The Bronze Age Collaps - Mediterranean Apocalypse

Deze documentaire is volledig gebaseerd op het boek en lezingen van Eric Cline.
Zie de recensies en illustraties op Historofum Magazine in de twee delen van Godendeemstering.

Ongetwijfeld vond Paul Cooper dat het statische verslag van Eric Cline in zijn doorwrochte boek en zijn even succesvolle lezingen hier en daar aanvulling en verduidelijking verdiende door de mogelijkheden van de moderne visuele technologie in te schakelen. Vandaar : veel filmbeelden als illustratie. In die zin is de documentaire een moderne versie van de miniaturen in middeleeuwse manuscripten die functioneerden als verluchting en aanvulling van de tekst. Hij start bijvoorbeeld met de ruïnes van Hattussa, de hoofdstad der Hittieten in Noord-Turkije, en gaat van daaruit naar commentaar over de Collaps, die niet een maar vele civilisaties trof.

Vervolgens belicht Cooper de oorlog om Troje, het meest bekende epos uit de oudheid. Hierbij tevens beelden in verband met Mycene en Agamemnon.
Als hij historici aan het woord laat, worden de geciteerde teksten terzelfdertijd geprojecteerd op het scherm.

Opvallend: hij noemt Troje een buitenpost van het rijk der Hittieten, wat de langdurige en herhaalde aanvallen verklaart.
In ieder geval is de stad tweemaal door brand verwoest, ergens tegen het einde van de 13de eeuw. Helaas zijn er bij de opgravingen geen geschreven documenten ontdekt, wel een massa bronzen pijlpunten. Zijn relaas is telkens doorspekt met schilderijen uit latere periodes, voornamelijk uit de barok. Wat de eeuwenlange invloed illustreert van Homeros’ Ilias doorheen de Europese geschiedenis.

Wat Hellas (Kreta, Mycene, Pylos), Egypte, Babylon en Assyrië betreft volgt hij Cline volledig. Zijn conclusie is: handel vormt het levensbloed van het hele tijdperk, veel meer dan oorlogen en veroveringen.

Natuurlijk belanden we andermaal bij het Uluburun scheepswrak met zijn lading van onder meer 10 ton koper, 1 ton tin brons, en goederen uit 17 verschillende toenmalige landen of belangrijke steden, onder meer ongeschonden Myceens aardewerk! Dit is meer gedetailleerd uitgewerkt dan bij Cline.
Aan deze bijzondere vondst wijdden we het volledige deel 2 van Godendeemstering.

Om de situatie voor de Collaps te documenteren gaat Cooper andermaal met filmbeelden in panoramische traveling en detailopnamen van de ruïnes naar Ugarit. Deze passage is beslist beter dan het boek van Cline.

Ugarit, een stadsstaat in Noord-Syrië, kende een ongehoorde bloei gedurende minstens zes eeuwen. De stad werd zeer rijk als eindpunt van wat men later de zijderoute zou noemen. De kosmopolitische bibliotheek is teruggevonden, met spijkerschrifttabletten in zeven talen.
Dan kwamen de Zeevolken. Ugarit werd geplunderd en platgebrand. Aleppo eveneens. Hetzelfde lot trof alle kuststeden tot Megiddo in Kanaän. Hij vergelijkt met het veel latere optreden van de Vikings en Atilla met zijn Hunnen. (Vandaar anachronistische re-enactment sequenties met Vikings, wat voor een verkeerde beeldvorming kan zorgen.)

Boogschutters in de strijd tegen de Zeevolkeren, dodentempel van Ramses III, Medinet Haboe.
Merk de diep uitgehakte hiërogliefen.

Van de strijd van Ramses III tegen de Zeevolkeren brengt de film een zeer levendige en uitvoerige evocatie op basis van de Medinet Haboe - reliëfs, telkens afgewisseld met hetzelfde tafereel in de veel duidelijkere lijntekening. Hieraan besteedt de documentaire niet minder dan zes minuten.

Leger en tactieken – de composietboog

De documentaire gaat vrij uitvoerig in op de Egyptische militaire tactieken.
In normale situaties verkozen de Egyptenaren een vernietigende aanval met hun lichte en wendbare strijdwagens, bemand door twee strijders. De een was de paardenmenner, de tweede schilddrager en boogschutter. Aan de zijkant was een houten foedraal bevestigd met een aantal werpsperen.
In combinatie met een ander van de Hyksos overgenomen wapen, de composietboog, vormden de strijdwagens een zeer doeltreffend legeronderdeel. Het strijdwagenkorps ontwikkelde zich al snel tot een eliteafdeling van het Egyptische leger. Om de strijdwagens effectief te kunnen inzetten was een voldoende grote vlakke ruimte nodig. Die ontbrak bij de landing van de Zeevolkeren in de Nijldelta.

Hoe kwam het dat Ramses de overwinning behaalde, terwijl elders aan de kust en in heel Noord-Syrië talloze steden geplunderd werden, in brand gestoken en legers verslagen op de vlucht werden gedreven?
Net die rampzalige gebeurtenissen gaven Ramses het benodigde respijt om Egypte voor te bereiden. Hij mobiliseerde het leger, trainde de boogschutters en scheepssoldaten.
Op de plaats in de Delta, waar de invallers aan land gingen, lokte een beperkt contingent hen in een hinderlaag van het complete leger. Dan pas kwamen de beweeglijke snelle oorlogsgaleien tevoorschijn en dreven de schepen van hun vijanden in het nauw.
Het werd een totale zege voor de Egyptenaren in een gecombineerde actie van hun vloot ter zee en hun boogschutters te land, aangevoerd door de farao.


Detail van het tempelreliëf, dodentempel van Ramses III, Medinet Haboe.
Bovenaan: het strijdtoneel; farao en boogschutters hanteren de traditionele enkelvoudige boog, onderaan een groep priesters (lange gewaden, kaalgeschoren hoofd) met de nieuwe ver dragende, meer driehoekig gevormde composietboog.


Egyptische verder dragende composietboog. Let op de eerder driehoekige vorm.

Deze composietboog was vervaardigd uit verschillende soorten hout, met behulp van hoorn aan elkaar verlijmd. De reikwijdte was veel groter dan die van de standaardboog. Hij was reeds in gebruik bij de Assyriërs en werd in Egypte geïntroduceerd tijdens 18de dynastie.

Hij bezat een verreikende doorborende kracht, dwars doorheen de leren of koperen schubbenpantsers en zelfs doorheen de koperen lamellenkurassen van de Egyptische officieren, zoals een specialistenploeg van National Geographic enkele jaren geleden proefondervindelijk demonstreerde. Dit terwijl de bronzen of koperen platen bestand waren/bescherming boden tegen de pijlen van de enkelvoudige gewone boog die door de boogschutterscontingenten van het leger gebruikt werd. In het graf van Toetanchamon zijn vele composietbogen gevonden. (tentoongesteld in het Egyptisch Museum, Caïro).
Het Egyptische leger beschikte al vroeg over speciale detachementen boogschutters. Maar ook de farao, de prinsen en de zonen van hoge ambtenaren bekwaamden zich in deze tak van sport.
(Uitleg niet in de film. J.Martens)

Ondergang en overleven

Na het optreden van de Zeevolkeren behoorden slechts twee van de grootmachten tot de overlevenden: de Assyriërs en Egypte. En dan nog!
Assyrië verliet de buitengewesten en plooide terug op Ninive ‘als een schildpad in haar schild’.
Egypte heeft zich nooit volledig hersteld. Door de verwoestingen in zijn achterland waren de handelsroutes en natuurlijk de rijkdom brengende handel onderbroken.

Ter demonstratie kan de staking in Deir el-Medina gelden. (Meestal gekoppeld aan corruptie bij de verantwoordelijke hogere ambtenaren doch niet aan de gevolgen van de Grote Collaps.) Dit is de eerste staking die in de geschreven geschiedenis is vastgelegd, toen de gespecialiseerde vaklui die tempels en graftombes bouwden in de Vallei der Koningen het werk neerlegden omdat hun voedselrantsoenen uitbleven.
(Zie hiervoor Limme, L. & D. Huyge, E. (red.) De Kunstenaars van de Farao’s. Deir el-Medina en de Vallei der Koningen. Tentoonstellingscatalogus, Brussel, KMKG, 2002.)

Van brons naar ijzer

De periode van de Zeevolken, gecombineerd met de Grote Collaps, markeerde nog een andere overgang: die van brons naar ijzer.

Ter herinnering: ‘Zeevolken’ is een verzamelnaam voor zeer diverse groepen. Net zoals tegenwoordig de term ‘vluchtelingen’ van elkaar zeer verschillende mensengroepen onder één noemer brengt als Syrische christenen, Afghanen, Ethiopiërs, Senegalezen enzovoort..

Lang is gedacht dat de Hittieten hun militair overwicht dankten aan hun superieure ijzeren wapens, waarvan ze de productiewijze lange tijd als een staatsgeheim koesterden. De ijzeren dolk in het graf van Toetanchamon met zijn nieuwe gouden handvat is misschien inderdaad een Hittietisch cadeau, waaraan magische krachten waren toegekend: hij blijkt gesmeed uit erts, afkomstig van een meteoriet, roest niet en zou nog steeds even scherp zijn. Zeker is alleen dat die overgang van brons naar ijzer zeer geleidelijk en langzaam ging.
IJzer brengt immers problemen mee. Het kent een veel hogere smelttemperatuur dan brons, is bros (als gietijzer), wordt pas staal door zo nodig toevoeging van koolstof (minder dan 1,9 %), wat alleen maar kan verkregen worden door herhaaldelijk verhitten, hameren op een aambeeld, plots afkoelen in koud water, opnieuw verhitten en smeden. Kortom een langdurig, tijdrovend en dus duur proces.

Wat zeker is, de invallen zijn veroorzaakt en gevolgd door een aantal rampzalige factoren. (Zie hiervoor Godendeemstering deel 1.

Twee ervan hier heel in het kort:
Klimaat: het hele gebied is getroffen door langdurige droogte, met even verspreide hongersnoden tot gevolg. Hiervoor zijn in de verschillende bewaarde archieven meer dan voldoende spijkerschrifttabletten bewaard, zowel van vorsten en andere officiële instanties als van particulieren.

Vulkanisme en aardbevingen: buiten de door Cline vermelde aardbevingen is er nog de uitbarsting van de ‘supervulkaan’ Hekla3 op IJsland met gigantische aswolken en beperking van het zonlicht gedurende jaren, op zijn minst twee volle decennia, ergens omstreeks 1100 v. Chr. Zoals al eerder vermeld (in Godendeemstering) kun je vergelijken met de uitbarsting van de Tambora in 1815, de Mount St.-Helens in 1980, de Eyjafjallajökull op IJsland in 2010 die dagenlang het hele luchtverkeer volledig platlegde. En natuurlijk is er de uitbarsting op Thera die Akrotiri onder 50 meter puimsteen bedolf en tot voor kort meestal als oorzaak beschouwd is voor de ondergang van de Minoïsche beschaving op Kreta, met bewijs van de rampzalige gevolgen in de hele regio.

Over de exacte datum bestaat nog veel discussie. Recente schattingen op basis van radiokoolstofdatering dateren de uitbarsting tussen 1627 en 1600 v.Chr., maar dat komt niet overeen met de vroegere schatting van ongeveer 1550 v.Chr. gebaseerd op archeologische studies, die gebruikmaken van de chronologie van de faraonische dynastieën van Egypte.
(Hiervan weten we echter dat er evenzeer twijfel over bestaat.)

Ook wat de vergelijking met het heden betreft, volgt Cooper de analyse van Cline. Isolationisme, zoals president Trump (2016-2020) betrachtte met zijn ‘America first’, is tegenwoordig evenmin mogelijk als in de Late Bronstijd. De huidige Corona-pandemie heeft aangetoond hoe kwetsbaar en fragiel onze wereld zonder grenzen is.

Tips voor didactische verwerking

Het boek van Cline en bovenstaande film van Cooper zijn minder geschikt voor jonge leerlingen, al was het maar wegens tijdsgebrek. Dit geldt niet voor de twee volgende kortere films op YouTube.

The Bronze Age Collapse (approximately 1200 B.C.E.) – Historia Civilis
2020 – duur: 24 minuten - Engelse ondertitels.

Heel eenvoudige uitleg, duidelijke schematische kaarten.
Maakt reeds dadelijk in het begin de vergelijking met de val van Rome.
Medinet Haboe: geeft de reliëfs en de tekeningen ervan schermgroot weer.

Behandelt alle aspecten van de oorlog: de normale tactiek met strijdwagens, de samengestelde boog tegen de infanterie van de Zeevolken.
Goed bruikbaar in klassituatie, multidisciplinaire behandeling van het onderwerp, bijvoorbeeld pollen als bewijs van de droogte en vondsten van tin ook in Cornwall.

Invasions of the Sea Peoples: Egypt & The Late Bronze Age Collapse (History Time)
2017 – duur: 8,41 min- Engelse onderschriften, computer gegenereerd. <LINK LEGGEN>

Volgt ondanks de eerder beperkte lengte de essentie van Clines argumenten.
Goede situatiekaarten.
Hedendaagse reconstructietekeningen als uit een stripverhaal, regelmatig dezelfde beelden herhaald.

Jos Martens
Maart 2021