In de ban van Mohammed

   

Portret van Nicolaes Cleynaerts als foto op de kaft van een recente roman door Joris Tulkens

Hij studeerde aan de universiteit van Leuven. Hier werd hij professor op amper 22 jarige leeftijd. De professor die hem zijn plaats bezorgde, was een verwoed tegenstander van Erasmus en diens Collegium Trilingue. (Zie Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue, 2017.

Hij leerde Hebreeuws en (aanvankelijk op eigen houtje) Arabisch. Zijn hele verdere leven zal hij gefascineerd blijven door het Arabisch en de Arabische cultuur. Jarenlang zocht hij naar mensen die hem de taal behoorlijk konden leren, maar die waren in heel West-Europa niet meer te vinden, behalve in Spanje. Maar sinds de herovering van Granada op de Moren in 1492, werden zij vervolgd door de inquisitie.

In 1531 treedt hij in Sevilla als bibliothecaris in dienst van Fernando Colón, zoon van Christoffel Columbus. Het jaar daarop is hij docent in Salamanca (Spanje), waar hij eindelijk zijn studie van het Arabisch kan verder zetten.
Kort daarna wordt hij door het Portugese hof gevraagd om leraar te worden van de kroonprins.
Hij gaat verder Arabisch studeren in Granada.

1540-1541: uitputtende reis naar en verblijf in Fez (Marokko). Hij wordt goed ontvangen door de sultan (de islam had eerbied voor een geleerde, ook al was hij christen!)
Uiteindelijk moet hij vluchten door de kuiperijen van de Portugese consul, die hem zowel bij de moslims als in Portugal door laster in een kwaad daglicht stelt. (De consul was betrokken bij verduistering van gelden voor het vrijkopen van christen-slaven. Vreesde ontmaskering door Cleynaerts.)

Cleynaerts sterft in het Alhambra te Granada aan de gevolgen van een val van zijn paard tijdens zijn vlucht uit Marokko (sleutelbeenbreuk).
Over zijn leven zijn wij vrij behoorlijk ingelicht, niet alleen door de getuigenissen van tijdgenoten, maar ook omdat hij een fervent briefschrijver was. Veel van zijn correspondentie is bewaard gebleven en is nu gepubliceerd in een nieuwe vertaling.

Voor deze mooi verzorgde uitgave van een studie over Nicolaes Cleynaerts (Diest, 5 december 1493 - Granada 5 november 1542) tekenden twee auteurs en kenners van het humanisme ten tijde van Erasmus: Jan Papy en Joris Tulkens.
Beiden hebben de handen in elkaar geslagen om de figuur van Cleynaerts te belichten, dit na een grondige wetenschappelijke studie van zijn leven en - voornamelijk - de correspondentie die Cleynaerts naliet.

Het is opmerkelijk en bewonderenswaardig hoe toegankelijk dit boek van hoog wetenschappelijk niveau is, ook voor de lezer die niet zo vertrouwd is met alle aspecten van Cleynaerts’ leven als theoloog, humanist, didacticus (en bevlogen leraar Latijn, Grieks, Hebreeuws en Arabisch), wereldreiziger en islamdeskundige.

De auteurs voeren de lezer geleidelijk mee in de tijdgeest, de gedachtewereld en levenswijze, maar ook in de praktische beslommeringen en “faits divers” van deze zestiende-eeuwse humanist.
Zij noemen hem een “intrigerende” man, te weinig gekend in ons taalgebied. Er was weliswaar een grootse herdenking in 1993, de vijfhonderdste verjaardag van zijn geboortedatum, met de onthulling van zijn bronzen standbeeld en een overzichtstentoonstelling in zijn geboortestad Diest, er was de roman van Joris Tulkens : Nicolaes Cleynaerts, Christenhond tussen moslims (2018)…maar een rechtstreekse toegang tot de geschriften van Cleynaerts zelf ontbrak.

De 61 brieven die van hem tot nu toe bekend zijn, chronologisch gegroepeerd, werden in een vlot leesbaar Nederlands vertaald, zorgvuldig maar niet topzwaar toegelicht waar nodig om zijn talrijke citaten van diverse aard te duiden.
Inderdaad, Cleynaerts is een uitmuntend belezen man-van-de-taal en laat dat ook graag blijken. Zijn toon verandert (zeker niet ten nadele) echter wanneer hij kennismaakt en gefascineerd is geraakt door het Arabisch. Geleidelijk groeit bij hem het idee om door direct taalcontact meer impact te krijgen op de moslimwereld en zelfs een “vreedzame kruistocht “ op te zetten om hen te bekeren.
Wat natuurlijk niet zal lukken, zoals de geschiedenis tot op heden bewijst

In het hoofdstuk “Was Nicolaes Cleynaerts een uitzonderlijk man?” ontleden de auteurs interessante aspecten zoals zijn karakter (o.a. zijn humor en ironie m.b.t. bijvoorbeeld processenbrouwers=advocaten, saniciden of mortifici= doders i.p.v. dokters), zijn moderne aanpak van taalonderricht (tot rollenspel toe), zijn evolutie van arabist tot “kruisvaarder”, en zijn relevantie voor zelfs onze tijd. Inderdaad: na vijfhonderd jaar dienen we te beseffen dat humanisten, zoals Erasmus, Thomas More, Pieter Gillis en Nicolaes Cleynaerts hun tijd ver vooruit waren en het moderne concept van actief pluralisme, d.w.z. de doorstart naar een interculturele maatschappij beseften en wel degelijk in de praktijk brachten.


P.S. Dit boek is uitzonderlijk verzorgd en gedocumenteerd. Enkele persoonlijke notities bij het optreden van het zetduiveltje:
-pagina 3: De Iden van maart vallen niet op 13 maar op 15 maart. Julius Caesar is vermoord op de Iden in 44 v. Chr.
-pagina 66: …en dus valt komt het geregeld voor…
-pagina 231: …omdat ik hier zo’n aangenaam leven lijdt…
-pagina 271: …discuteren…i.p.v. discussiëren?
-pagina 280: Die Tullus heeft sterker kunnen worden.
-pagina 311: Iemand me had gevraagd…
-pagina 322: Maar zulke naamsveranderingen vind men dus niet…
-pagina 335: …wat die nieuwsgierige houweel van mij…
-pagina 335: …dat we de taal van Mohammed in alle uithoeken…ingang zullen introduceren…


Bijlage: “Lees een stukje uit het boek” (18 blz.)

Meer weten

Alleen al op Histoforum, alleen al op naam van Joris Tulkens tref je voldoende materiaal om het hele tijdsgewricht van Thomas More en zijn netwerk van humanisten te evoceren en te verweven tot een veelomvattende en multimediale hypertekst.

Edward Wilson-Lee, De gezonken verzameling van Ferdinand Columbus, Amsterdam, Meulenhof, 2021, 478 blz.– ook als e-boek.
(De zoon van Columbus kaapte Cleynaerts weg uit Leuven om zijn uitgebreide bibliotheek in Sevilla te ordenen – bijzonder interessant boek; recensie volgt)

Joris Tulkens, Nicolaes Cleynaerts. Christenhond tussen moslims, Davidsfonds, 2018, 267 blz.

Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue,
Leuven, Davidsfonds, 2017, 320 blz. Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Colloquium Trilingue. (histoforum.net)

Edward De Maesschalck, Moed & tegenspoed. Edelvrouwen in de Bourgondische tijd, Gorredijk, Uitg. Sterck & De Vreese, 2022, 303 blz.. Een andere visie op dit tijdperk: belangrijke vrouwen in de schaduw van de geschiedenis geduwd – recensie volgt

Johan De Cock, Margareta van Oostenrijk: parel van Bourgondië 1480 – 1530, Mechelen, Uitg. Elena, 2021, 272 blz. – recensie volgt.

Nog meer documentatie over deze hele periode: zie onderaan bij Joris Tulkens, De Odyssee van Pedro en Luisão. Antwerpen: Davidsfonds/Standaard Uitg., 2019, 474 blz. 

Films op YouTube

Nicolaes Cleynaerts (de film) – duur:18,41 min ondertitels in het Nederlands.

https://youtu.be/kYnvrNQCycg
Nicolaes Cleynaerts (1493-1542). De merkwaardige reisavonturen van een 16de-eeuwse humanist, arabist en islamdeskundige. De film is afkomstig van de originele educatieve CD (Maerlant Centrum, KU Leuven), die we indertijd (2002) als ‘uitstekend’ beoordeelden en die reeds lang niet meer verkrijgbaar is.

Nicolaes Cleynaerts. The Movie - duur: 18;40 minuten, Engelse ondertitels, computer gegenereerd

Nicolaes Cleynaerts (1493- 1542) The remarkable adventures of a 16th century humanist, arabist and islam-expert - original CD (Maerlant Centre at KU Leuven), not available anymore

Middaggesprek 10 februari 2022 - De vreedzame kruistocht van Nicolaas Cleynaerts- duur: 52,30 minuten.

Raymond Beerten, januari 2023