Dochters van de Roos

Aan het woord is de negen jaar oude Anne Warwick over haar eerste ontmoeting met Elizabeth Woodville, echtgenote van de jonge koning Edward IV.

Philipp a Gregory schrijft “sneller dan haar schaduw”. Dit is reeds haar vierde roman over de Nevenoorlog (de term Rozenoorlogen dateert pas uit de 19de eeuw). Het vervolg is al klaar in het Engels: The White Princess, over Elizabeth van York, dochter van The White Queen, Elizabeth Woodville en koning Edward IV, zuster van de mysterieus verdwenen prinsjes in de Tower echtgenote van Hendrik VII Tudor en dus moeder van Hendrik VIII (1).

Dochters van de Roos herneemt de inhoud van haar drie vorige boeken, maar nu vanuit het perspectief van Anne Warwick, dochter van de Kingmaker, wat regelmatig een heel ander verhaal oplevert – of minstens een andere interpretatie van dezelfde gebeurtenissen.

De schrijfster duidt het als volgt:
‘Voor mij als romanschrijver was het fascinerend het hof van York te verbeelden als een broeinest van intriges en als bron van angst voor de meisjes Warwick. Een deel van het plezier van het schrijven van deze serie over rivalen en vijanden is het omkeren van het perspectief, waardoor steeds opnieuw een ander beeld ontstaat.
De feiten die bekend zijn, kregen een volkomen nieuwe lading, toen ik ze niet langer bekeek vanuit het gezichtspunt van Elizabeth Woodville, mijn lievelingspersonage, maar door de ogen van mijn nieuwe heldin, Anne Neville.’ (p. 396)

Bij het begin van het boek is de ik-persoon, Anne Neville (°1456), nog maar negen jaar oud, maar reeds volledig gemarineerd in de vooroordelen van haar stand en status. Net zoals haar moeder, die haar natuurlijk volkomen heeft geïndoctrineerd. Het lijkt wel of we terechtgekomen zijn in het India van het strikte kastensysteem. Een zelfde soort creaturen bevolkt drie eeuwen later ook de romans van Jane Austin,( auteur van onder meer het vaak verfilmde Pride and Prejudice).
Die moederfiguur komt over als hoogmoedig, stompzinnig, bekrompen, alleen gericht op afkeuring. Anne kan de vrijere, ongedwongen omgangsvormen van de Woodvilles, de familie van de koningin, niet begrijpen, laat staan goedkeuren. Inwendig benijdt ze hen echter.

In een volgende passage zijn we ondertussen in het jaar 1468.
Nu gaat het over welk voordelig huwelijk een 12-jarig meisje kan sluiten. Zal de kleine Anne opgroeien tot een kleinzielige bekrompen volwassene?
Het Lot beslist er anders over. Als pion op het schaakbord van haar vaders ambities huwt ze, na de zoveelste kampwisseling van Warwick, op 14-jarige leeftijd in Frankrijk met de Lancasterkroonprins Edward, zoon van Margaretha van Anjou, de echtgenote van de geesteszieke koning Hendrik VI.
In haar huwelijksnacht wordt ze brutaal verkracht door haar echtgenoot, het onsympathiekste sujet van het hele verhaal.

Na de verschrikkelijke Slag bij Tewkesbury (4 mei 1471) waar het leger van Margaretha van Anjou wordt afgeslacht en Annes wrede echtgenoot geëxecuteerd, voert haar jeugdvriend, Richard, hertog van Gloucester en jongste broer van koning Edward, haar mee naar Londen.

Op 21 mei wordt de meedogenloze, verslagen koningin Margaretha van Anjou aan de bevolking getoond. Voor ze naar de Tower wordt afgevoerd, maakt ze naar haar vroegere vriendin, ‘de heks’ Jacquetta, (nu moeder van koningin Elizabeth Woodville) in de lucht het teken van het Rad van Fortuin, dat Jacquetta beantwoordt.

‘Het rad van fortuin dat Margaretha van Anjouop de troon van Engeland zette, dat haar erfgename maakte van de koninkrijken van Europa en haar vervolgens diep deed vallen. Jacquetta had haar lang geleden gewaarschuwd. Ze waren er allebei van doordrongen. Allebei wisten ze lang geleden al dat het lot je tot grote hoogte kan doen stijgen maar je ook in diepe droefenis kan storten, en dat je geen andere keus hebt dan het te ondergaan.’ (p. 146)

Het Rad van Fortuin, zowat het leidmotief van Gregory’s romans over de Rozenoorlogen, is in dit vierde boek prominent aanwezig. Op haarsterfbed tekent de doodzieke Anne eveneens een cirkel in de lucht: ‘Een mens kan hoog stijgen en diep vallen, maar we krijgen zelden de kans zelf aan het wiel te draaien.’ (p. 390)


Allegorische dispuut tussen de geblinddoekte Fortuna en Wijsheid. Een van de allermooiste voorstellingen van het Rad van Fortuin. Vlaams handschrift uit de Bourgondische periode (en dus de tijd van deze romans). Tekst op de banderollen van het Rad van Fortuin, van boven naar beneden, in klokwijzerszin (in het Nederlands): ik heers; ik heb geheerst; zonder heerschappij; ik zal heersen.

Bij haar terugkeer aan het hof moet Anne haar zus Isabel dienen als hofdame. Die behandelt haar tot haar teleurstelling zeer onheus en uit de hoogte. Isabel is immers gehuwd met George, hertog van Clarence, broer van de koning en voelt zich véél meer dan haar jongere zuster. Annes bewegingsvrijheid wordt langzamerhand meer en meer ingeperkt. George, die al onmetelijk rijk is doordat de geconfisqueerde goederen van de gesneuvelde ‘verrader’ Warwick – notabene zijn voormalige bondgenoot- aan hem zijn toegewezen, poogt nu ook de erfenissen van haar moeder en haar in handen te krijgen. Een toevallige ontmoeting met Richard van Gloucester brengt redding. Zij ontmoeten elkaar regelmatig in het geheim. Richard vraagt haar ten huwelijk, ontvoert haar en brengt haar in veiligheid in een vrijplaats. In mei 1472 huwen ze in het geheim en uit liefde, zonder toestemming van de koning.

Nu breken voor Anne de gelukkigste jaren van haar leven aan.

Kasteel Windsor, september 1472

p. 187. Anne treft koning Edward in gesprek met ‘Louis de Gruthuyse, zijn enige vriend toen mijn vader (Warwick, de ‘Kingmaker’) hem had onttroond.’ Als dank heeft Edward hem de titel van graaf van Winchester verleend en feestelijkheden georganiseerd om hem in zijn graafschap te verwelkomen. Eindelijk meer over de Bourgondische ballingschap van Edward IV en de gastvrijheid van Gruuthuse! Ongetwijfeld een gevolg van The White Queen, de tiendelige verfilming van Gregory’s trilogie (1).

Lang duurt het geluk niet. In 1478 loopt de spanning tussen koning Edward en zijn broer George steeds hoger op. George komt in opstand, wordt gevangen genomen, veroordeeld wegens hoogverraad en terechtgesteld door hem te verdrinken in een vat malvezij (zoete wijn) –zoals hij zelf had gevraagd!
In 1483 sterft koning Edward IV onverwacht. Zijn broer Richard wordt aangesteld als regent en beschermer van de twee prinsjes. De spanning tussen de wantrouwige koningin-weduwe Elizabeth en Richard neemt hand over hand toe. Uiteindelijk neemt hij de koningstitel aan als Richard III.
In Frankrijk roept Henry Tudor zich uit tot ware troonpretendent. Het vervolg lees je in de vorige boeken van Philippa Gregory.

Maart 1485

Hier eindigt Annes verhaal: ‘Richard bereidt zich voor op een invasie, ik op de dood’. (p. 386)

Ze heeft waarschijnlijk tuberculose, maar denkt dat ze vergiftigd wordt door Elizabeth, de dochter van de voormalige koningin. Ze dicht haar hekserij toe, net als voorheen haar moeder. Haar hele leven is ze in toenemende mate behekst geweest door die gedachte en door toenemende paranoia als gevolg daarvan. Ze schrijft alle onheil dat hun overkomt toe aan de heksenkoningin: de dood van hun hond (vergiftigd); de executie van haar man, George; de ziekte en dood van haar zoontje; haar eigen ziekte…
Pas op haar sterfbed raakt ze bevrijd, als Elizabeth haar onthult dat op het vervloekingspapiertje van haar moeder slechts twee namen in bloed geschreven stonden: die van Annes vader, de ‘kingmaker’ en die van George, hertog van Clarence, broer van Edward IV wegens de terechtstelling van vader en broer.

Bespreking

Structuur: net als de vorige delen van de romancyclus, is ook hier het verhaal ingedeeld in meestal korte hoofdstukjes, elk voorzien van een situering in plaats en ruimte, wat ik een aantal keren exemplarisch heb overgenomen. In tegenstelling tot de vorige boeken was dat hier in feite niet noodzakelijk, omdat er slechts één focalisator is, één verteller door wier ogen we alles zien en vernemen: Anne Warwick.

Hiermee is Gregory nog niet helemaal aan het einde van haar cyclus. In een volgend boek (of volgende boeken?) zal ze de brug slaan naar haar Boleynromans.
p. 396. ‘Mijn interpretatie van wat er met de twee koningszonen gebeurd zou kunnen zijn, geef ik in mijn volgende boek, het verhaal van hun zuster en Richards geheime minnares, prinses Elizabeth van York: The White Princess.’ (Reeds in het Engels, nog niet vertaald)

Zelden heb ik de laatste jaren een boek met meer ergernis gelezen. Vaak had ik de indruk te verdwalen in een van die oppervlakkig stationsromannetjes of lifestyle-magazines die het papier niet waard zijn waarop ze gedrukt zijn. Al dat oppervlakkig geleuter over status, kleren, maaltijden, de dodelijke roddels, alle clichés over vermeende heksentoeren, de ziekelijke paranoia, die uiteindelijk zelfs Richard meesleept…

Een tweede lectuur zorgde voor een aanzienlijke opwaardering van boek en auteur. Duidelijk is aan het schrijven heel wat opzoekingswerk vooraf gegaan.

Een kleerkast vergt een bibliotheek van de schrijver.

Voor een auteur van historische romans vormen niet de grote gebeurtenissen de gevaarlijkste valstrik: daarvoor treft hij/zij normalerwijze voldoende gegevens in betrouwbare naslagwerken. Hoewel… net de romans van Gregory over de Rozenoorlogen en het lot van de prinsjes in de Tower bewijzen hoeveel lacunes, vervormingen en onzekerheden tot op heden kunnen blijven bestaan.

De voornaamste struikelblokken zitten echter in de kleine details van het dagelijkse leven. Hoe zagen de klederen, de schoenen, de hoofddeksels eruit? Wat at men aan een vorstelijke feestdis? En aan de tafel van een arme? Anne vergeet haar Paternoster in de kapel. Bestond dat al wel? Of is het een anachronisme en gaat het om een gebedssnoer (2)?
Luister wat de toonaangevende literaire criticus Kees Fens (1929-2008) hierover zegt in een artikel over de befaamde historicus Jacques Presser (1899-1970).

‘Achter elke beschrijving van een historische roman zit een boek opzoekingen, soms zelfs een hele bibliotheek’
…de brengers van verhalen worden onderschat zoals de kennis die aan een goed historisch verhaal ten grondslag moet liggen, wordt onderschat. […]
Misschien is het historisch verhaal, als ik bepaalde vormen van geschiedschrijving zo mag noemen, wel het aller-moeilijkste dat een historicus zich zelf kan aandoen: pas aan het eindpunt van een eindeloos lijkende weg van lezen en te-weten -komen kan hij gaan schrijven want geen woord of er staat een boekenkast achter.
Zelfs voor het beoefenen van wat ik graag als historische gossip betitel, is een eruditie nodig die weinigen bezitten. En wat kan gossip ons niet ontsluiten aan boeiende zaken uit het verleden? Achter Presser staat een bibliotheek, achter Romein ook, achter Huizinga en Van der Meer staan twee bibliotheken(3). Dat hun werk gevaarlijk is in deze zin, dat de lezer de eruditie dreigt te vergeten nodig voor het plezier dat een enkel bijvoeglijk naamwoord hem kan geven, zal duidelijk zijn. Er zullen er niet weinig zijn die, door Presser of Romein verleid, geschiedenis zijn gaan studeren, om te ontdekken, dat zij in feite het alfabet nog moeten leren.’
(Kees Fens, Gossip, in: De Standaard, 28.03.1980.)

Historische betrouwbaarheid

Geldt dat ook hier? Bij nader inzien zijn er een paar onderwerpen die in de bespreking van de vier romans onderbelicht bleven en zich nochtans uitstekend lenen tot nadere studie voor alle geïnteresseerden. Ze zijn samengebracht in een uitvoerige zevende bijlage: Heksen, hermelijn, hoogmoed & onmondige vrouwen.

Bijlagen

Bijlage 1. Verfilming.
Bijlage 2. Margaretha van York
Bijlage 3. Gruuthuse
Bijlage 4. William Caxton en Margaretha van York
Bijlage 5. Skelet van Richard III gevonden
Bijlage 6. De wever en de eeuwigheid.
Bijlage 7. Heksen, hermelijn, hoogmoed & onmondige vrouwen

Noten

1. De hele Rozenoorlogcyclus

Gregory, Philippa, De rozenkoningin, (The White Queen), Amsterdam, De Boekerij, 2010, Gregory, Philippa, De roos van Lancaster, (The Red Queen), Amsterdam, De Boekerij, 2011. Gregory, Philippa, De witte roos (Lady of the Rivers), Amsterdam, De Boekerij, 2012.Gregory, Philippa, Dochters van de Roos, (The Kingmaker’s Daughter) Amsterdam, Meulenhoff, 2014 . Lees ook liefst eerst: Josephine Tey, Een koninkrijk voor een moord

Film The White Queen (2013).

2. zie bij Retabels: de hemel op aarde, achteraan: Gebedsnoten: in de coulissen van de kunstgeschiedenis.

3. Huizinga, beroemd voor zijn standaardwerk Herfsttij der Middeleeuwen (1919), Amsterdam, Uitg. Contact, 1997, 22ste druk, 416 blz. en (onder meer) Nederlands beschaving in de zeventiende eeuw. Een schets (1941), Amsterdam, Uitg. Contact, 1998, 188 blz.
Presser, J., Napoleon. Historie en legende (1946), Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1978, 6de druk, 632 blz. - latere herdrukken. Nog altijd een van de allerbeste boeken die in het Nederlands over Napoleon in het bijzonder en over het functioneren van een dictatuur in het algemeen geschreven zijn.

Jos Martens, december 2015