Ook in Spanje heeft De Opstand vanaf het begin een stroom van publicaties op gang gebracht, vooral toneelstukken: Lope de Vega, Calderon de la Barca…

In de Nederlanden is Alva, de IJzeren Hertog, iets als de baardelijke duivel in hoogsteigen persoon; in Spanje is hij als de Grote Hertog een nationale held. Tijdens het laatste Oranje-jaar, 1984, wilde de huidige hertog van Alva voor een tentoonstelling alleen unieke stukken uit het (nog steeds fenomenale) familiepatrimonium uitlenen, als er een colloquium kwam over de rol van zijn illustere voorvader. Dit werd afgewimpeld. M.i. een gemiste kans. De tentoonstelling ging door, maar zonder de unieke Spaanse stukken.

‘Bloed en bodem’ is geen uitvinding van neo-nazi’s of zelfs van nazi-Duitsland. Alle landen in Europa (en vele elders) hadden er in het verleden last van - en niet zo weinige ook nu nog!

In de 16^de en 17^de eeuw vormden de Verenigde Provinciën een uitzondering op de algemene regel, een smeltkroes, een oase van (relatieve) tolerantie. Ze moesten wel, met al die Zuid-Nederlandse en Joodse immigranten uit Spanje. Ze hadden er per slot van rekening hun Gouden Eeuw aan te danken.

In het Spanje van die eeuwen heette deze pest ‘Limpieza de Sangre’. En die bloedzuiverheid bepaalde iemands plaats in de samenleving en zijn (of soms haar) kansen op sociale promotie. Of gewoon op leven of sterven, al dan niet in de vlammen van de brandstapel. Want de (on)heilige inquisitie was alomtegenwoordig en almachtig. Zo was de bijzondere tussenkomst nodig van koning Ferdinand van Aragon om zijn schatmeester en geldschieter voor de eerste reis van Columbus te beschermen, de bekeerde jood, Luis de Santangel. (Johan Ballegeer schreef hier een intrigerende adolescentenroman over, Een eiland zoeken (1991)  

Over de rol van de inquisitie konden we al meer lezen in een andere roman uit deze reeks: Kapitein Alatriste

Zuiver bloed speelt zich af kort na dit verhaal, in hetzelfde jaar 1623, maar vooraleer Alatriste met zijn trouwe Iñigo vertrekt naar het leger in Vlaanderen, voor de belegering van Breda, verteld in De zon van Breda.  

Andermaal is Iñigo Balboa, nu 13 jaar, de verteller van dienst.

De beroemde, heetgebakerde dichter Francisco de Quevedo, vraagt zijn trouwe vriend Alatriste om een gunst. Een edelman uit Valencia, don Vicente de la Cruz heeft hem gevraagd om zijn dochter te bevrijden uit een Madrileens klooster. Dat is opgericht door de graaf van Olivares, de eerste minister en de machtigste man van Spanje. Zij is een jaar vroeger uit vrije wil ingetreden, maar in het klooster is een en ander grondig verkeerd gelopen. Een zekere Juan Coroado heeft er de touwtjes in handen. De kloosteroverste is volledig zijn ban geraakt evenals vele nonnen. “Hij is dertig jaar, heeft geld, voet aan de grond aan het hof, is een elegante verschijning… het is een verdorven man, die van het klooster een eigen bedrijf heeft gemaakt.” (p. 34)

De klachten van de vader hebben niets uitgehaald. Probleem is de limpieza de sangre, de bloedzuiverheid. De overgrootvader van de edelman was een bekeerde jood en alleen door smeergeld te betalen heeft zijn grootvader de inquisitie buiten de deur kunnen houden. Nu wil don Vicente met zijn twee zonen en met de hulp van Quevedo en Alatriste zijn dochter bevrijden. Een levensgevaarlijke klus, want als ze betrapt worden wacht de doodstraf. Het gevaar is nog veel groter dan zij bevroeden. Ook een klacht bij de inquisitie heeft niets uitgehaald. Vreemd, want: “De Inquisitie houdt de graaf van Olivares nauwlettend in de gaten en dit zou voor hen een perfect excuus zijn om de eerste minister aan te pakken.” (p. 37)

Wat onze vrienden niet weten: de secretaris van de koning, Alquézar en de sinistere inquisiteur Bocanegra zijn niet vergeten dat Alatriste hun plannen met de Engelse kroonprins Charles en de hertog van Buckingham heeft gedwarsboomd (wat verhaald werd in Kapitein Alatriste). Ook de Siciliaanse huurmoordenaar Gualterio Malatesta heeft niets vergeten. Zij zoeken wraak. En bijna slagen zij in hun opzet. Vlak bij het klooster lopen Alatriste en zijn vrienden in een hinderlaag. Alatriste en Quevedo banen zich met het zwaard een aftocht, blijkbaar zonder herkend te zijn. De Valenciaanse edelman en zijn jongste zoon worden gedood, de oudste gewond, doch hij slaagt er met de hulp van Iñigo in om te ontkomen. Iñigo zelf wordt door Malatesta overmeesterd, overgedragen aan de inquisitie en overgebracht naar Toledo. Ondanks mishandelingen verraadt hij zijn vrienden niet. (Zware folteringen blijven hem bespaard wegens zijn leeftijd - de inquisitie doet alles keurig volgens het boekje!) Maar de jonge non de la Cruz, die volledig gebroken door de folteringen alles zou bekennen wat men maar wil, zegt dat zij hem kent, dat hij in een joodse samenzwering zit en dat de jonge Bask zelf een jood is. Bezwarend bewijsstuk: een gouden kettinkje waaraan Hebreeuwse kabbalistische symbolen hangen. Dat heeft hij als geschenk gekregen van Angélica de Alquézar, het nichtje van de gelijknamige secretaris, op wie hij blind verliefd is. Pas vele jaren later beseft hij echt wat een gewiekste duivelin ze reeds is, ondanks haar prille jeugd. “Angélica de Alquézar had mijn ziel tot waanzin gebracht en zou dat haar hele leven blijven doen.” Voor Iñigo lijkt alles verloren. Aan de brandstapel zal hij ontsnappen omwille van zijn jeugd, maar hem wachten vele jaren slavendienst op de galeien.  

Dat is echter buiten Alatriste en Quevedo gerekend. Alvaro de la Marca, graaf van Guadalmedina en grande van Spanje komt hun ter hulp. En nu vernemen we ook hoe het komt dat de grote heer zo bevriend is met de duistere soldaat. Het gaat om een ereschuld die nooit volledig kan ingelost worden: Alatriste heeft tien jaar eerder de gewonde graaf in een gevecht met de Moren gered van de dood. Guadalmedina regelt zelfs een geheime afspraak met de almachtige Olivares, wiens eer en positie gekrenkt zijn door het optreden van de inquisitie. Nog vreemder: na een hartstochtelijk pleidooi van Alatriste bezorgt Olivares hen de sleutel tot de redding. Vier woorden slechts op een vodje papier: Alquézar. Huesca. Groene Boek. De betekenis ervan kunnen we hier natuurlijk niet uit de doeken doen, om je leesplezier niet om zeep te helpen. Heel terloops wordt ook de vraag gesteld: waar haalt Alquézar zijn fortuin vandaan? In het volgende boek Het goud van de koning zal het antwoord volgen, niet tot algehele vreugde van de geniepige secretaris. Toch zal hij er naar mijn smaak nog veel te goedkoop vanaf komen.

Vertellen we nog dat Alatriste om de dag van de veroordelingen in een steegje Malatesta uitschakelt en dat Quevedo nog net op tijd komt om Iñigo te redden.  

Het verhaal eindigt met een visite van Alatriste aan een naargeestig logement in de achterbuurt om definitief af te rekenen met de zwaargewonde Malatesta. Toch spaart hij de schurk.

Bespreking

Ook van dit boek zijn fragmenten verwerkt in de film Alatriste. Bij de bespreking van de film en de andere boeken hebben wij voldoende achtergrondinformatie verstrekt over tijd en auteur, om daarnaar te kunnen verwijzen zonder het hier te moeten herhalen.

De plot lijkt erg op wat later in de 17^de eeuw in Frankrijk werkelijk gebeurde en beschreven is door Aldous Huxley (de auteur van het beroemde Brave New World) in De duivels van Loudun (1952). Ook hier betovert een gewiekste geile priester een heel klooster en loopt dit uit op executies.  

De roman bezit niet de epische allures van De zon van Breda, maar loont toch de moeite. Hoofdzaak is immers niet het avontuur, maar een laag dieper: de thematiek. Wat het verhaal daarenboven andermaal onderscheidt van een doorsnee mantel-en-degenverhaal is enerzijds de stijl, doorspekt met gedichten en fragmenten van toneelstukken uit de tijd -hoe herkenbaar moet dit zijn voor Spanjaarden- en anderzijds een unieke blik achter de schermen van de zeer verschillende lagen van de Spaanse maatschappij. Het is een Spanje in verval, in de eerste plaats door luiheid en hoogmoed van al die bevolkingslagen, aangetast door de verrotting van een algemeen verspreide corruptie op alle niveaus. De oude Iñigo Balboa, die als verteller op zijn bewogen leven terugblikt beseft dat maar al te goed, maar hij vertelt het allemaal met de vanzelfsprekendheid van de tijdgenoot die er middenin zit. Hij heeft lang genoeg geleefd op de neergang van zijn geliefde Spanje mee te maken onder de meer dan 40-jarige regering van die onbekwame vorst Philips IV en zijn veel te machtige gunsteling Olivares, die een belangrijke rol speelt in dit verhaal en een paar andere.  

Dat standpunt van insider belet niet dat de auteur in Iñigo’s relaas al dan niet verholen kritiek kan verwerken. Hier natuurlijk op de limpieza de sangre, het racisme dat zoveel eeuwenlang zovele mensenlevens heeft verwoest. Fijntjes merkt hij op dat ook de groten en grote geesten van zijn tijd zich eraan bezondigen. Ook Francisco de Quevedo, ook de allergrootsten van hun era, de dichters en toneelschrijvers Lope de Vega en Calderon de la Barca doen eraan mee. Dat dit alles is verwerkt in een vlot lezend en beklijvend verhaal, is mooi meegenomen. En houdt de hedendaagse lezer een spiegel voor. 

Jos Martens

9 september 2009