De Odyssee van Pedro en Luisão

Zijn nieuwe historische roman is een tweede uitzondering na het relaas over Johanna de Waanzinnige (2011). Het is zijn meest epische werk, zelfs vergeleken met zijn biografie van Nicolaes Cleynaerts (2). Sterker nog dan in Thomas More. Een leven in vijf vriendschappen of De verloren droom van Pieter Gillis beweegt Joris Tulkens zich hier heen en weer over de grens tussen fictie en geschiedschrijving, met meer invulling door de verbeelding van de auteur dan gewoonlijk. Zijn verhaal overspant 130 jaar en drie generaties. Het begint en eindigt in Hasselt en waaiert ondertussen uit over Spanje, Portugal, Ethiopië, Amsterdam en de Grote Ontdekkingen. De vorige romans draaiden voornamelijk om een kleine intellectuele elite van humanisten; hier zijn de hoofdpersonen gewone mensen en dan nog vervolgde Joden. Hoewel de elite toch weer om de hoek komt piepen in de talrijke contacten van vooral Luisão, de tweede generatie.

Inhoud

A.D. 1628 – De moeder-overste van de Grauwzusters in Hasselt ontvangt een brief van een oude bekende uit Amsterdam, een zekere Luisão do Couto. De brief wordt gebracht door een jonge vrouw. Haar naam is Morena, “zwart zoals de Ethiopiërs zwart zijn”. Zij is de aangenomen dochter van Luisão, spreekt Nederlands, Portugees en Latijn en bezit klaarblijkelijk een aanzienlijke medische kennis. Bij zich heeft ze een koffer met 11 dagboeken van een Pedro en een Luisão, gevuld met wonderlijke en tegelijk gruwelijke verhalen.

Januari 1492 – De katholieke koningen Ferdinand en Isabella veroveren Granada, het laatste Moorse bolwerk in Spanje. Daarmee is de eeuwenlange reconquista een feit en komt de weg vrij voor de ontdekkingstocht van Columbus. Bijna onmiddellijk vaardigen zij een edict uit om de Joden uit Spanje verdrijven en stellen de inquisitie in.

1492 is een historisch jaar in meerdere opzichten Voor de wereld een nieuw begin, voor het Spanje van de meestal vreedzame religieuze co-existentie het bloedig einde van een roemrijk tijdvak. In Firenze overlijdt Lorenzo il Magnifico dei Medici en in de Nederlanden sterft Lodewijk van Gruuthuse, ridder van het Gulden Vlies, staatsman en bibliofiel in dienst van de Bourgondische hertogen Filips de Goede en Karel de Stoute.

Dit kantelmoment in de geschiedenis vormt het begin van een lange zwerftocht voor de Joodse familie Menassah. Het gezin vlucht vanuit Spanje naar Portugal. Onderweg wordt vader Menassah aangevallen en vermoord. Voor hij sterft, draagt hij zijn zoon Simon op om voor het Joodse volk een veilig thuis te vinden, “net zoals Aeneas ooit het Trojaanse volk redde”. Onder de schuilnaam Pedro do Couto overleeft Simon de pogroms van Lissabon. Later reist hij mee met Columbus naar Amerika op diens fatale vierde reis. Een wonderlijk avontuur, maar een veilige thuishaven vindt hij helaas niet. Na veel omzwervingen verzeilt hij in het rijk van Pape Jan (diep in het zuiden van Ethiopië) dat bedreigd wordt door de Ottomanen. Ontgoocheld keert hij terug naar Portugal om daar een verborgen bestaan te leiden.
Op zijn oude dag vraagt Pedro aan zijn zoon Luisão op zoek te gaan naar het kind dat hij op zijn reizen in Ethiopïe verwekte.

Luisão reist met zijn vriend Jacinto via Egypte naar Ethiopië, om daar te ontdekken dat het rijk van Pape Jan niet meer bestaat: veroverd door de oprukkende Ottomanen. Hij vindt zijn zwarte halfzus, Gudit, als concubine van een der aanvoerders. Als Luisão en Jacinto opgesloten worden, bevrijdt ze hen ’s nachts. Na een helse tocht van drie maanden bereiken ze de kust en brengen haar mee naar Portugal. Gudit huwt Jacinto. Wanneer die het Portugese leger moet vergezellen op een catastrofaal afgelopen veldtocht naar Afrika tegen de moslims en daarbij sneuvelt, verzinkt zij in totale lethargie. In de lente van 1579 brengt ze een dochter ter wereld, Morena. Een paar dagen later sterft ze.

In de nasleep van de Portugese succesiestrijd annexeert de hertog van Alva (dezelfde die we kennen uit onze eigen geschiedenis) in 1580 het land voor Filips II van Spanje.
Luisão weet met zijn pleegdochtertje te ontkomen naar het verdraagzame Amsterdam, doch ontdekt na enkele jaren dat die ook hier haar grenzen kent door de twisten van Joodse facties onderling. Hij vindt onderdak bij een Joodse dokter, López, die hem leert hoe zich te gedragen. “Een van de voorwaarden om ongestoord jood te kunnen zijn, is het onzichtbaar maken van de gewoonten en rituelen. Joodse symbolen worden binnenshuis gedragen. En een synagoge ziet er aan de straatkant uit als een gewoon huis” (p. 356)

Toch even noteren, niet vermeld in het boek, dat voor katholieken hetzelfde gold nadat de protestanten in 1578 de macht in de stad hadden overgenomen, zoals de schuilkerk Ons’ Lieve Heer op Solder aan de Oudezijds Voorburgwal 38 bewijst. (J.M.)
In de bibliotheek van López duiken een paar bekenden op uit vorige boeken: de Fabrica van Vesalius, en de Latijnse spraakkunst van Clenardus “waaruit ik zelf nog Latijn heb gestudeerd. En nu is Morena aan de beurt”. (p. 367)

Op de val van Antwerpen in 1585 volgt een grote uittocht uit het zuiden. Onder de inwijkelingen ook vele Joden.
“Maar ook uit het oosten zoeken broeders hun toevlucht in Amsterdam, op de vlucht voor vervolgingen in Duitsland, Polen en Rusland. Welnu, die Asjkenazim zijn zeer gehecht aan hun rituelen en gewoonten … en hun geloofsbeleving is een stuk stringenter dan die van ons, Sefardim… Huwelijken over en weer? Nee, liever niet. Op dezelfde begraafplaats liggen? In geen geval”. (p. 388)
Als gevolg komt Luisão onder druk wegens zijn lauwe geloofsopvattingen en het feit dat hij (als zovelen in Spanje en Portugal) niet besneden is. Hij weigert zich aan te passen. Dan wordt hem de toegang tot de synagoge ontzegd en korte tijd later wordt hij zelfs uit de geloofsgemeenschap gestoten (p. 397). Opnieuw vervolging dus, nu door eigen geloofsgenoten.

In 1609 sluiten de Verenigde Provinciën en Spanje het Twaalfjarig Bestand – een adempauze in de Tachtigjarige Oorlog, wat neerkomt op de erkenning van de republiek als zelfstandige mogendheid (p. 400).
Tot zijn verrassing wordt Luisão enkele jaren later ontboden bij Maurits van Nassau, de zoon van Willem de Zwijger, die hij reeds kende van een vroegere ontmoeting.
Maurits’ oudere broer Filips Willem (1554-1618) is net gestorven. Als veertienjarige student aan het Collegium Trilingue liet Filips II hem onder dwang naar Spanje voeren als gijzelaar. Pas in 1595 is hij eindelijk vrijgelaten. Hij draagt de titel heer van Diest.

De prins vraagt Luisão onder het mom van prospectie voor nieuwe graanmarkten naar Diest te reizen en in het geheim contact op te nemen met de schout om te onderzoeken hoe de stad staat tegenover de testamentaire beschikkingen van zijn broer.

Zo treffen we Luisão in Diest (een stad waarvan Tulkens heden en verleden zeer goed kent). Na raadpleging van de magistraat deelt de schout hun voorzichtige beslissing mee: Diest erkent (in het geheim wegens de onzekere militaire toestand) de rechten van de Prins van Oranje, maar zij vragen dat de situatie van hun stad in een toekomstig vredesverdrag zou verduidelijkt worden (p. 411).
Even terzijde: ook nu nog is de huidige koning Willem-Alexander burggraaf van Antwerpen, baron van Diest, heer van Turnhout. (J.M.)

Vooraleer hij uit de stad vertrekt brengt Luisão een bezoek aan het klooster van de grauwzusters. Als graanleveranciers vallen ze tegen, maar ze verwijzen hem naar hun kersverse stichting in Hasselt, in het Prinsbisdom Luik. Hij maakt kennis met de toekomstige moeder-overste. En dan pas blijkt dat hij een bijbedoeling heeft: hij zoekt een veilige verblijfplaats voor Morena als hij te oud is geworden. Enkele ruime giften maken de hele zaak lichter.
Zo komt Morena in 1628 dan in Hasselt terecht. Waar we opnieuw kennismaken met vooroordelen, bijgeloof, massahysterie, uitvoerige ideologische discussies, inquisitie en een sympathieke figuur: de jonge augustijner pater en latere historicus Joannes Mantelius (3). (Toevallig was een van zijn familieleden een van de allereerste jezuïeten in Japan!)

En hier belandt Morena in de legende. Hasselt kent al honderden jaren de Zevenjarige Virga Jesse-feesten ter ere van Maria. Een van de uitgebeelde mirakelen is “het kind van het morinneke”: Maria wekt een kindje van een zwarte vrouw, dat uit het raam was gevallen, weer tot leven. Wat Morena, ‘de zwarte non’, hiermee te maken heeft? In ieder geval fascineerde de anekdote Tulkens sinds hij er jaren geleden van hoorde. Wat het hele mechanisme van zijn denkproces op gang bracht. En uiteindelijk leidde tot deze roman.

Bespreking
Een drievoudige thematiek hield de auteur bezig in dit boek.
In de eerste plaats: hoe dogmatische, al dan niet religieuze onverdraagzaamheid leidt tot vervolging van andersdenkenden, in casu de historische werkelijkheid van de pogroms in Spanje en later in Portugal (onder invloed van een Spaanse prinses). Dit is verweven met het gevaar van massahysterie, bijgeloof, samenzweringstheorieën en wat we nu “fake news” noemen. (= actuele relevantie!)
Driemaal is een ware holocaust beschreven: die van de jaren1492, 1497 en 1506. Het is een relaas van de meest ondraaglijke gruwelijkheden die ik ooit gelezen heb. En gebaseerd op de uitvoerige officiële verslagen achteraf van de feiten!

De opdracht van de stervende vader Menassah aan zijn zoon: "Zoek de tien verdwenen stammen van Israël" is een ware vondst en fungeert als literair-historisch motief zonder weerga doorheen het hele verhaal.
Hierdoor komen de hoofdpersonen in nauw contact met een hele reeks belangrijke historische figuren: Columbus, Amerigo Vespucci, Vasco da Gama, Cabral (officieel de ontdekker van Brazilië in 1500) en zelfs de jonge Fernão Mendes Pinto, die zelf tochten heeft gemaakt, vergelijkbaar met die van Pedro en Luisão (4). Zou vergezocht kunnen lijken, maar is zeer logisch-functioneel aangebracht. Allen hebben tevens wat te maken met het jodendom, vanaf Columbus, van wie lang geleden reeds gefluisterd werd dat hij een converso zou geweest zijn, een bekeerde Jood.

Dit biedt Tulkens dan weer de gelegenheid om de fatale vierde reis van Columbus in extenso te beschrijven, andermaal de keerzijde van de medaille der realiteit zoals die niet terug te vinden is in onze schoolboeken geschiedenis (5).
Uiteindelijk belandt Pedro in Ethiopië, in het rijk van de legendarische Pape Jan, die regeert over een Joods koninkrijk … van zwarte Joden. Onwaarschijnlijk? De Falasja’s bestaat echt! Vanaf de jaren 1970, onder de marxistische dictatuur van Megistu, zijn ze beetje bij beetje overgebracht naar Israël, via Zaventem nog wel.

Waardering
Dit is andermaal een historische roman zoals ik ze graag lees, maar zoals er bitter weinig geschreven worden. Het is een ideeënroman, zonder echte spanningsboog. Doch hij biedt de evocatie van een heel tijdsgewricht, opgebouwd uit puzzelstukjes die langzamerhand een geheel gaan vormen. En dit is het verschil tussen non fictie en fictie: de factor inleving.

Kortom, Tulkens brengt een hoofdstuk voor het voetlicht dat in ons onderwijs tussen de gordijnen van de geschiedenis dreigt te verdwijnen: 1492 is niet alleen Columbus, niet alleen het einde van de Reconquista tegen de Moren, maar ook de vervolging en verdrijving van de Joden.

Van al zijn boeken bezit dit wellicht de hoogste mate van actuele relevantie! Als ik nu in 2020 naar het televisienieuws kijk met wanhopige Syrische vluchtelingen in paniek aan de Turks-Griekse grens, Libische kustwachten die drenkelingen moedwillig laten verdrinken en reddende kapiteins die in de gevangenis worden gegooid als mensensmokkelaars en van wie de schepen in beslag worden genomen! Jan de Hartog met zijn Schipper naast God (1942) lijkt weer actueler dan ooit (6)!

Tenslotte blijkt bij controle van enkele fragmenten eens te meer hoe degelijk Tulkens zijn ‘huiswerk’ heeft gemaakt! Slechts twee voorbeelden: de wetenswaardigheden over de navigatie op zee; de uitvoerige gegevens over de situatie in Amsterdam tijdens het laatste kwart van de 16de eeuw.

Het verhaal is sterk filmisch-visueel van stijl, waar nodig gelardeerd met veel concrete details die het geheel verlevendigen en de onderliggende boodschap versterken.
In een roman is het niet gebruikelijk een literatuurlijst toe te voegen. Mocht hier van mij gerust. Als compensatie is er hieronder heel wat extra materiaal voor ‘meer weten’ aangebracht.

Meer weten?

Recensies van vorige romans van Joris Tulkens:

Vesalius. Een beroemd anatoom gevangen in de intriges van het Spaanse hof, Leuven, Davidsfonds, 2013, 351 blz.

De verloren droom van Pieter Gillis. Historische roman over Antwerpen tussen Reformatie en humanisme, Leuven, Davidsfonds, 2010, 256 blz.

Zie verder onder noot 1 en 2.
Op de website van de auteur vind je een korte inhoud van al zijn boeken, ook de niet-historische thrillers.

Over de tijd omstreeks 1500

Visioenen van een ideale wereld. Het wereldbeeld van Thomas More en zijn Utopia (1516) - Histoforum Magazine, 2017.

Eeuwen op zoek naar de tijd. Histoforum Magazine 2018 

Joos de Rijcke- site, knop "Eeuw van Joos", een hele reeks bijdragen over humanisten, mentaliteit, kunstenaars enz. enz. (De site is gewijd aan de eerste Nederlander in het pas veroverde Incarijk, nationale held in Ecuador, totaal onbekend in de Nederlanden.)

Michel Van der Eycken, Filips Willem. Prins van Oranje, heer van Diest, Amsterdam, University Press (2018), 196 blz.

Over de reizen van Columbus

1492, het jaar van Columbus. Recensie en vergelijking van 10 boeken op de Joos de Rijcke- site 

Wiesenthal, S., Zeilen der hoop. De geheime missie van Christoffel Columbus, Haarlem, Becht ,1992, 3de druk, 232 blz.

Bartolomé de Las Casas, De verwoesting van de West-Indische landen. Vertaling van Brevisima relaciòn de la destrucciòn de las Indias (1552), Leuven, Kritak, 1992, 157 blz.

Speelfilm

The Conquest of Paradise, 1992, Engels, al dan niet met Nederl. Ondertitels - 149 minuten.

History Buffs The Conquest of Paradise – Engels, geen ondertitels - 21 minuten - maakt de historische waarde van de film met de grond gelijk. Om foutieve beeldvorming te vermijden hebben we in klassituaties in het verleden slechts enkele correcte fragmenten getoond.

Christopher Columbus. The Discovery, 1992, Engels, Nederl. ondertitels- 120 minuten

Geschiedenis & vervolging van de Joden:

Catlos, B., Koningen, kruisvaarders en kaliefen. Geloof, macht en geweld ten tijde van de kruistochten en de jihad, Amsterdam/ Antwerpen, De Bezige Bij, 2015, 443 blz. – ook als e-boek.

Corluy, L., De Spaanse conquista en reconquista 711-1492, Leuven, Davidsfonds, 2011, 453 blz.

Lemm, R., De Spaanse inquisitie. Tussen geschiedenis en mythe, Kapellen, Pelckmans, 1993.

Schama, Simon, De geschiedenis van de Joden. Dl. 1: De woorden vinden 1000 v.C.- 1492, III: Door vuur of door water, Amsterdam/Antwerpen, Atlas Contact, 2017.
Idem, Overvloed en onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw, Amsterdam, Contact, 1988.

Keller, Werner, "En zij werden verstrooid onder alle volkeren". Geschiedenis van het Jodendom na het Bijbelse tijdvak, Zwolle, La Rivière & Voorhoeve, 2012 (1966) - gratis Pdf.

Mak, Geert, De levens van Jan Six. Een familiegeschiedenis, Amsterdam, Atlas Contact, 2016.

Fernão Mendes Pinto, Pelgrimsreis, Baarn, de Prom, 1992, 680 blz. Vertaling uit het Portugees van Peregrinação: Arie Pos.

Noten
1. Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue

Joris Tulkens, Thomas More. Een leven in vijf vriendschappen, uitvoerige bespreking op Histoforum, met links naar andere recensies van Tulkens. 

2. Nicolaes Cleynaerts. In de ban van Mohammed, Manteau, 1993 zowat zijn eerste grote roman over deze periode, recent herwerkt tot Nicolaes Cleynaerts. Christenhond tussen moslims, Davidsfonds, 2018.

3. Joannes Mantelius, Hasseletum..., Leuven, 1663.
Idem, Kroniek van Hasselt, ed. C. Vanderstraeten, Hasselt 1942.
Naar hem is in Hasselt een straat genoemd en een muziekensemble.

4. Fernão Mendes Pinto, Pelgrimsreis, Baarn, de Prom, 1992.
Mendes Pinto is bij ons een nobele onbekende, in Portugal een soort nationale held, lange tijd bekend als “Fernão de leugenaar”, omdat men zijn verhalen niet geloofde, net als bij Marco Polo voor hem. Ik leerde hem kennen via het boek van de Leuvense alumna Magda van den Akker, Het China van Gaspar (1989)

5. Zie: De reizen van Columbus
En hier komt Simon Wiesenthal op de proppen. In zijn Zeilen der hoop (1972) verdedigde de befaamde nazi-jager reeds de stelling dat Columbus een converso was, wat verklaart waarom hij zich gedroeg, 'katholieker dan de paus'.

6. Schipper naast God (1942): toneelstuk (en later internationaal vertaalde succesrijke roman) over een streng gelovige Hollandse scheepskapitein die nergens mag aanmeren met zijn schip vol Joden, in 1938 gevlucht voor de vervolging door de nazi’s. Uiteindelijk brengt hij zijn schip tot zinken, zodat nabije schepen van Amerikaanse vlootmanoeuvres verplicht zijn de vluchtelingen op te pikken en aan land te brengen. Deze internationale regels zijn nooit afgeschaft. Alleen worden de redders van drenkelingen in de Middellandse Zee nu (onder meer in Italië), aangehouden en beschuldigd van mensensmokkel!


Jos Martens, maart 2020.