Godendeemstering
Het catastrofale einde van de Late Bronstijd (Deel 2)

Het Uluburun scheepswrak (ca. 1300 v. Chr.)

Jos Martens

Replica op ware grootte van het Uluburun - schip in het Peterburcht Museum, Bodrum, het vroeger Griekse Halikarnassos (Turkije)

Ooit gehoord van het Uluburun - schip? Nochtans de ideale vondst om de internationale handelsrelaties in de eeuwen voor de Grote Collaps toe te lichten. En nog veel meer dan dat!
In 1982 ontdekte een Turkse sponsduiker op 40 m diepte het wrak van een oud schip. Hij meldde zijn vondst aan George Bass, een pionier van de onderwaterarcheologie. Bass had al eerder een ander wrak geëxploreerd bij Kaap Gelidonya (Turkije). Dat dateerde hij in de late bronstijd, omstreeks 1200 v. Chr. Dit werd door haast alle vakbroeders op algemene scepsis onthaald: zij achtten het onmogelijk dat dergelijke zeewaardige schepen in dit vroege tijdvak mogelijk konden zijn. Nog voor de vondst van het Uluburun wrak veranderden velen van mening en aanvaardden de vroege datering. (Sandars, 1980, o. a. p. 46 & 70)

Het Uluburunwrak bewees zijn gelijk. De gegevens dateerden het zelfs een eeuw vroeger, ca. 1300 v. Chr. Het bergingswerk nam elf seizoenen in beslag, van 1984 tot 1994. Hiermee was het niet alleen het best uitgegraven wrak, maar ook het oudste, grootste en rijkste.

Het schip bleek goed geconstrueerd, met planken en een kiel vervaardigd uit cederhout, en met een romp waarvoor pen-en-gatverbindingen waren gebruikt, zoals bekend van de veel latere, 1000 jaar jongere Fenicische, Griekse en Romeinse schepen. Het was 15 m lang en kon 20 ton last vervoeren.
De inhoud was verbazingwekkend! Er kwam een ongelooflijk assortiment goederen tevoorschijn, duizenden objecten afkomstig uit minstens zeven verschillende toenmalige landen of steden: een waar internationaal manifest.

Wat meteen opviel: meer dan 350 koperen ‘ossenhuiden’ (ingots), 10 ton in het totaal (dit vormde een internationaal betalingsmiddel in een tijd waarin nog geen gemunt geld bestond. Ze konden voorkomen in diverse afmetingen, tot en met 300 kg.) Verder: 1 ton tin. Brons bestaat, zoals reeds vermeld in deel 1, uit een legering van tin en koper in een verhouding van 10% tin en 90% koper. Hier lag voldoende om een leger van 300 krijgers volledig uit te rusten, borstharnas, helmen, zwaarden en dolken inbegrepen!


Koperen ‘ossenhuid’ (ingot) uit Cyprus met ingestempeld kwaliteitsmerk, midden links

De ingots van het Uluburunschip wogen tussen ca. 20 en 30 kg per stuk. Waarschijnlijk werd hier dus als maatstaf hoofdzakelijk het Babylonische talent (30,3 kg) gebruikt. De Bijbelse parabel van de talenten (Matteüs, hoofdstuk 25: vers 14 – 31) verwijst eveneens naar de tijd voor de invoering van gemunt geld, toen een talent (van Oudgrieks talenton ) een gewicht aan zilver of goud was. Door betekeniswijziging beduidt het nu: een aanleg om iets goed te doen, bijvoorbeeld: een talent voor muziek. (J.M.)


Koperen ‘ossenhuiden’ (ingots) in Numismatisch Museum, Athene.

Daarbij, onder nog veel meer: klompen ruw (meestal blauw) gekleurd glas uit Mesopotamië, cilinderzegels, nijlpaardivoor en 1 olifantsslagtand, bronzen zwaarden en dolken uit Italië en Griekenland (waarvan een met het gevest ingelegd in ebbenhout en ivoor), kersvers Myceens en Minoïsch aardewerk, een prachtige gouden kelk…
Met andere woorden: op zichzelf een microkosmos van de internationale handel in het Middellandse Zeegebied tijdens de Late Bronstijd!

Het kleinste voorwerp zorgde voor de grootste verrassing: een piepkleine massief gouden Egyptische scarabee, met op de onderkant de naam van… Nefertiti, de echtgenote van farao Echnaton, de ‘ketterkoning’ (18de dynastie).



De scarabee dateert uit de eerste regeringsjaren van Echnaton, zoals blijkt uit de naam van de koningin: Neferneferoeaton, oftewel: ‘Mooi is de schoonheid van Aton’.
De 4x ‘gitaarvormig’ hiërogliefen stellen hart en luchtpijp van een dier voor, dit is het drieletterteken nfr, gelezen als NEFER, wat betekent ‘mooi’ of ‘de mooie’. Daaronder 3 verticale streepjes = het meervoudsteken OE. Bovenaan: uitgeholde cirkel = Aton, de naam van de god moet natuurlijk bovenaan.
Dan kun je de naam ook lezen als: ‘Dubbelmooi is de oneindige schoonheid van Aton’.
De latere naam waaronder zij bekend is gebleven, Nefertiti, betekent ‘De Schone is gekomen’.


Egyptische sieraden uit het wrak. Midden onder: de gouden kelk.

Hier past een aanvullende nota.
Het boek van Cline focust op het einde van de Bronstijd. Ondertussen neemt men aan dat de intercontinentale handel ter zee zelfs minstens 1000 jaar ouder is.

De Tigrisexpeditie (1977-'78) van de Noorse ontdekkingsreiziger en vader van de experimentele archeologie, Thor Heyerdahl, bewijst dat de contacten tussen het oude Mesopotamië en de Indusbeschaving van Mohenjo-daro en Harappa zeker zijn en tussen Mesopotamië en het oude Egypte zeer goed mogelijk. Op het eerste had Leonard Woolley in feite reeds gewezen in de jaren twintig van de vorige eeuw, bij zijn ontdekking van de koningsgraven van Ur, toen hij in zijn opgravingsverslag 'het kornalijn uit Indië' vermeldde. (Nu te bezichtigen, met de andere schatten uit Ur in het British Museum.) Maar het is niet zeker of hij zich volledig bewust was van de consequentie van zijn laconieke vermelding, namelijk het bestaan van zeer vroege intercontinentale handel! Sindsdien is dit van lieverlee aanvaard, vooral nu de wederzijdse beïnvloeding Mesopotamië - Egypte op het ontstaan van het schrift algemeen aangenomen werd. Tegenwoordig denkt men zelfs dat het schrift in Mesopotamië eerder tot ontwikkeling kwam dan in Egypte (Talon & Van Lerberghe 1997).

Eenzelfde handel op lange afstand geldt niet alleen voor kornalijn, doch eveneens voor het
prachtige diep-blauwe lapis lazuli, zo geliefd voor sieraden en decoratie van schitterende bronzen wapens. Verpulverd tot poeder levert het de duurste kleur blauw, ultramarijn, (duurder dan goud) doorheen al die eeuwen tot bij de paneelschilderijen van de Vlaamse Primitieven en de laatste verluchte handschriften na 1500.

Zie: Vlaamse miniaturen  

Heyerdahl meent dat die internationale handel zelfs nog ouder is, en teruggaat tot voor de tijd dat er zeewaardige houten schepen bestonden.
De sierlijke boten uit totora-riet die heden ten dage nog gebruikt worden door de Aymara's en de Uru's op het Titicacameer in Peru, zijn waarschijnlijk de laatste erfgenamen van een vrijwel mondiale scheepvaarttraditie die teruggaat tot de dageraad der beschaving. Vijfduizend jaar geleden verbreidden rietboten de cultuur in Mesopotamië, de Indusvallei en het vroegste Egypte, terwijl de Sumeriërs vanuit het Bijbelse Ur handel dreven in koper op het legendarische Dilmoen en Meloecha.


Bronzen wapens en aardewerk uit het wrak.

Ur, in het huidige Irak, vereerd door joden, christenen en moslims als geboorteplaats van aartsvader Abraham, beroemd om zijn ziggurat (tempeltoren), begin maart 2021 bezocht door paus Franciscus. In het derde millennium v.Chr. was dit een belangrijke internationale havenstad, gelegen aan wat wij nu de Perzische Golf noemen. Toentertijd stroomden Eufraat en Tigris afzonderlijk in deze golf. Sindsdien is de zeespiegel gedaald: de twee stromen monden nu uit in de Sjatt al Arab, die hun gezamenlijke wateren naar de Golf voert.

Meloecha: zou het gebied van de Indusbeschaving (Mohenjodaro en Harappa) zij.
Dilmoen kan hoogstwaarschijnlijk vereenzelvigd worden met het piepkleine emiraat Bahrein, in de Perzische Golf, toen tussenstation om de watervoorraden aan te vullen.

Het Makan uit de Sumerische bronnen is hoogstwaarschijnlijk het huidige sultanaat Oman. Hier ontdekten geologen op prospectietochten de bewijzen van prehistorische koperontginning op gigantische schaal, kort voor Heyerdahl arriveerde met zijn Tigris. Hij bezocht een mijn, waarvan de vroegere ingang bewaard was als rotspoort, terwijl de hele koperhoudende rots erachter was afgegraven! Op de vlakte ervoor lagen meer dan honderdduizend ton ertsslakken, stille getuigen van oeroude smeltovens. (Hiervoor waren reusachtige hoeveelheden houtkool nodig!) Het koper had exact dezelfde samenstelling als de restjes die in de oude haven op Bahrein waren gevonden.

Tenslotte: op een offerscène van farao Ramses III voor de god Amon biedt hij onder meer drie stapels koperen ‘ossenhuiden’ (ingots) aan.

Recenter is een volledige houten replica getest op zeewaardigheid. Merk de twee lange stuurriemen, bediend door twee afzonderlijke helmstokken, zoals ook bij Egyptische schepen uit deze periode.

Opvallend: volledig gesloten houten dek. Een uitzondering, wegens de aard van de goederen en de duur van de reis; handelsschepen waren meestal nog 1000 jaar langer geheel of gedeeltelijk open!

De grote, houten Nijlboten en zeeschepen uit het Egyptische Oude Rijk waren wel fraai, maar ze leken niet zeewaardig, gammel en onstabiel. Kortom: weinig op hun taak berekend. Dat past eigenlijk niet goed bij alles wat we over de Oude Egyptenaren weten. Heyerdahl bestudeerde wandreliëfs en modellen in de musea. Hij was ervan overtuigd dat de oplossing van het probleem voor de hand lag: de Egyptenaren bouwden in hout een ontwerp na, dat oorspronkelijk voor papyrusboten bestemd was, zoals de opgegraven houten grafboot van farao Khoefoe (= Cheops, ca. 2500 v. Chr) getuigt. De meeste geleerden vonden het een bespottelijk idee: papyrus zou niet bestand zijn tegen zout water; de stengels zouden binnen de twee weken zoveel water opslorpen dat het schip zou zinken enz.
Heyerdahl besloot een rietboot te bouwen en ermee van Afrika naar Amerika te zeilen. Zijn plan hield heel wat risico’s in. Tekeningen en reliëfs waren er genoeg, maar geen echte boot om de praktische fijne kneepjes af te kijken die moesten beletten dat hij binnen de kortste keren met zijn bemanning letterlijk naar de haaien zou gaan. Papyrusboten van meer dan 4500 jaar oud waren uiteraard nooit gevonden. Dat mondde uit in zijn twee Ra-expedities (1969) en zijn Tigris-expeditie (1977).

Meer: Thor Heyerdahl, De Kon-Tiki man.
Ook: De piramide van Khoefoe.
en Pasture, 2019, p. 32.

Didactische tips

De werkwijze moet natuurlijk aangepast aan de doelgroep, doch kan eveneens zijn nut hebben voor geïnteresseerden buiten het onderwijs.
Het boek lijkt me ongeschikt voor leerlingen. Zelfs voor docenten zou ik als introductie deze tweevoudige recensie aanbevelen, met complementair een van de films, wegens de rijkdom aan relevante illustraties..

- Leraars, docenten lerarenopleiding, studenten hoger onderwijs: een van de twee langste films
- leerlingen: korte films, taken. De werkwijze in onderstaande bijdrage kan aangevuld met recentere boeken, zekere over de Griekse mythologie, maar blijft toepasbaar mutatis mutandis. Is vakoverschrijdend en multimediaal uitgetest gedurende verscheidene jaren en in verschillende scholen, zowel in parallelle als complementaire werkgroepen. Wat niet in de bijdrage staat: creatieve taken door vrijwilligers, zoals inkleuren en zelf tekenen van Griekse vazen. Succes verzekerd.
Zie: Hellas via jeugdboeken.

- Mesopotamië – opzoekingen door leerlingen in non-fictionwerken of films bijvoorbeeld over Assyriërs of Hittieten.

Bibliografie

Beperkte selectie. Zoals te verwachten is Egypte in deze lijst oververtegenwoordigd. Ze bevat alleen boeken (en films) die ik gelezen heb, goed & toegankelijk bevonden, bruikbaar voor taken in het onderwijs en vaak ook gerecenseerd. In dat laatste geval zijn de links naar de recensies aangebracht.

Baines, J. & J. Malek, Atlas van het Oude Egypte, Amsterdam, Agon, 1991, 8ste druk.

Bibby, G., Vierduizend jaar geleden. Het leven van 2000 - 1000 v. Chr., Amsterdam, Meulenhoff, 1980.

Cline, E., De Trojaanse oorlog, Amsterdam, University Press, 2015. – ook als e-boek.

De Donder, V., Troje, de machtigste mythe van Europa, Kapellen, Pelckmans, 1996.

Desroches-Noblecourt, Chr., Toetanchamon. Leven en dood van een farao, Amsterdam, Becht - Antwerpen, Diogenes, 1975³.

Fletcher, J., Amenhotep III. Zonnekoning van Egypte, Alphen a.d. Rijn, Atrium, 2000.

Fry, S., Troje. Een verhaal van liefde en oorlog, Amsterdam, Thomas Rap,2020².

Hawkes, J., Archeologisch panorama. Wat gebeurde er tegelijkertijd in de wereld van 35.000 v.C.-500 n. C., Amerongen, Gaade, 1977.

Homeros’ Ilias, naverteld door Onno Damsté (Prisma 526), Utrecht/Antwerpen, 1960.

Homeros’ Odyssee, naverteld door Onno Damsté (Prisma 705), Utrecht/Antwerpen, 1969.

Keller, W., (1909-1980), En de Bijbel heeft toch gelijk, Rijswijk, Elmar, (1955) 1991.

Landström, B., Het Schip, Hoofddorp, Septuaginta, 1975.

Landström, B., Ships of the Pharaohs. 4000 Years of Egyptian Shipbuilding, London, Allen & Unwin, 1970.

Limme, L. & D. Huyge (red.) De Kunstenaars van de Farao’s. Deir el-Medina en de Vallei der Koningen. Tentoonstellingscatalogus, Brussel, KMKG, 2002.

Moorehead, C., De verloren schatten van Troje, Houten, Areopagus, 1996.

Nijssen, D. Alle wegen leiden naar Babel. De voorgeschiedenis van de Zijderoute. .

Nijssen, D. Het wereldrijk van het Tweestromenland. De opkomst van Assyrië; Babylonië en Perzië, Utrecht, Omniboek, 2021, 383 blz.

Reeves, N., Toetanchamon. De koning. Het graf. De schatten. Haarlem, Becht, 1991.

Reynders, M., Onder het oog van de zonnegod. 3000 jaar Oud-Egyptische beschaving, Leuven, Davidsfonds, 2003.

Sandars,N., De zeevolken. Egypte en Voor-Azië bedreigd 1250-1150 v.C., Bussum, Unieboek, 1980.

Schulz, R. & Seidel, M. (red.), Egypte. Het land van de farao’s, Keulen, Könemann, 1998.

Strouhal, E., Leven in het oude Egypte, Haarlem, Becht, 1993.

Van Oldenburg, F., Homeros ( Ilias en Odyssea), Retie, Kempische Boekhandel, 1959.

Wilkinson, T., Het oude Egypte. Opkomst en ondergang van een beschaving, Amsterdam, Ambo, 2011.

Mesopotamië

Bahrani, Zainab, Mesopotamia. Ancient Art and Architecture, Londen, Thames & Hudson, 2017.

Khazai, K. (red.), Van Soemer tot Babylonië. Verzamelingen van het Louvre, Brussel, Gemeentekrediet van België, 1983.
Talon, Ph. & Van Lerberghe, K., In Syrië naar de Oorsprong van het Schrift (Tentoonstellingspublicatie), Brussel, 1997.

Pasture, P., Ontmoetingen in het Oosten. Een wereldgeschiedenis, Kalmthout, Pelckmans Pro, 2019.

Romans

Paul Doherty, Aanslag in de Horustempel, Baarn, Tirion, 2000. (detective)

Imme Dros, Ilios. Het verhaal van de Trojaanse oorlog, Amsterdam, Querido, 1999.

Pauline Gedge, Dochter van de dageraad, Utrecht, ECI, 1979 (over Hatsjepsoet en haar bouwmeester Senenmoet.)
Idem, Heersers van de Nijl, Amsterdam, De Boekerij, 1999 e.v. (trilogie over de inval van de Hyksos: Het Nijlpaard-moeras; De Oase; De weg naar Horus).

Rose Gronon, De ramkoning, (Vlaamse Bibliotheek 23), Antwerpen, Houtekiet, 2003. 

Hans Hagen, Het gouden oog. Amsterdam, Van Goor, 1991.
Idem, De weg van de wind, Den Bosch, Malmberg – Wommelgem, Van In, 2003. (2e Yarimboek)

Huub Pragt, De verborgen tombe, Hilversum, 2008.

Lynda Robinson, Drinker van bloed. (De kronieken van Nefertete, boek 2), Amsterdam, Meulenhoff, 1998. (detective)

Gaston Van Camp, Grafikos, Altiora, Averbode, 1993.

Arnulf Zitelmann, De schaduw van de toren, Amsterdam,Wildeboer - Leuven, Infodok, 1984. (Latere herdrukken)

Films

1177 BC: The Year Civilization Collapsed (Eric Cline) -1u 10-.

After 1177 and The Bronze Age Collaps The Rebirth of Civilisation (2020), gepresenteerd door Eric Cline – duur: 11 minuten. 

Paul Cooper, The Bronze Age Collapse - Mediterranean Apocalypse (Fall of Civilizations, dl. 2), 2020 – duur: 1.04 u– Engels, facultatief met Engelse ondertiteling.

Het Uluburun scheepswrak (ca. 1300 v. Chr.) – YouTube, duur: 5,43 minuten, Engelse computergegeneerde ondertitels. Verhaal van de opgraving en goede beelden uit het Bodrum Museum.

Een bespreking van bovenstaande films volgt in een afzonderlijke bijdrage.

De Grote Piramide van Gizeh - BBC, 2002; Memphis Belle, 2005 - duur: 50 minuten - Engels gesproken, Nederlandse ondertitels.
De piramide van Khoefoe
Zie de didactische tips bij deze film.

Ancient Egypt’s New Chronology – Duur: 36,30 minuten - Onderschriften: Engels, computer gegenereerd.

The Assyrian Lion Hunt Reliefs masterpieces of the british museum, 2 x 15 minuten.

Troy. De legende ontmanteld. History Channel & House of Knowledge - 2004 - 2 DVD's – Duur: ca. 5 u - Engels, Nederlandse ondertitels – Hier alleen DVD 2 bruikbaar: Troy. Unearthing the Legend.

Troy - VS 2004 - DVD – speelfilm -speelduur: 165 minuten - Engels, Nederlandse ondertitels.

In het kielzog van Cline’s boek zijn er nog een aantal filmpjes te vinden op YouTube.

The Bronze Age Collaps in the Bible – duur: 30’ 34’’.

Jos Martens, februari 2021

Deel 1

Bespreking van twee documeniares bij het boek.