Histoforum

Oorlog en vrede

(Vojna i mir, War and Peace) - USSR 1965, Moskwood Media 2003?

5 dvd’s - duur: 403 minuten - Russische originele versie met Engelse of Franse commentaarstem - Ondertitels in 14 talen, waaronder Nederlands.

Naar de roman van Lev N. Tolstoj.

Tijd en ruimte: Napoleontische periode, Rusland, 1805 - 1812.

Regisseur, scenario, producer: Sergej Bondarchuk. 

Acteurs: Ludmila Saveljeva (Natasja Rostova) ; Sergej Bondarchuk (Pierre Bezoechov) ; Vyacheslav Tikhonov (Andrej Bolkonski) ; Vladislav Strzhelchik (Napoleon Bonaparte).

Bekroningen:

• Grote Prijs 1965 Moscow International Film Festival.

• Best Foreign Film - Foreign Language 1968 Golden Globe.

• Oscar Best Foreign Language Film 1968.

Inhoud 

Tegen de achtergrond van de maatschappelijke ontwikkelingen in het begin van het 19^de eeuwse Rusland volgen we de romance tussen de jonge Natasja Rostova en prins Andrej Bolkonski. 

De film begint in Sint-Petersburg, juni 1805. We maken kennis met het vrolijk onbezorgde, respectievelijk liederlijke leven van de hoofdpersonen: de Rostovs met hun bekoorlijke uitbundige dochter Natasja; de eeuwige twijfelaar Pierre Bezoechov; de plichtsbewuste, sombere prins Andrej Bolkonski en al hun familieleden en kennissen. Binnen heerst vrede, maar buiten dreigt de oorlog. 

Donkere wolken pakken zich samen boven Europa. In 1804 wordt Napoleon tot keizer gekroond van het expansionistische Frankrijk. In Rusland heeft hij veel bewonderaars. Het lustige leven van de bastaard Pierre komt abrupt tot een einde als zijn vader hem op zijn sterfbed erkent en hij daardoor de volgende graaf Bezoechov wordt. Bijna van de ene dag op de andere verandert Pierre: hij ontpopt zich tot een model-landeigenaar, zeer sterk begaan met de verbetering van het lot van zijn lijfeigenen. 

Net als alles in goede banen lijkt te vallen, gaan de Verbondenen weer het oorlogspad op tegen Napoleon. Prins Andrej moet zijn hoogzwangere echtgenote Lisa achterlaten op het landgoed van zijn stuurse vader. Als assistent van de Russische opperbevelhebber Koetoezow poogt Andrej bij Austerlitz (1805) de wanordelijke vlucht van de Russische infanterie te keren. Wanneer Napoleon 's avonds over het slagveld rijdt, vindt hij Andrej, gewikkeld in een Russische standaard. "Ziedaar een mooie dood", zegt de keizer. Maar Andrej is niet dood en keert net op tijd terug van de oorlog om mee te maken hoe zijn vrouw sterft bij de bevalling. 

Ondertussen heeft Pierre de bekoorlijke, maar rotverwende en wulpse Hélène gehuwd, dochter van vorst Koeragin. Zij heeft weinig op met de sociale plannen van haar echtgenoot, die op zijn landgoederen scholen en betere huizen bouwt voor de doodarme moezjiks (boeren). Haar huwelijk belet haar niet verder op mannen te jagen, wat Pierre uiteindelijk in een duel doet belanden met een van haar minnaars, Dolokhov, die hij eerder per toeval uitschakelt. 

De terugkeer van de vrede wordt in Moskou uitbundig gevierd met operavoorstellingen en bals. Natasja Rostov maakt haar debuut in de beau monde aan de arm van haar broer Nicolaj. Op dat eerste bal ontmoet ze weer prins Andrej, die slechts met veel moeite zijn rouw heeft afgelegd. Het wordt liefde op het eerste gezicht. En weldra verloven de beiden zich. Maar Andrej moet terug naar het leger. 

Tijdens zijn afwezigheid raakt de naïeve, beïnvloedbare Natasja in Moskou volkomen in de ban van de onscrupuleuze rokkenjager Anatole Koeragin, de broer van Pierres vrouw Hélène en een vriend van Dolokhov. Zodanig zelfs, dat ze met hem wil vluchten. Pierre weet dat plannetje op het laatste nippertje te dwarsbomen. Radeloos van verdriet sluit Natasja zich af van de wereld. Langzamerhand komt ze tot bezinning. Doch ondertussen heeft Andrej de geruchten over de "ontrouw" van zijn verloofde vernomen en, principieel als hij is, weigert hij haar te vergeven. 

Dan komt 1812 met de inval van Napoleon in Rusland. Op de vooravond van de slag bij Borodino zoekt Pierre zijn vriend Andrej op, om (tevergeefs) te pleiten voor Natasja. De volgende dag volgt hij de bloedige veldslag als toeschouwer vanuit een versterkte Russische geschutsstelling. Napoleon blijft als overwinnaar bivakkeren op het slagveld. Maar het is een Pyrrusoverwinning, al ligt de weg naar Moskou voor hem open. Andrej is levensgevaarlijk gewond geraakt door granaatscherven. Toevallig ontmoet Natasja hem bij het verlaten van Moskou. Ze blijft bij hem om hem te verplegen. Doch hun toenadering wordt de pas afgesneden door de dood van Andrej. 

De Russen steken Moskou in brand. Pierre, die in de stad is achtergebleven om Napoleon te doden (wat mislukt), wordt door de Fransen op hun verschrikkelijke terugtocht meegevoerd tot hij wordt bevrijd door Russische partizanen onder leiding van zijn vroegere rivaal Dolokhov. 

Na de oorlog keert Pierre terug naar Moskou en ontmoet Natasja bij Maria Bolkonski, de zuster van zijn overleden vriend Andrej. Pierre zal haar ten huwelijk vragen. En daar eindigt de film.

Bespreking 

Het tsarenbal in Vilnius, op de dag van Napoleons invasie

De verfilming is gebaseerd op een Russische klassieker van de wereldliteratuur door Lev Nikolajevitsj Tolstoj (1828 - 1910), telg van een rijke en oude familie grondbezitters. Als onderofficier in de artillerie maakte hij de Kaukasusoorlogen (verovering van Tsjetsjenië) mee en de bloedige Krimoorlog (1855). Hij verwierf beroemdheid door zijn realistische beschrijvingen, die niets meer met heldenverering te maken hebben, maar de verschrikkingen van de oorlog voor de eerste maal beeldend en literair evoceerden. 

Oorlog en Vrede (Vojna i mir) - geschreven van 1865 tot 1869, in de weinige gelukkige jaren van zijn huwelijk en teven zijn vruchtbaarste periode- is een van zijn meesterwerken en wellicht zijn meest bekende. Het bevat een breed geschilderd panorama van de Napoleontische inval in Rusland in 1812. Behalve gedetailleerde (en blijkbaar zorgvuldig gedocumenteerde) beschrijvingen van militaire operaties geeft hij tevens een schildering van diverse sociale milieus, verweven met theoretisch- historische of filosofische beschouwingen, om tot een doordringende morele analyse te komen van de beschreven tijd en de mensheid en menselijke geschiedenis in het algemeen. Het boek is zo bekend dat het een eigen, uitvoerig lemma krijgt in een algemene encyclopedie. Het werd als onverfilmbaar beschouwd omwille van zijn omvang en complexiteit. Of dat hier gelukt is, laten we aan uw oordeel over. Zeker is dat Margareth Mitchell hier inspiratie vond voor haar Gone with the wind (Gejaagd door de wind), dat zich afspeelt voor en tijdens de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1868) en op zijn beurt inspiratie opleverde voor een erg beroemde film en enkele goede en zeer populaire televisiereeksen als North and South. 

War and Peace is tevens het meesterwerk van de Russische filmmaker Sergei Bondarchuk. De hele film duurt net geen zeven uur, het dubbele van King Vidors Amerikaanse verfilming uit 1956.

Zeven jaar deed Sergej Bondarchuk erover om zijn epische verfilming in te blikken. Voor de verfilming van de massascènes, zoals de slag bij Borodino of de brand van Moskou in 1812 werd een compleet leger van echte soldaten gemobiliseerd, inclusief enkele volledige cavalerieregimenten. (Alleen het Russische leger bezat in 1963 nog voldoende cavalerie om een dergelijke krachttoer mogelijk te maken.)

De verschrikkelijke slag bij Borodino

In het geheel namen meer dan 120.000 soldaten als figuranten aan de massascènes deel en meer dan 35.000 kostuums werden voor deze productie vervaardigd. De soldaten werden voor de film zelfs gedrild door een heuse generaal! Kortweg: de film is de magistrale epische evenknie van het literaire meesterwerk waarop hij gebaseerd is.

De hele prestatie leverde Bondarchuk enkele jaren later de regie op voor de Brits-Russische film Waterloo (1970). 

De regisseur trachtte maniakaal het leven in het Rusland van 1812 te reconstrueren tot in het kleinste detail. Illustratief is dat de figuranten die Franse soldaten speelden, wekenlang moesten oefenen om het marcheren met 120 passen per minuut onder de knie te krijgen. Hun Russische collega’s hadden het met 75 passen per minuut iets makkelijker. Beide legers marcheren op de muziek van die tijd. De marsmuziek van de Fransen is bijna onbehoorlijk opgewekt; de Russen munten dan weer uit in zang en dans als ze een dorp binnentrekken.

Net alleen kon Bondarchuk gebruik maken van het Russische leger maar ook van een onbeperkte cashflow van Moeder Rusland, die hiermee het Westen van haar welvaart trachtte te overtuigen. Het is en blijft de duurste filmonderneming aller tijden. Veertig jaar geleden kostte de film maar liefst honderd miljoen dollar. Toegegeven, James Camerons megalomane Titanic kostte intussen meer dan tweehonderd miljoen dollar, maar dat was amper acht jaar geleden. Vandaag zou Bondarchuk het tienvoudige moeten besteden om zijn film tot een goed einde te brengen.

Napoleon en zijn generale staf tijdens de slag bij Borodino

Gelukkig paste de Russische overheid met plezier het verschil bij. De gezagsdragers in Moskou grepen toen nog elke gelegenheid aan om de Verenigde Staten een hak te zetten en het communisme te verheerlijken. (We zaten immers midden in de Koude Oorlog tussen de USSR en VS met hun respectievelijke bondgenoten.)

Voor de Amerikaanse markt werd War and Peace flink ingekort en in de zalen gebracht in twee delen. Het gemutileerde werkstuk won desondanks toch de Oscar voor beste buitenlandse film. De rest van de wereld kreeg gelukkig de integrale film te zien, opgesplitst in vier delen, zoals nu ook de dvd. Andrej Bolkonski, het eerste deel, vangt al meteen aan met het nieuws dat Napoleon oprukt naar Moskou. Het aristocratische titelpersonage grijpt naar de wapens en trekt naar het front. De aflevering eindigt met een van de twee groots opgezette gevechtsscènes uit de film.  

In Natasja Rostova, het tweede deel, ligt de nadruk veelal op de menselijke (lees: vrouwelijke) kant van de oorlogsperiode. Het glansnummer is zonder twijfel de indrukwekkende balscène, die Bondarchuk met evenveel overtuiging in beeld brengt als de oorlogstaferelen. De twee laatste delen, 1812 en Pierre Bezoekhov, handelen over de beslissende veldslag en de nederlaag van Napoleon. De voorbereidingen verlopen in totale chaos, maar de filmmaker houdt het geheel knap overeind door de karaktertekeningen en de emotionele slagkracht van het verhaal niet te verwaarlozen. War and Peace is niet subliem van begin tot einde, al stelt Bondarchuk alles in het werk om het tempo niet te laten zakken. De weergaloze fotografie en de ingenieuze mise-en-scène zorgen ervoor dat zelfs de intieme dialoogscènes nauwelijks afsteken tegen de grandeur van de immense veldslagen, waar meer dan honderdduizend soldaten bij betrokken waren. De camera staat nooit stil, vliegt soms over de hoofden van de protagonisten en legt een breed spectrum van kleurschakeringen vast op film; nu eens oeverloos gestileerd dan weer uitermate realistisch.  

Narratief zit de monsterproductie even complex en ambitieus in elkaar als cinematografisch. Bondarchuk bleef dan ook opvallend trouw aan de roman die Tolstoj over een uitzonderlijk woelige periode uit de Russische geschiedenis schreef. De filmmaker, die zelf in de huid kruipt van de mannelijke protagonist, neemt rustig de tijd om alle personages te introduceren en naar behoren uit te werken. Hij slaagt er bovendien vele details uit de roman van Tolstoj op een of andere manier in het verhaal te verwerken, zonder echt te tekenen voor een slaafse en dus saaie verfilming. Opvallend is dat hij veel minder de gebeurtenissen aan de Franse kant toont dan in BBC - televisiereeks uit 1972 met Antony Hopkins in de rol van Pierre.

Napoleon komt heel wat korter in beeld, en de bijbehorende beschouwingen van Tolstoj zijn erg gereduceerd of volledig weggelaten. Wel kan ik appreciëren dat de vertolkers hun eigen taal spreken. Zelfs als je de Engelse versie selecteert, wordt er nog behoorlijk veel Russisch gesproken. Fransen -en veel Russen uit de hogere kringen- spreken Frans, Duitsers en Oostenrijkers Duits.

Op de dvd’s is de kwaliteit van het beeld behoorlijk, maar het restauratiewerk is allesbehalve afgerond. Aan het kleurenpalet kan nog flink worden geschaafd en het beeld is (letterlijk) zeker niet vlekkeloos. Een angstige gedachte dat een film op slechts enkele tientallen jaren zo kan aftakelen! Dat betekent helaas niet dat er de komende jaren nog een betere kopie op de markt komt, tenzij een wel zeer gulle weldoener een klein fortuin op tafel legt om de film in oorspronkelijke en dus onberispelijke staat te herstellen.  

Wat ook na meer dan veertig jaar overeind blijft, zijn de veldslagen. Austerlitz, de Borodino, de brand van Moskou … zijn terecht beland bij de klassiekers uit de filmgeschiedenis. Je merkt natuurlijk hoezeer deze sequenties model hebben gestaan voor latere verfilmingen als Waterloo (1970) en de recente televisiereeks Napoleon Bonaparte (2002).  

Op deze speciale editie worden de vier delen verspreid over vier schijfjes. Aan de set is nog een vijfde dvd toegevoegd met een schat aan bonusmateriaal, waaronder een documentaire over de filmmaker en verschillende documentaires over de auteur Lev Tolstoj. De ‘Extra’s’ zijn voor de rest verspreid over de vijf dvd’s De ‘Extra’s’ zijn enkele decennia oud en ruiken bijgevolg sterk naar propaganda. Je zit ongelovig te kijken en te luisteren naar het communistische jargon van nog maar zo kort geleden dat wel van een andere planeet lijkt te komen. In geringe mate tonen ze ook aan dat Bondarchuk beïnvloed werd door de Amerikaanse verfilming van King Vidor met Audrey Hepburn en Henry Fonda. De Russische filmmaker kreeg dan wel meer tijd en middelen om het lijvige boek te verfilmen, zijn film vertoont treffende gelijkenissen met de tien jaar oudere versie van Vidor. Zijn vrouwelijke hoofdrol, Ludmila Saveljeva, lijkt uiterlijk op Hepburn en zijn eigen rol als Pierre Bezukhov lijkt fysiek wel gekopieerd op Fonda. Een opmerking die evenzeer geldt voor Antony Hopkins in de vijftien uur durende BBC-reeks uit 1972. 

Verder krijg je nog interviews voorgeschoteld met de componist Vyacheslav Ovchinnikov en de fotografieleider Anatoli Petritsky. Ovchinnikov doet meteen zijn volledige carrière uit de doeken, maar staat ook stil bij zijn zeer diverse filmscore voor War and Peace: soms klassiek en harmonieus, even vaak abstract en dissonant. Petritsky beperkt zich tot de grandioze gevechtsscènes en de roemruchte balscène uit de film. Hij geeft ook uitleg bij de vernuftige cameratechnieken, die werden aangewend om de plot voort te stuwen.

Ten slotte staat op het schijfje nog een documentaire over het volledige productieproces. Deze ‘The making of’ is bijzonder interessant en dat niet alleen voor studenten film. Je kunt zien wat een helse karwei een dergelijk massafilm betekende in een tijdperk waarin The Lord of the Rings met zijn computeranimaties nog tientallen jaren in het verschiet lag.  

Didactische verwerking 

Algemeen: zie: Speelfilms en geschiedenis. Didactisch verwerkingsmodel en het artikel van Jan van Oudheusden.

Ik kan mij moeilijk voorstellen dat de film in het secundair onderwijs in zijn geheel als forumfilm zou geprojecteerd worden (al was het maar omwille van zijn lengte). Misschien in een leesclub, waar men het boek leest? In het andere geval kan je sequenties kiezen, in functie van je leerdoelstellingen. 

Wat zeker kan, is de vergelijking van de karaktertekening van een hoofdpersoon uit het boek van Tolstoj met de verfilming: Natasja, Nikolaj Rostov, Andrej Bolkonski, Pierre Bezoechov … 

Of de vergelijking boek - film: bij voorkeur de verfilming van een van de veldslagen, vooral de slag bij Borodino, dl. IV, vanaf p. 204 (een prachtige, bijwijlen poëtische beschrijving door de ogen van Pierre).

Laat eerst de gekozen kernpassage lezen en vraag dan een vergelijking met de beeldtaal: hoe lang is de gekozen passage in het boek? Hoeveel tijdsverloop? Hoe lang duurt dezelfde passage in de film? Beschrijf het eigenaardige gedrag van de kanonniers in de redoute. Begrijp je het nu? Waar komt het belang van deze sequentie voor het verloop van de veldslag het best tot uiting: in de film of het boek? Motiveer.  

Tolstoj schreef uiteraard een roman, geen geschiedenisboek.

Toch valt op hoe goed hij zijn huiswerk heeft gemaakt. Zie in dat verband het recente boek van Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou en vooral diens beschrijving van de slag bij Borodino.

Leeswerk

L. N. Tolstoj, Oorlog en vrede. (De Russische Bibliotheek) - Verzamelde werken dl. III en IV, Amsterdam, Van Oorschot, 1985; 3de druk (1ste druk 1966), 756 en 769 blz.

Adam Zamoyski, 1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou, Balans, Amsterdam, 2005, 561 blz.

Peeters, K.C., Soldaten van Napoleon, Antwerpen, De Vlijt, 1977 (2de druk), 306 blz.

Aan de hand van het dagboek van Willem Kenis uit Loenhout volgt Peeters de lotgevallen van het 3de Regiment Jagers te Paard, van 1806 (wanneer Kenis als loteling wordt ingelijfd) tot na de Russische veldtocht (die hij nipt overleefde). Van de 296 'conscrits' die in 1806 naar dit regiment werden gezonden, zijn er na de val van Napoleon slechts 16 op normale wijze naar huis gestuurd. Al de anderen waren gesneuveld op het slagveld, gecrepeerd ergens in een hospitaal ... (p. 5) Een van de beste bronnen om de miserie van duizenden te belichten vanuit dit ene geval!

Televisiereeks over Napoleon

Jos Martens