kunstvorm. Dat er zo weinig voorbeelden van bewaard zijn, komt voornamelijk omdat de Spanjaarden er veel minder waardering voor hadden.

*Amatl: soort papyrus, maar steviger. Vervaardigd uit platgeklopte stukken van de binnenste bast van een vijgenboom.

Zie: Columbus achterna: een wereld van papier in het kielzog van de conquistadores


Cat. 50. Hartmann Schedel, Weltchronik, 1493, f° 12v - 13



Folio 12 verso van deze fraaie handmatig ingekleurde incunabel is een gedrukte kaart van Ptolemaeus, met links enkele exemplaren van fantasiewezens. F° 13 bevat aan weerszijden van de Latijnse tekst een kolom met een inventaris van de ‘monsterrassen’ fantasiewezens die de uithoeken der aarde bevolken.

Thomas More bezat een gedrukte wereldkaart van Ptolemaeus. Deze? Zoals bekend gebruikte hij een exemplaar van Schedels Weltchronik bij het schrijven van zijn Utopia. Voor zover men weet is Schedel de eerste die voor kaarten de drukpers gebruikte. De Latijnse uitgave van zijn kroniek bevat niet minder dan 1804 illustraties, gedrukt van houtsneden. Veel gereproduceerd is zijn beeld van het heelal, afkomstig van Aristoteles en later gekerstend door de kerkvaders. (Zie hiervoor ook hieronder: Vézelay, p. 12).

Jarenlang gebruikte ik in de lessen enkele (ongekleurde) tekeningen van de monsterrassen uit dit boek om de gebrekkige aardrijkskundige kennis van de middeleeuwen te illustreren, vergeleken met de klassieke oudheid, tot we ontdekten dat ze eigenlijk afkomstig waren van Plinius de Oudere (+ 79 n.Chr.) en zijn Historia Naturalis!
Opvallend dat ze de hele middeleeuwen overleven en voorkomen op en in bouwwerken, schilderijen en boekminiaturen.

Veel meer hierover in onderstaande bijdragen; voor de ‘monsterrassen’, voornamelijk het eerste artikel over Vézelay.
De Magdalenabasiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld.
Liber Floridus. 1121 De wereld in één boek.
De grootste Mappae Mundi.


Cat. 55. Pierre Desceliers,Wereldkaart (Mappa mundi)



Dieppe, 1550 - Perkament, 135 x 215 cm
Londen, British Library

Vervaardigd door de Normandische cartograaf Pierre Desceliers (ca. 1500-1568) als geschenk voor koning Hendrik II. Bestemd om horizontaal op een tafel te leggen: beelden en teksten draaien mee met de kijker rond de tafel. Onderaan op de kaart: La Terre Australle, Terra Australis. De catalogus suggereert dat dit door velen geïnterpreteerd wordt alsof Australië toen al ontdekt was, terwijl Willem Janszoon met het Nederlandse schip Duyfken pas in 1606 het continent bereikte en het Nieuw-Holland doopte. Helaas neemt de gratis app bij de tentoonstelling dit als vaststaand over. Het is onzin!
Van in de middeleeuwen nam men aan dat er een Terra Australis, een zuidelijk continent moest bestaan als tegenwicht voor de aardmassa’s in het noorden, om de aardbol in evenwicht te houden en te beletten dat de globe zou kantelen.

Wat de catalogus niet vermeldt: deze unieke kaart had de British Library op zijn minst zeer lange tijd niet meer verlaten. Waarschijnlijk was dit zelfs de allereerste gelegenheid. Het ontrollen van het perkament moest in Leuven zeer voorzichtig gebeuren en nam dagen in beslag.

Ter herinnering: ondertussen had Mercator in 1541 zijn spraakmakende aardglobe voltooid en een jaar na deze kaart zou zijn hemelglobe volgen (2).


4. Universum in de hand. Dromen van ruimte en tijd.

Intro: Op zoek naar utopische perfectie: bouwers van wetenschappelijke instrumenten – de ‘Leuvense school’

De Leuvense school van astronomische instrumenten was omstreeks 1550 toonaangevend in Europa wegens een perfect evenwicht tussen nieuw kosmologisch onderzoek, wetenschappelijke nauwkeurigheid, astronomische informatie en een uitzonderlijke elegantie in de uitvoering.
Typisch voor de Leuvense astronomen waren maritieme toepassingen zoals de mogelijkheid een koers uit te zetten voor een zeereis. Zowel de grondlegger, Gemma Frisius, als zijn student Mercator deden zowel theoretisch onderzoek als praktische toepassingen op dit gebied, o.m. door een perfectionering van het astrolabium.

Cat 59. Maarten van Heemskerck, Portret van Gemma Frisius (1508-1555).


ca. 1545
Olieverf op Paneel, 104 x 83,5 cm
Rotterdam, Museum Boijmans-Van Beuningen

Latijnse inscriptie op tablet, links van portret, onder leeuwenkop

LUX TENEBRIS RURSUS LUCI TENEBRE FUGIENTI SUCCEDUNT
STABIUS RES TIBI NULLA MANET

Na duisternis komt licht; op het vliedende licht volgt het duister,
Niets blijvends rest u

Pas in 1994 ontdekte Jan Roegiers, bibliothecaris van de KU Leuven, dat dit Portret van een anonieme geleerde het universele genie Gemma Frisius voorstelt. Frisius wijst naar een globe in de linkerhand. In plaats van landen of klimaatgordel zijn hierop de seizoenen en daarmee de verwijzing naar de leeftijden van de mens, de elementen en temperamenten afgebeeld. Hij beklemtoont zo het verband tussen de aardse microkosmos en de macrokosmische werkelijkheid. Alleen al om dit portret eindelijk te zien zou me een voldoende tweede reden geweest zijn om naar Leuven te reizen!

Gemma Frisius is in onze geschiedenis vooral bekend gebleven als helper van Vesalius bij nachtelijke tochten om het skelet van een gehangene binnen Leuven te krijgen. Hij had echter veel meer in zijn mars dan dat en is ten onrechte haast in de vergetelheid geraakt. Gemma Frisius (Juweel van Friesland) is een spilfiguur, een universeel genie. Hij studeerde aan de Leuvense universiteit vanaf 1525 en legde er de grondslag van de befaamde Leuvense school voor cartografie en instrumentenbouw. Frisius was een autoriteit op gebied van geneeskunde, wiskunde en astronomie. Uiteindelijk koos hij voor de geneeskunde en werd lijfarts van Karel V, maar ook daarin was er nood aan astronomie, omwille van de astrologie (toen nog als een volwaardige wetenschap beschouwd) en voor bepaalde behandelingen zoals aderlating, waarvan men geloofde dat er invloed was van de sterrenbeelden (3).

Hij telde onder meer de anatoom Vesalius, de botanicus Dodoens en de cartograaf Mercator onder zijn leerlingen, die allen veel beroemder gebleven zijn dan hun leermeester, tot onze tijd toe.
Frisius was waarschijnlijk de eerste aanhanger van Copernicus in de Nederlanden. Hij volgde met veel belangstelling diens werk, al jaren voor de publicatie van De Revolutionibus Orbium Coelestium (1543). Zijn persoonlijk exemplaar bleef bewaard in Leeuwarden, vol eigenhandige glossen (aantekeningen) in het Latijn.

Gemma Frisius overleed in 1555, 46 jaar oud, aan nierstenen. Boven zijn graftombe in de Leuvens Predikherenkerk hing zijn portret. Was het dit?

Aan Gemma Frisius is in 2008 een afzonderlijke tentoonstelling gewijd in de Leuvense universiteitsbibliotheek.
Zie: Roegiers, Jan (redactie), Meten en weten. Gemma Frisius 1508-2008, tentoonstellingspublicatie, Leuven, KU Leuven, 2008, 48blz.

Op diverse plaatsen in de Joos de Rijcke-site is het werk van Frisius en zijn connectie met zijn discipelen belicht o.m. in verband met zijn cartografisch werk. Raadpleeg darvoor de zoekfunctie op de openingspagina.


Cat 64. Jan Gossaert, Portret van een meisje met een armillarium, ca. 1530.


Meisje met armillarium (prinses Dorothea van Denemarken)
Olieverf op houten paneel, 38,2 x 29,1 cm
Londen, National Gallery

Dit is een van de allermooiste kinderportretten van de hele eeuw. Het beeldt een meisje af van 9 of 10 jaar, uit de allerhoogste kringen te oordelen naar haar kledij en juwelen. Het gaat om prinses Dorothea (1520-1580) van Denemarken, oudste dochter van Christiaan II en Isabella van Oostenrijk, zuster van Karel V (1500-1558).

Het ronduit prachtige portret van zijn dochtertje Dorothea fungeert als affiche van de tentoonstelling Op zoek naar Utopia en als omslag van de catalogus.
Haar vader is na onlusten afgezet in 1523. Zijn drie kinderen werden naar de Nederlanden gebracht en opgevoed aan het hof van hun groottante Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) en na haar overlijden door hun tante Maria van Hongarije (1505-1558), weduwe van de Hongaarse koning Lodewijk (gesneuveld in 1526 in de Slag bij Mohacs tegen de Turken), zus van Karel V (1500-1558) en dus ook van hun moeder.

In haar linkerhand houdt Dorothea een armillarium ondersteboven. Met de rechterhand raakt ze een punt op de buitenste ring, op ca. 55 graden noorderbreedte, ongeveer de breedteligging van Kopenhagen. De omgekeerde hemelsfeer kan betekenen dat de wereld op zijn kop staat, omdat haar vader uit zijn koninkrijk is verdreven.

Over Christiaan en zijn belevenissen schreef Brigitte Raskin twee romans:
Hartenheer. Een koningsverhaal, Leuven, Van Halewyck, 2001, 255 blz.
& De gestolen prinses, Leuven, Davidsfonds/Infodok, 2009, 175 blz.

Meer over Margaretha van Oostenrijk: Dames met klasse

Cat 66. Gualterus Arsenius, Armillarium


Ptolemaeïsche armillaire sfeer
Leuven, 1573
Messing, hoogte 40 cm (voet inbegrepen), diameter 26 cm
München, Bayerisches Nationalmuseum

Gualterus Arsenius (1530-1580) is een leerling van Mercator en een neef van Gemma Frisius. En zo signeert hij de 2 armillaria van zijn hand op de tentoonstelling: een afkomstig van Chicago, het hierboven afgebeelde uit Munchen.

Dit is een pracht voorbeeld van de Leuvense school. Een armillarium is een driedimensionale voorstelling van ons heelal volgens Ptolemaeus. Dus geocentrisch, de aarde centraal in het midden, de sterren en planeten in de banden rondom. Het is een zeer duur en ingewikkeld instrument, het laat toe de bewegingen van de maan en de zon te volgen en de posities van 15 sterren. Merk het kompas in de voet, voor de correcte oriëntering.

Van Arsenius zijn nog 4 armillaria gekend.

Cat 71. Gerard Mercator, Astrolabium, ca. 1545



Astrolabium in messing, diameter: 27,8 cm
Door Mercator, ca. 1545. Voor Karel V? Zeer kostbaar. Vroegst bekende instrument van de Leuvense school. Tweedimensionale voorstelling van Ptolemaeus’ wereldbeeld. Toont het universum met de schijnbare beweging van de sterren boven een bepaalde breedtegraad. Voor elke breedtegraad moet een ander stel gegraveerde gegevens aangebracht binnen de verhoogde buitenste ring.



Zijkant van het Astrolabium met initialen van Mercator:GMR (Gerardus Mercator Rupelmondanus = van Rupelmonde). De betekenis van het monogram is pas ontcijferd in 1992.

Dit was 1200 jaar lang het meest gesofisticeerde astronomische instrument. Volgens de overlevering uitgevonden op basis van oudere theoretische principes door de wiskundige en neoplatonische filosofe Hypatia, door fanatieke christenen vermoord in 415 in Alexandrië. Werd in de middeleeuwen in Spanje overgenomen van de Arabieren.  Bovenstaand astrolabium meet bijna 30 cm in diameter, 3x meer dan vroegere toestellen, waardoor het gemakkelijker was af te lezen. Uniek voor de Leuvense school is het omzetten van astronomische theorieën naar elegant uitgevoerde modellen op mensenmaat. De instrumenten waren zeer gegeerd in heel Europa en werden verkocht via het kantoor van de beroemde drukker Plantin in de drukbezochte havenstad Antwerpen. Aan de bloei kwam een einde door de Tachtigjarige Oorlog en de inname van Antwerpen door Alexander Farnese in 1585.

Tot mijn verrassing vermeldt de catalogus hier en bij nr. 63, Mercators beroemde hemelglobe van 1551: “In het ontwerp van de hemelglobe toont Mercator dat hij de recente theorieën van Copernicus’ De revolutionibus (1543) reeds opneemt, maar het klassieke model van Ptolemaeus (ca. 150) blijft aan de grondslag liggen. Deze spanning tussen nieuw onderzoek en het grote respect voor de antieke kennis, is kenmerkend voor het werk van Mercator.”
En: “Zo was Mercator een van de eersten om de sterposities te bepalen volgens Copernicus en niet langer volgens Ptolemaeus.”
Hierover had ik graag wat meer vernomen, want voor mij was dat nieuw.

Pas in januari 2020, drie jaar na het schrijven van bovenstaande zin, vond ik info en bewijs dat dit geen loze opmerking was. Mercator bezat inderdaad een exemplaar van De revolutionibus (thans in de Glasgow University Library), even druk voorzien van eigenhandige glossen als dat van Gemma Frisius. (Zie: Owen Gingerich, Het boek dat niemand las. In de voetsporen van Nicolaus Copernicus, Amsterdam, Ambo/Anthos uitg., 2004, 310 blz., p. 240-243.)

Voor Mercators aard- en hemelglobes van 1541 en 1551: zie de schitterende foto’s van het Mercatormuseum (St.-Niklaas) in Nieuw leven voor een oude atlas met een nieuw wereldbeeld. Gerard Mercator en de heruitgave van de Mercator - Hondius atlas uit 160, bij voorkeur de toegevoegde uitgebreidere versie van dit artikel in PDF.


Cat. 75. Pierre de Fobis, Mechanische astronomische sfeer


Pierre de Fobis (ca. 1507-1580), Mechanische astronomische sfeer.
Lyon ca. 1540-1550.Verguld brons, zilver en glas, hoogte: 53,6 cm, diameter van de aardglobe 8 cm, diameter van de hemelsfeer 15,2 cm, diameter van de buitenste sfeer met de coördinaten 16,5 cm - privéverzameling.

Dit meesterwerk van kennis en vakmanschap stamt uit dezelfde tijd dat Mercator aan zijn beroemde aardglobe (1541) en hemelsfeer (1551) werkte. Het is in meer dan één opzicht een uniek stuk, een der fraaiste en zeker meest complexe instrumenten van de hele 16de eeuw.

Drie Korinthische zuilen dragen een architraaf als basis voor de mechanische sfeer. Het aandrijfmechanisme is zichtbaar in een glazen cilinder tussen de zuilen. Bovenaan zit de mechanische sfeer met drie onderdelen (van binnen naar buiten): een centrale aardbol, waarrond een prachtige hemelsfeer zit, omgeven door een sfeer met astrologische coördinaten. Deze laatste sfeer is uniek en diende voor astrologische voorspellingen. De horizontale banden van de buitenste sfeer zijn de poolcirkels, de keerkringen en de evenaar. De fijne schuine lijnen tussen de keerkringen dienen om de ongelijke uren te bepalen. De hemelsfeer was de enige die roteerde: één omwenteling elke 23 uur en 56 minuten van oost naar west, aangedreven door het mechanisme tussen de drie zuilen.

Herinner u: in de 16de eeuw was er geen wezenlijk onderscheid tussen astronomie en astrologie. Kennis van de hemel en de bewegingen van de hemellichamen was nodig om met behulp van wiskunde de kaarten van de nieuwe ontdekkingen te kunnen tekenen. Van astronomie naar astrologie is maar een kleine stap. Ook Vesalius schreef een boekje over aderlaten en de invloed van de planeten op de menselijke constitutie (3). Een zwakke afschaduwing van dit geloof vind je tegenwoordig nog in de dagelijkse of wekelijkse horoscopen in onze dagbladen en tijdschriften .

Het opzet van de Fobis was, geheel in de geest van zijn tijd: de heropstanding van de antieke kennis en die overtreffen. Wat hij niet kon weten en de catalogus niet vermeldt: hij slaagde in zijn opzet, maar beter en anders dan hij bedoelde.

Mij gaf het alleszins een schok. Gescheiden door een ruimte/tijdkloof van meer dan anderhalf millennium verwezenlijkte de Fobis hetzelfde als een geniale vakman hem in het verre verleden had voorgedaan met de mysterieuze uit de oudheid stammende bronzen Antikythera-calculator, waarvan de werking door Cicero in De Republica (ca. 60 v.Chr.) aan dezelfde tekst van Archimedes wordt toegeschreven waarop de Fobis zich baseerde!
In een andere vormtaal weliswaar. De calculator zou in 1901, eeuwen na de Fobis, opgedoken worden uit een scheepswrak. Hij was door corrosie zo sterk aangetast dat er jaren voorzichtige behandeling nodig waren en er pas in 2006 door computerreconstructie een replica kon vervaardigd.

De astronomische sfeer van de Fobis blijkt tevens de miniatuuruitvoering te zijn van een astronomisch uurwerk, zoals dat in groot formaat in de kathedraal van Lyon reeds in de 14de eeuw gebouwd was en zoals ze her en der in heel Europa voorkomen. Om slechts enkele te noemen: Praag (1410); in Nederland: Franecker-planetarium en het astronomisch uurwerk van Lehr; in België: Zimmer in Lier en Festraets in St.-Truiden- het grootste ter wereld.

Raadpleeg Wikipedia

Op Youtube: een aantal films. Kies de meest recente, bv. Antikythera mechanisme . Duur : 30 Minuten - Engels & Engelse (computer gegenereerde) ondertitels.

Veranderend wereldbeeld – veranderende kennis 16de – 21ste eeuw.

Even een vaststelling die buiten het kader van de catalogus springt.
Deze periode herontdekt een aantal antieke astronomische instrumenten en ontwikkelt nieuwe. Door die verrukkelijke nieuwe uitvinding, de boekdrukkunst, konden de geleerden hun ontdekkingen veel sneller en op veel grotere schaal verspreiden dan ooit tevoren in de geschiedenis, geholpen door hun gemeenschappelijke taal: het Latijn.

Een bloemlezing met het neusje van de zalm van gloednieuwe ontwikkelingen tref je op het schilderij van Hans Holbein, De Franse gezanten: Tijd en wereldbeeld (1533) .

De armillaria en vooral dan dat van de Fobis zijn zeer dure en ingewikkelde instrumenten. Ze vragen een interdisciplinaire lange opleiding (met kennis van wiskunde, astronomie ...) en veel oefening. Zelfs voor hedendaagse experts. En vooral: ze kloppen niet! Ze kunnen onmogelijk correct zijn! Wegens de inconsequenties van het aloude Ptolemaeïsche geocentrisme: de aarde als vaste centrum van het heelal, planeten en zon wentelend omheen de aarde. Daarbij volgen de banen van de planeten in werkelijkheid geen volmaakte cirkelvormige omwenteling, zoals men toen dacht. En kon men door dit foutieve axioma (geocentrisme) ook de omloop van sommige planeten, Mars bijvoorbeeld, niet adequaat berekenen. Het zou duren tot Johann Kepler (1571-1630) tegen veel weerstand van collega’s en christelijke kerken in, de ‘onvolmaakte’ ellipsvormige banen kon bevestigen. Het leek een aanfluiting van het goddelijk volmaakte heelal!

De befaamde Hollandse cartograaf Johan Blaeu (1596-1673) was de eerste om in 1648 een heliocentrische (de zon in het middelpunt) atlas uit te geven. Hiervoor steunde hij, zoals ook Kepler had gedaan, op de resultaten die de Deense astronoom Tycho Brahe (1546-1601) na vele jaren observaties had bereikt in zijn observatorium op het eiland Hven. Zijn observaties waren honderd keer nauwkeuriger dan eerdere waarnemingen. Op te merken: Brahe ging nog steeds uit van de volmaakte cirkelvormige banen der planeten.
Welke gigantische instrumenten Brahe had ontwikkeld geeft Blaeu weer met niet minder dan14 gravures in zijn prachtige wereldatlas uit 1662,ongetwijfeld gebaseerd op de tekeningen van zijn vader Willem, die in 1596-97 lange tijd bij Brahe had gestudeerd.

In een vorig (Vlaamse) leerprogramma aardrijkskunde behoorde kosmologie tot de leerstof voor het 4de jaar voortgezet onderwijs. Om dit stukje te schrijven heb ik voor alle zekerheid een Algemene Wereldatlas editie 2012 bijgehaald. Op amper één grote dubbelpagina geeft die alle essentiële gegevens over aarde, planeten en heelal begrijpelijk, visueel en correct weer. En bovendien kan hij verbonden worden met het internet voor aanvullingen.

Bovenstaande is een poging om te verduidelijken hoe achteloos en vanzelfsprekend wij door de technologische vooruitgang kennis benutten, waarvan het moeizaam verwerven mensenlevens lang zware studie van vele geniale geesten heeft gekost. Dat geldt bijvoorbeeld zowel voor Mercator als voor de astronomische wetenschap van Copernicus of de anatomische van Vesalius (wiens De humani corporis fabrica (Over de bouw van het menselijk lichaam) in hetzelfde jaar 1543 gedrukt werd als De revolutionibus orbium coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen), het postume levenswerk van de Poolse sterrenkundige).


Eeuwigheid: de tijd verbeeld.


Cat. 73. Simon Bening, Hennessy-getijdenboek, Brugge ca. 1535


Simon Benin, de maanden januari en november
Tempera, goudkleur en bladgoud op perkament,11,7 x 87 mm,
Brussel Koninklijke Bibliotheek van België

Verbaasd een handgeschreven getijdenboekje te treffen uit ca. 1535? Was de boekdrukkunst dan niet uitgevonden door Gutenberg, ongeveer een eeuw vroeger?
Natuurlijk wel.
In deze laatste periode van het handgeschreven boek, waren verluchte getijdenboeken op perkament ideale pronkstukken voor adel en rijke burgerij. Ook voor buitenlanders, die in Brugge verbleven waren dergelijke kleinoden zeer gegeerde kostbaarheden. Dit is letterlijk te nemen, ook toen al. De waarde van het boekje, nauwelijks groter dan een pakje sigaretten (maar wel veel dikker), is letterlijk onschatbaar!

Het getijdenboek wordt beschouwd als een meesterstuk uit het werk van Simon Bening (1483-1561), ‘de laatste grote miniaturist’.Op de tentoonstelling lagen de losse bladzijden met de maanden januari, maart, mei, juli, september, november. Dat betekent dat het manuscript nog niet opnieuw is ingebonden. Davidsfonds Leuven maakte van deze buitenkans gebruik om in 2015 een facsimile uit te brengen op perkamentpapier.

Getijdenboeken hebben eigenlijk een religieuze functie. Maar vermits het kerkelijk jaar ieder jaar terugkeert in dezelfde volgorde, past dit uitstekend in de traditionele opvatting van de tijd, gezien als een eeuwigdurende cyclus. Daarom worden de religieuze teksten en afbeeldingen steeds voorafgegaan door een reeks bladzijden met de activiteiten van de maanden, verbonden met de tekens van de dierenriem. Wat dan weer aansluit bij de astrologie, die we reeds ontmoetten bij de astronomische instrumenten. Ook dit is een eeuwenlange traditie die je evengoed gebeiteld in steen terugvindt op timpanen van kathedralen. Zie hiervoor: De Magdalenabasiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld.

Bij de illustratie van de maand november komt zowel in de catalogus als de audio een vrij grove lapsus voor. Waarmee zijn die mannen aan het schieten? In de tekst wordt gesproken over handboogschutters. Afgebeeld zijn uiteraard kruisboogschutters.

Meer hierover in
Landbouw: gebonden aan de seizoenen een bespreking van de tentoonstelling De Vier Jaargetijden in de kunst van de Nederlanden, 1500-1750, de laatste die we in 2002 bezochten in het oude Stedelijk Museum Vander Kelen-Mertens (Leuven), voor het omgebouwd en uitgebreid werd tot het grandioze Museum M.


Vlaamse miniaturen 1404 – 1482, met daarin de links naar gelijkaardige tentoonstellingen

En op de Joos de Rijcke - site, ‘Eeuw Joos’, Handschriften en Boekdrukkunst, hierin onder veel meer de link naar Vlaamse minikunst.

Een uitstekende adolescentenroman over Brugge in de 16de eeuw, de laatste miniaturisten en de opkomende boekdrukkunst: Lieve Hoet, Tanne en ik, vzw Scriptomanen, 2014, 306 blz. – ook als e-boek.

Meer informatie – didactische tips

Ondertussen is op internet een aflevering van Openbaar Kunstbezit Vlaanderen beschikbaar, met veel grote illustraties die niet in bovenstaand artikel te zien zijn Op zoek naar Utopia | OKV
Hier kun je tevens gratis de catalogus downloaden in PDF

Zie bij de bespreking van Joris Tulkens, Thomas More. Een leven in vijf vriendschappen. 

Hieronder vooral werken, betrokken op de internationale situatie die in amper een paar tentoongestelde voorwerpen exemplarisch is aangestipt.

BOOM, H, De Grote Turk. In het voetspoor van Süleyman de Prachtlievende (1494-1566). Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2010.
Bijlage (in PDF): Europa tegen de Turken

CLAES, J. e.a., Sanctus. Meer dan 500 heiligen herkennen, Leuven, Davidsfonds, 2002, 2de druk, 320 blz. <

DUCHATEAU, A., Benin. Hofkunst uit Afrika, Brussel, Gemeentekrediet, 1990.

MENDES PINTO, M. (redactie) e.a. Via Orientalis. Europalia Portugal 91, Brussel, ASLK-Galerij, 1991, p. 61-94.

Martens, J., Ife en Benin: koninklijk brons, in: De conquistadores: wereldveroveraars met oogkleppen.

NOTEN

1. Precolumbiaanse culturen uit Meso-Amerika. Zeer uitgebreide PowerPoint presentatie met begeleidende tekst. De syllabus bestaat uit drie delen, de Azteken, Teotihuacan: stad der goden, navel van de wereld en Maya, kinderen van de tijd. De tekst kan tevens in een Wordversie gedownload.

Middeleeuwen: De Coene, K., De Reu, M. & De Maeyer, Ph. (ed.), Liber Floridus 1121. De wereld in één boek, Tielt, Lannoo, 2011, 191 blz.

Nieuw leven voor een oude atlas met een nieuw wereldbeeld. Gerard Mercator en de heruit-gave van de Mercator - Hondius atlas uit 1607
Een uitgebreidere versie dit artikel met recente aanvullingen is in PDF toegevoegd. De eerste versie was de Europese bijdrage op een internationaal colloquium in 2012 over Mercator en zijn tijd in Seoul, Korea.

Aldersey-Williams, H., Anatomie. De ontdekking van het menselijk lichaam. Amsterdam: Uitgeverij. Thomas Rap, 2013, 381 blz.

Lyons, Jonathan, Het huis der wijsheid. Hoe Arabieren de westerse beschaving hebben beïnvloed, Amsterdam, Bulaaq - Antwerpen, EPO, 2010, 335 blz.

Een groot deel van de teksten van deze artikelen is gebaseerd op Waldseemüller en de geboorte van ‘America’, Joos de Rijcke-site.

Neil MacGregor, Shakespeare’s rusteloze wereld. Een verrassende geschiedenis in twintig voorwerpen, Amsterdam, Hollands Diep, 2016, 336 blz.


De Magdalenabasiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld.
Liber Floridus. 1121 De wereld in één boek.
De grootste Mappae Mundi.


2. Nieuw leven voor een oude atlas met een nieuw wereldbeeld. Gerard Mercator en de heruitgave van de Mercator - Hondius atlas uit 1607.

Meer over geschiedenis van de cartografie: deel I, De wereld in Kaart, in: Waldseemüller en de geboorte van ‘America’ (2003-04).

Lester, T., Het vierde werelddeel, Amsterdam, Mouria, 2009, 519 blz.

Thomas, W. & E. Stols (red.), Een wereld op papier. Zuid- Nederlandse boeken, prenten en kaarten in het Spaanse en Portugese wereldrijk (16de - 18de eeuw), Leuven - Den Haag, Acco, 2009, 479 blz. &


3. Astrologie: zie in Mercator over Gemma Frisius & in Shakespeare’s rusteloze wereld over John Dee. 


Jos Martens, Januari 2017-februari 2020.