Het kerend tij

Vergeten we niet daarbij op te tellen: de twee voortreffelijke Iwo Jima-speelfilms van Clint Eastwood, Flags of our Fathers (2006) en vooral Letters from Iwo Jima (2007), waarin hij de zeer bloedige slag om Iwo Jima bekijkt vanuit respectievelijk Amerikaanse en Japanse zijde. Bij de slechte: het zeemzoeterige Pearl Harbor (2001) – hoewel dat de aanleiding vormde tot enkele uitstekende corrigerende documentaires.
En dan is er last but not least de uitstekende docu-dramaserie van Steven Spielberg & Tom Hanks The Pacific (2010) met de begeleidende publicaties en heruitgave van oudere werken – uitvoerig besproken op deze site.

Bespreking

Op zondag 7 december 1941 overviel de Japanse luchtmacht bij verrassing zonder oorlogsverklaring de Amerikaanse Pacific-vloot in de haven van Pearl Harbor (Hawaï), met vernietigend resultaat.
Deze day of infamy, zoals president Roosevelt het noemde in zijn toespraak tot het Congres, betekende voor de VS het begin van een bittere verbeten oorlog ten koste van onnoemelijk bloedvergieten en lijden, die pas vier jaar later op 15 augustus 1945 zou eindigen met de capitulatie van Japan op het dek van de kruiser Missouri.

Een blik op de kaart van de Grote Oceaan maakt duidelijk dat de oorlog tegen Japan eerst en vooral een zee- en luchtoorlog was, waarbij de vernietiging van de Japanse vloot het belangrijkste strategische probleem vormde. Het veroveren van de tussenliggende eilanden was nooit een doel op zich.

Het kerend tij is het tweede deel van een driedelige reeks, een ambitieus opgezet plan om de hele oorlog in de Grote Oceaan in zoveel mogelijk aspecten te beschrijven, begroot op ca. 1500 bladzijden. Het eerste deel behandelde de periode van Pearl Harbor tot de Slag bij Midway (en is niet in het Nederlands vertaald).
Toll begint dit deel met de landing van de Amerikaanse Mariniers op Guadalcanal (het grootste eiland van de Salomonseilanden), begin augustus 1942 en sluit af met de verovering van Saipan in juni 1944, de massale zelfmoorden van burgers, de val van generaal Tojo (juli) en de ellendige situatie van de misleide bevolking in Japan. Toen al wisten de leidende militaire groepen dat de oorlog onherroepelijk verloren was!

Ian Toll maakt zich sterk dat zijn trilogie de eerste complete en overzichtelijke geschiedenis van de oorlog in de Grote Oceaan is die de laatste 25 jaar is verschenen, de eerste meerdelige kroniek sinds de vijftiendelige reeks van Samuel Eliot Morison, eind jaren veertig, begin jaren vijftig van de vorige eeuw. (Morison is bij ons alleen bekend als biograaf van Columbus, in het Nederlands heruitgegeven in het Columbusjaar 1992.)

Sinds die tijd is er veel nieuw materiaal beschikbaar gekomen uit archieven, nieuwe mondelinge getuigenissen en memoires; veel Japans bronnenmateriaal is vertaald en schrijvers aan weerszijde van de Grote Oceaan hebben nieuw licht doen schijnen op verschillende aspecten van de gigantische jarenlange worsteling. Helaas hadden haast alle auteurs de neiging op hun eigen rijbaan en in hun eigen specialiteit te blijven. Exemplarisch is de grote aandacht die zowel in historische werken als memoires ging naar de rol van de Marines, net alsof ze de oorlog op eigen houtje hadden gewonnen. Daarom schreef Hugh Ambrose, met het vuistdikke The Pacific (2010, 605 blz.) een boek dat eerder complementair is aan de gelijknamige televisiereeks. Dat liet hem toe de cruciale rol van de vliegdekschepen en de luchtmacht te belichten, een rol die de miniserie zeer stiefmoederlijk behandelde omdat alle gebeurtenissen daar gezien zijn door de ogen van de infanteristen, waardoor je een overzicht van het geheel mist.

Tolls opzet gaat nog heel wat verder. Hij gebruikt zowel verslagen uit de eerste hand zoals dagboeken, brieven, debriefings en memoires, van wanhopige man- tot- mangevechten in een ondoordringbare jungle tot de strategische beslissingen van het opperbevel en de regeringsgebouwen in Washington. M.a.w. om een levendig verhaal te schilderen, hanteert hij een stijl die ik analytisch-synthetisch noem. Dit betekent: geregeld uitvoerig inzoomen op individuele anekdotes of memoires, anderzijds nooit het algemene panorama uit het oog verliezen.

Eén typerend voorbeeld: het beeld van de Japanse admiraal Yamamoto (p. 156 e.v.).
In het Westen staat Yamamoto vooral bekend als het meesterbrein achter de Japanse verrassingsaanval op Pearl Harbor en de rampzalig verlopen poging om Midway te veroveren, zes maanden later. Dit is onuitroeibaar vastgelegd in het collectieve (Amerikaanse) geheugen, hoewel al decennia bewezen is dat het niet klopt. Yamamoto was een van de zeer weinige Japanse topmilitairen, die de Verenigde Staten persoonlijk goed kende. Tweemaal bracht hij een lange periode door in het land: hij studeerde in de VS en was er later marineattaché. Net daarom verzette hij zich hardnekkig tegen de leidende oorlogszuchtige militaire kliek onder generaal Tojo.
‘Iedereen die de autofabrieken van Detroit of de olievelden van Texas heeft gezien,’ zou hij later zeggen, ‘weet dat Japan niet sterk genoeg is om een maritieme wapenwedloop met Amerika te winnen.’
Pas toen duidelijk werd dat het in ieder geval op oorlog zou uitlopen, plande hij met totale inzet de verrassingsaanval, als enige kans voor zijn land. ‘We moeten ons best doen op de allereerste dag een beslissende slag toe te brengen die het verloop van de oorlog verder bepaalt.’
Het vervolg kennen we. Pearl Harbor werd inderdaad een klinkend succes voor de aanvallers, maar dwong de Amerikanen niet aan de onderhandelingstafel, integendeel!

Daarentegen is Toll bij herhaling zeer negatief over keizer Hirohito, die een veel actievere rol speelde in de oorlog en veel meer macht en invloed had dan de gangbare opvattingen achteraf. En hij onderbouwt zijn stelling overvloedig met talloze documenten uit betrouwbare Japanse bron.

Het boek sluit af met een zeer uitvoerig notenapparaat, bibliografie en register, meer dan 80 bladzijden in totaal. Kortom, het is een indrukwekkend, moeilijk te evenaren tijdsdocument. Toch is het vlot geschreven, een ‘pageturner’ die je niet gemakkelijk kan neerleggen, ondanks de omvang.

Even twee zwakke punten signaleren (waardoor ik de vijfde waarderingsster heb geschrapt): de noodzakelijke kaarten van de campagnes en zeeslagen zijn wazig en daardoor zo onduidelijk dat ik voor situering telkens andere boeken heb moeten bijhalen. Daarbij geeft hij bij elke grootscheepse gevechtsactie in het luchtruim wel de betrokken vliegtuigtypes, nu eens met hun technische aanduiding, dan weer met hun populaire bijnamen (Zero, Betty..), maar zonder een enkele begeleidende foto of technische tekening. Ook hier ben je als geïnteresseerde verplicht andere publicaties bij te sleuren.

Jos Martens, februari 2017