Histoforum

laatste wijziging: 11-08-2012

War and Peace

20-delige televisiereeks, Groot-Brittannië, BBC 1972 - Just Entertainment 2006 - 5 dvd’s - duur: ca. 15 uur - Engelse originele versie, alleen Nederlandse ondertitels. 

Bekroond met een Bafta Award.

Naar de roman van Lev N. Tolstoj.

Tijd en ruimte: Napoleontische periode, Rusland, 1805 - 1812.

Regie: John Davies.

Acteurs: Antony Hopkins (Pierre Bezoechov); Morag Hood (Natasja Rostova); Alan Dobie (prins Andrej Bolkonski); David Swift (Napoleon) en vele anderen.

Script: Jack Pulman 

Inhoud 

Een meterslange tafel wordt gedekt. De camera volgt traag hoe de porseleinen borden hun plaats krijgen, hoe het bestek volgens de regels der kunst op tafel gelegd wordt. Pas dan zoomt de camera uit en blijkt de kijker zich te bevinden in het aristocratische Rusland van begin negentiende eeuw.  

De film begint in Sint-Petersburg, juni 1805. We maken kennis met het vrolijk onbezorgde, respectievelijk liederlijke leven van de hoofdpersonen: de Rostovs met hun bekoorlijke uitbundige dochter Natasja; de eeuwige twijfelaar Pierre Bezoechov; de plichtsbewuste, sombere prins Andrej Bolkonski en al hun familieleden en kennissen. Binnen heerst vrede, maar buiten dreigt de oorlog. 

de ‘dode’ prins Andrej en Napoleon bij Austerlitz (1805)

Donkere wolken pakken zich samen boven Europa. In 1804 wordt Napoleon tot keizer gekroond van het expansionistische Frankrijk. In Rusland heeft hij veel bewonderaars. Het lustige leven van de bastaard Pierre komt abrupt tot een einde als zijn vader hem op zijn sterfbed erkent en hij daardoor de volgende graaf Bezoechov wordt. Bijna van de ene dag op de andere verandert Pierre: hij ontpopt zich tot een model-landeigenaar, zeer sterk begaan met de verbetering van het lot van zijn lijfeigenen. 

Net als alles in goede banen lijkt te vallen, gaan de Verbondenen weer het oorlogspad op tegen Napoleon. Prins Andrej moet zijn hoogzwangere echtgenote Lisa achterlaten op het landgoed van zijn stuurse vader. Als assistent van de Russische opperbevelhebber Koetoezow poogt Andrej bij Austerlitz (1805) de wanordelijke vlucht van de Russische infanterie te keren. Wanneer Napoleon 's avonds over het slagveld rijdt, vindt hij Andrej, gewikkeld in een Russische standaard. "Ziedaar een mooie dood", zegt de keizer. Maar Andrej is niet dood en keert net op tijd terug van de oorlog om mee te maken hoe zijn vrouw sterft bij de bevalling. 

Ondertussen heeft Pierre de bekoorlijke, maar rotverwende en wulpse Hélène gehuwd, dochter van vorst Koeragin. Zij heeft weinig op met de sociale plannen van haar echtgenoot, die op zijn landgoederen scholen en betere huizen bouwt voor de doodarme moezjiks (boeren). Haar huwelijk belet haar niet verder op mannen te jagen, wat Pierre uiteindelijk in een duel doet belanden met een van haar minnaars, Dolokhov, die hij eerder per toeval uitschakelt. 

De terugkeer van de vrede wordt in Moskou gevierd met operavoorstellingen en bals. Natasja Rostov maakt haar debuut in de beau monde aan de arm van haar broer Nicolaj. Op dat eerste bal ontmoet ze weer prins Andrej, die slechts met veel moeite zijn rouw heeft afgelegd. Het wordt liefde op het eerste gezicht. En weldra verloven de beiden zich. Maar Andrej moet terug naar het leger. 

Antony Hopkins als Pierre Bezoechov

Tijdens zijn afwezigheid raakt de naïeve, beïnvloedbare Natasja in Moskou volkomen in de ban van de onscrupuleuze rokkenjager Anatole Koeragin, de broer van Pierres vrouw Hélène en een vriend van Dolokhov. Zodanig zelfs, dat ze met hem wil vluchten. Pierre weet dat plannetje op het laatste nippertje te dwarsbomen. Radeloos van verdriet sluit Natasja zich af van de wereld. Langzamerhand komt ze tot bezinning. Doch ondertussen heeft Andrej de geruchten over de "ontrouw" van zijn verloofde vernomen en, principieel als hij is, weigert hij haar te vergeven. 

Dan komt 1812 met de inval van Napoleon in Rusland. Nikolaj Rostov redt Maria Bolkonskaja, de ietwat kleurloze zus van Andrej, uit een heel vervelende situatie tijdens een onbegrijpelijk oproer van de moezjiks, die haar niet willen laten vluchten voor de oprukkende Fransen. Op de vooravond van de slag bij Borodino zoekt Pierre zijn vriend Andrej op, om (tevergeefs) te pleiten voor Natasja. De volgende dag volgt hij de bloedige veldslag als toeschouwer vanuit een versterkte Russische geschutsstelling. Napoleon blijft als overwinnaar bivakkeren op het slagveld. Maar het is een Pyrrusoverwinning, al ligt de weg naar Moskou voor hem open. Andrej is levensgevaarlijk gewond geraakt door granaatscherven. Toevallig ontmoet Natasja hem bij het verlaten van Moskou. Ze blijft bij hem om hem te verplegen. Doch hun toenadering wordt de pas afgesneden door de dood van Andrej. 

De Russen steken Moskou in brand. Pierre, die in de stad is achtergebleven om Napoleon te doden (wat mislukt), wordt door de Fransen op hun verschrikkelijke terugtocht meegevoerd tot hij wordt bevrijd door Russische partizanen onder leiding van zijn vroegere rivaal Dolokhov. 

Na de oorlog keert Pierre terug naar Moskou en vindt zijn paleis haast onbeschadigd terug. Toevallig hoort hij dat ook Maria Bolkonskaja, de zuster van zijn overleden vriend Andrej Bolkonski eveneens weer in Moskou verblijft. Hij gaat haar zo snel mogelijk bezoeken en ontdekt dat ook Natasja bij haar woont. De drie jonge mensen brengen veel tijd door met elkaar, om de verschrikkelijke gebeurtenissen die ze achter de rug hebben te verwerken. Pierres liefde voor Natasja bloeit weer op en ook zij blijkt niet ongevoelig voor zijn toenadering. Pierre, wiens vrouw ondertussen gestorven is, vraagt Natasja ten huwelijk, ook al is haar familie haast volledig geruïneerd uit de oorlog gekomen.  

Koetoezov en Andrej voor de noodlottige slag bij Borodino (1812)

In de twintigste en laatste aflevering volgen we de hoofdpersonen in de jaren na 1812, tot vermoedelijk 1821, een episode die ontbrak in de Hollywoodverfilming van King Vidor uit 1956, met Mel Ferrer en Audrey Hepburn.

Bespreking 

De verfilming is gebaseerd op een Russische klassieker van de wereldliteratuur door Lev Nikolajevitsj Tolstoj (1828 - 1910), telg van een rijke en oude familie grondbezitters. Als onderofficier in de artillerie maakte hij de Kaukasusoorlogen (verovering van Tsjetsjenië) mee en de bloedige Krimoorlog (1855). Hij verwierf beroemdheid door zijn realistische beschrijvingen, die niets meer met heldenverering te maken hebben, maar de verschrikkingen van de oorlog voor de eerste maal beeldend en literair evoceerden.

Oorlog en Vrede (Vojna i mir) (geschreven van 1865 tot 1869, in de weinige gelukkige jaren van zijn huwelijk, in zijn vruchtbaarste periode) is een van zijn meesterwerken en wellicht zijn meest bekende. Het bevat een breed geschilderd panorama van de Napoleontische inval in Rusland in 1812. Behalve gedetailleerde (en blijkbaar zorgvuldig gedocumenteerde) beschrijvingen van militaire operaties geeft hij tevens een schildering van diverse sociale milieus, verweven met theoretisch- historische of filosofische beschouwingen, om tot een doordringende morele analyse te komen van de beschreven tijd en de mensheid en menselijke geschiedenis in het algemeen. Het boek is zo bekend dat het een eigen, uitvoerig lemma krijgt in een algemene encyclopedie. Het werd als onverfilmbaar beschouwd omwille van zijn omvang en complexiteit. Of dat hier gelukt is, laten we aan uw oordeel over.

Borodino: gefilmd zonder tienduizenden figuranten

Zeker is dat Margareth Mitchell hier inspiratie vond voor haar Gone with the wind (Gejaagd door de wind), dat zich afspeelt voor en tijdens de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1868) en op zijn beurt inspiratie opleverde voor een erg beroemde film en enkele goede en zeer populaire televisiereeksen als North and South.

De beroemde roman van Tolstoj is in feite een kroniek van de hele Russische samenleving (of dan toch voornamelijk de bovenlaag ervan) aan het begin van de 19^de eeuw. Het verhaal is opgebouwd rond de geschiedenis van vijf adellijke families. Hoewel oorlog een belangrijk thema is, draait bij Tolstoj alles toch in de eerste plaats om de mensen en hun onderlinge relaties.  

Verder is er een gedachte die als een rode draad steeds terugkomt: de mens heeft in het leven eigenlijk maar heel weinig te kiezen, want vrijwel alles wat er gebeurt, stond bij de geboorte al vast. Deze prachtige verfilming, met Antony Hopkins in de hoofdrol, gemaakt op locatie in Joegoslavië, werd in meer dan 60 landen vertoond. 

Dit is de derde grote verfilming van Tolstojs meesterwerk, na die van King Vidor (1956) met Audrey Hepburn en Mel Ferrer en die van Sergej Bondarchuk (1965). Die van King Vidor is ongetwijfeld de meeste bekende, die van Bondarchuk de duurste en de langste (bijna zeven uur!). 

In 1972, toen War and peace voor het eerst aan de Britse kijkers getoond werd, was de twintigdelige serie de duurste die de BBC ooit ondernomen had. Zestig landen kochten ze aan, wat het beroemde en 1.500 pagina's dikke boek van Leo Tolstoj tot bij een veel groter publiek bracht.  

Fans beschouwen dit als de definitieve verfilming van het boek. De versie met Henry Fonda en Audrey Hepburn, uit 1956, wordt als minder geslaagd beschouwd, omdat die naar Hollywood-stijl niet de diepgang en reikwijdte heeft die dit lange epos nodig heeft. De lange Russische verfilming van Sergej Bondarchuk was kwam in West-Europa nooit uit op video en was tot voor kort niet beschikbaar op dvd. 

Deze BBC-verfilming legt de nadruk op de karaktertekening en neemt daarvoor ook voldoende de tijd (wat niet kan in een speelfilm, maar wel in een televisiereeks). De acteurs waren in die tijd voor het overgrote deel bekende gezichten, die ook in andere series hoge toppen scheerden. We zien onder meer Rupert Davies, Angela Down, Frank Middlemars en Morag Hood als Natasja Rostova. Haar vertolking lijdt in het begin duidelijk onder het probleem dat ze een veel te jong meisje moest spelen.  

Er spelen in totaal een honderdtal acteurs mee, en vermits de vechtscènes beperkt maar efficiënt gehouden zijn, kan er gewerkt worden aan de ontwikkeling van de karakters. Het is duidelijk dat het BBC-budget niet toeliet om gigantische taferelen met tienduizenden figuranten in beeld te brengen, zoals bij Bondarchuk. Daarom krijgen we veel close-ups om het gebrek aan massa’s soldaten te maskeren en veel meer nadruk op de verwarring tijdens de veldslag, wat trouwens goed overeenkomt met de opvattingen van Tolstoj. Nu en dan probeert de regisseur nadrukkelijk om in sommige scènes los te komen van de eerdere, erg bekende versies. Zo krijg je bijvoorbeeld geen zenuwlachende Russische kanonniers tijdens de slag bij Borodino, wat nochtans voor Tolstoj een essentieel element is bij de sfeerschepping van de oorlogsgruwel. (Zie De slag bij Borodino)  

Voor filmfans krijgt deze serie een speciale betekenis omdat Antony Hopkins hiermee zijn filmdoorbraak beleefde. De toen dertigjarige Hopkins geeft gestalte aan de ietwat getroebleerde Pierre Bezoechov en ontving daar een Bafta Award voor. Napoleon en Koetozov krijgen een veel ruimere rol toebedeeld dan in de film van King Vidor. De eerste zeker meer dan bij Bondarchuk. Vooral Koetozov wordt getekend als een oude cynicus. Prins Andrej is Koetozovs jongere spiegelbeeld en, meer nog dan deze, de spreekbuis van Tolstoj zelf. Daarbij treffen we in deze reeks fragmenten en zelfs hele verhaallijnen aan, die in de andere verfilmingen niet voorkomen. Om slechts één voorbeeld te geven: in deel 11, Men of Destiny krijg je de ontmoeting tussen huzarenofficier Nikolaj Rostov, Natasja’s broer en prinses Maria Bolkonskaja, Andrejs zuster, in een bizarre episode van boerenrebellie, waardoor de prinses geblokkeerd zit op haar landgoed. 

Maar is deze verfilming van John Davies ook vandaag nog te genieten?

De camera beweegt een heel stuk trager dan we tegenwoordig gewend zijn, het ritme van de beeldtaal beweegt veel klassieker, de kleuren van de (rijkelijk gedecoreerde) omgeving ogen vaal. (Maar dat laatste kan veroorzaakt zijn door de slijtage van de tand des tijds en onvoldoende digitale restauratie.) Zelfs als je meteen door het traag voortschrijdende verhaal opgeslorpt wordt, voel je hoe ‘anders’ dit allemaal is. Voor de moderne kijker is dat allemaal niet zo evident. Tenzij hij of zij veel naar soaps kijkt! 

Daar komt bij dat deze verfilming erg theatraal is - eigenlijk is het theater met af en toe een stukje film erin verwerkt. Het hangt er allemaal van af of u zich kunt laten meevoeren door een meeslepend, dramatisch verhaal, en afstand kunt nemen van deze verouderde filmstijl. Voor oudere fans, die zich de serie allicht nog herinneren, kan zo'n tragere stijl misschien net aangenaam werken.  

Narratief zit de reeks even complex en ambitieus in elkaar als cinematografisch. Davies bleef dan ook -nog meer dan Bondarchuk- opvallend trouw aan de roman van Tolstoj. De regisseur, neemt rustig de tijd om alle personages te introduceren en naar behoren uit te werken. Veel dialogen zijn letterlijk overgenomen uit de roman. Hij slaagt er bovendien de kleinste details uit Tolstojs meesterwerk op een of andere manier in het verhaal te verwerken, zonder echt te tekenen voor een slaafse en dus saaie verfilming. 

Eenzelfde positieve opmerking geldt voor de schitterende decors, vooral van interieurs, en voor de weergave van de mode uit de periode. 

Een laatste opmerking: een detail dat me telkens weer stoort in dit soort films: het is een Engelse reeks, dus spreekt iedereen Engels. Bij Bondarchuk hanteerde elke nationaliteit de eigen taal, behalve de Russische aristocraten, die meer Frans dan Russisch spreken. 

Didactische verwerking 

Algemeen: zie: Speelfilms en geschiedenis. Didactisch verwerkingsmodel.  

Ik kan mij moeilijk voorstellen dat de reeks in het secundair onderwijs in haar geheel als forumfilm zou geprojecteerd worden (al was het maar omwille van zijn lengte). Misschien in een leesclub, waar men het boek leest? In ieder geval kan je sequenties kiezen, in functie van je leerdoelstellingen. Elke afleveringen is in een aantal ‘hoofdstukken’ verdeeld, wat selectie vergemakkelijkt. 

Wat zeker kan, is de vergelijking van de karaktertekening van een hoofdpersoon uit het boek van Tolstoj met de verfilming: Natasja, Nikolaj Rostov, Andrej Bolkonski, Pierre Bezoechov … 

Of de vergelijking boek - film: bij voorkeur de verfilming van een van de veldslagen, vooral de slag bij Borodino, dl. IV, vanaf p. 204 (een prachtige, bijwijlen poëtische beschrijving door de ogen van Pierre).

Laat eerst de gekozen kernpassage lezen en vraag dan een vergelijking met de beeldtaal: hoe lang is de gekozen passage in het boek? Hoeveel tijdsverloop? Hoe lang duurt dezelfde passage in de film? Beschrijf het eigenaardige gedrag van de kanonniers in de redoute. Begrijp je het nu? Waar komt het belang van deze sequentie voor het verloop van de veldslag het best tot uiting: in de film of het boek? Motiveer.  

Tolstoj schreef uiteraard een roman, geen geschiedenisboek. Toch valt op hoe goed hij zijn huiswerk heeft gemaakt. Zie in dat verband het recente boek van Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou en vooral diens beschrijving van de slag bij Borodino. Een zelfde compliment kan gegeven aan CS Forester (1899-1966), de auteur van de succesrijke Hornblowerboeken. In zijn De taal der scheepskanonnen (Oorspronkelijk: The Commodore, 1945) raakt zijn held, Horatio Hornblower, betrokken bij Napoleons invasie in Rusland.

Leeswerk

L. N. Tolstoj, Oorlog en vrede. (De Russische Bibliotheek) - Verzamelde werken dl. III en IV, Amsterdam, Van Oorschot, 1985; 3de druk (1ste druk 1966), 756 en 769 blz.

Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou, Balans, Amsterdam, 2005, 561 blz. .

Peeters, K.C., Soldaten van Napoleon, Antwerpen, De Vlijt, 1977 (2de druk), 306 blz.

Aan de hand van het dagboek van Willem Kenis uit Loenhout volgt Peeters de lotgevallen van het 3de Regiment Jagers te Paard, van 1806 (wanneer Kenis als loteling wordt ingelijfd) tot na de Russische veldtocht (die hij nipt overleefde). Van de 296 'conscrits' die in 1806 naar dit regiment werden gezonden, zijn er na de val van Napoleon slechts 16 op normale wijze naar huis gestuurd. Al de anderen waren gesneuveld op het slagveld, gecrepeerd ergens in een hospitaal ... (p. 5) Een van de beste bronnen om de miserie van duizenden te belichten vanuit dit ene geval!

Jos Martens