Philip Kerr en Bernie Gunther: een Berlijnse speurder onder de nazi’s

De schotse auteur Philip Kerr raakte internationaal bekend met zijn reeks rond Bernie Gunther, een cynische Berlijnse detective die in nazi-Duitsland toch zijn integriteit poogt te behouden. De eerste drie boeken, gebundeld als ‘Berlijnse trilogie’ verschenen tussen 1988 en 1991 en kregen unaniem lof. Daarna bleef het jaren stil rond Bernie. De romans sluimerden internationaal wat onder de radar, behalve dan in Duitsland en vooral in Berlijn, waar ze met graagte werden gelezen.

Om geld te verdienen ging Kerr romans met thrillerelementen schrijven en jeugdboeken die wat deden denken aan J.K. Rowling en Michael Crichton. Maar lezers, uitgever en Kerr zelf waren Bernie niet vergeten. Tien jaar geleden dook Bernie opnieuw op. En nu is hij in 2015 met 'De vrouw van Zagreb' aan het tiende deel in de reeks toe.
Kerr hanteert een stijl die volledig in onbruik raakte en doet denken aan Raymond Chandler, peetvader van de hard-boiled detectiveroman met zijn sprekende, overdreven beeldspraak en typerende vergelijkingen, een lust om te lezen. In zijn latere romans wordt Kerr heel wat soberder. Doch ook hier blijft plaats voor cynische opmerkingen, sarcasme, wisecracks.


De auteur (2014). Kerr is overleden op 23 maart 2018.

De stad Berlijn, voor en na de oorlog, is zelf een der belangrijkste personages in de verhalen. In elk van de boeken krijg je een fascinerende schets van het leven in de toenmalige hoofdstad van Hitlers Derde Rijk.

Hier stel ik slechts enkele boeken uitermate kort voor. Geloof me: het loont de moeite ze te lezen. Ze behoren stuk voor stuk tot de absolute top van het genre.

Berlijnse trilogie

Bundeling van de drie eerste boeken van Kerr met privé-detective Bernie Gunther als hoofdfiguur, spelend in het vooroorlogse Berlijn en het na-oorlogse Wenen. Kerr bouwt zijn reeks niet chronologisch op, maar stuurt Gunther naar plaatsen en periodes die een boeiende historische achtergrond bieden voor zijn misdaadverhalen, waarin hij zijn vaste speurder kriskras doorheen de Duitse geschiedenis tussen 1934 en 1955 laat reizen.
In "Een Berlijnse kwestie" krijgt hij in 1936 (ten tijde van de beruchte Olympische Spelen van Hitler en …de zwarte atleet Jesse Owens) van een industrieel de opdracht een snoer diamanten op te sporen dat bij de moord op zijn dochter en schoonzoon is verdwenen.

"Het handwerk van de beul" beschrijft hoe hij in 1938, tijdelijk in dienst van de Berlijnse Kriminalpolizei, in een hittegolf het onderzoek leidt naar de moord op vijf jonge Duitse meisjes die op beestachtige wijze zijn omgebracht.

In "Een Duits requiem" krijgt hij in 1947 van de Russische kolonel Porosjin het verzoek om in Wenen (toen nog net als Berlijn bezet door de geallieerden) het bewijs te vinden voor de onschuld van een oude bekende, de zwarthandelaar Emil Becker, die daar gearresteerd is. Hier stoot Bernie op een geheim netwerk van voormalige hoge nazi-officieren.

Bernies persoonlijke tragedie is dat hij in de stroom van de tijdgeest wordt meegesleept. Door de automatismen van de politieke ontwikkeling wordt zijn politieafdeling geïncorporeerd in de SS en raakt hij op die manier zelfs ingedeeld in een van de beruchte Einsatzgruppen, moordcommando’s om in Polen en Rusland achter de Duitse linies Joden, zigeuners en andere ‘ongewenste elementen’ af te maken. Hieruit weet hij te ontsnappen in plaats van voor het executiepeloton te belanden, dankzij steun van de machtige Heydrich, wat Bernie echter niet weet.

Praag fataal

‘Praag fataal’ is Philip Kerrs achtste misdaadroman met Bernie Gunther.

In de proloog arriveert Gunther in Berlijn met het lijk van de pas bij een aanslag omgekomen Reinhard Heydrich, Reichsprotektor van Bohemen en Moravië. Daar zal de 'psychopathische, moordlustige crimineel, de slager van Praag, het blonde beest', een staatsbegrafenis krijgen.


Reinhard Heydrich

Dan maken we een sprong achteruit in de tijd. Najaar 1941. Na zijn terugkeer van het Oostfront treft Bernie Gunther een onherkenbaar veranderd Berlijn aan. Verduistering, voedselrantsoenering, de bombardementen van de RAF, een moordenaar bij de S-Bahn en Tsjechische verzetsstrijders.
Hij pakt zijn oude baan bij de afdeling Moordzaken aan bureau Alexanderplatz weer op. En vindt zelfs een leuke nieuwe vriendin, die hij redde van een aanrander.

Dan wordt hij door Reinhard Heydrich wordt gesommeerd naar zijn buitenhuis bij Praag te komen omdat hij zich bedreigd voelt. Een ‘verzoek’ van Heydrich komt neer op een dwingend bevel. Gunther besluit zuchtend van de nood een deugd te maken en meteen zijn nieuwe vriendin een aangenaam verblijf te bezorgen in een Praags luxehotel. Dat draait wel even anders uit voor zowel Bernie Gunther als voor zijn vriendin.

Het verblijf ontspoort vrijwel meteen.
Gunther is net gearriveerd of een adjudant van Heydrich wordt vermoord teruggevonden in een kamer die hermetisch afgesloten is. De ramen zijn dicht en de deur is langs de binnenkant op slot. Een geheime toegang is er niet. Dus kan niemand in de kamer zijn geweest behalve het slachtoffer. En zelfmoord heeft hij niet gepleegd, want het wapen is niet gevonden.
Heydrich draagt Gunther op de zaak te onderzoeken, een onplezierige taak tussen louter kopstukken van de SS en de SD als andere gasten en verdachten.
En Heydrich houdt niet van mislukkingen. Hij staat te boek als een van de meest meedogenloze nazi's uit de geschiedenis. Hij was voorzitter van de Wannseeconferentie, waar in januari 42 in slechts enkele uren werd beslist over de systematische uitroeiing van de Joden. Later dat jaar werd hij 'Reichsprotektor' van Bohemen en Moravië (het huidige Tsjechië) waar hij een waar schrikbewind voerde. Vreemd genoeg heeft hij zoiets als een zwak voor de hondsbrutale Bernie. Het is Heydrich, die er achter de schermen voor zorgde dat Bernie aan het Oostfront ongeschonden kon overstappen van de moordgroepen naar de gewone Wehrmacht.

Bernie vindt louter toevallig de oplossing. Na een terloopse opmerking van Heydrich ontdekt hij dat die een liefhebber is van de Engelse schrijfster Agatha Christie(1890-1976). En snuisterend in de bibliotheek van zijn gevreesde gastheer treft hij ‘The murder of Roger Ackroyd’ (De moord op Roger Ackroyd) uit 1926, met de beroemde Belgische detective Hercule Poirot in de hoofdrol, een typisch voorbeeld van een ‘gesloten kamer mysterie’.
Bernie kan nu veilig weer naar Berlijn, helaas zonder zijn vriendin.

Met Heydrich liep het verdiend slecht af. Zijn schrikbewind moest hij uiteindelijk met zijn leven bekopen: op 27 mei 1942 werd hij het slachtoffer van een aanslag, gepleegd door twee Tsjechische partizanen die in Engeland waren opgeleid. Een week later, op 4 juni, overleed hij aan zijn verwondingen. (Overlijden waar Kerr een merkwaardige draai aan geeft!) De nazi's reageerden furieus en namen wraak door enkele Tsjechische dorpen met de grond gelijk te maken en alle inwoners te vermoorden. Onder meer het bloedbad van het dorp Lidice is in Tsjechië uitgegroeid tot een symbool, te vergelijken met de moordpartij in het Franse Oradour-sur-Glane door de SS-divisie Das Reich (10 juni 1944).

Schoenveters en tandpasta

‘Praag fataal’ is veel meer dan de oplossing van een onmogelijke moord. Kerrs kennis van de nazi-periode, de belangrijkste figuren rond Hitler en het dagelijkse leven in het toenmalige Berlijn is fenomenaal, op zeer gedegen onderzoek gefundeerd.

Het ontwrichte leven in de Duitse hoofdstad beschrijft hij briljant, gezien door de ogen van de net teruggekeerde Bernie. 'Schoenveters knapten als je ze strak trok. Nieuwe knopen braken af tussen je vingers terwijl je ze probeerde aan te naaien. Tandpasta was niet meer dan kalk met water met een beetje pepermuntsmaak en het in de rij staan voor een stukje zeep veroorzaakte meer zweet dan je kon wegwassen met het kruimelige brokje dat je kreeg.'

Bernie Gunther is bovendieneen fascinerend personage. Heydrich heeft hem naar Praag gehaald omdat hij weet dat Gunther niet alleen een erg goede politieman is, maar vooral omdat hij geen slijmbal is. Gunther is een overlever. Hij haat de nazi's, maar hij weet dat je dat niet te hard moet roepen als je je leven niet beu bent.

De man zonder adem

Winter 1943. Een maand na de fatale capitulatie van het Zesde Duitse Leger onder veldmaarschalk Paulus in Stalingrad. Bernie Gunther werkt voor het Bureau Oorlogsmisdaden van de Wehrmacht. Er doen geruchten de ronde over een massagraf in de buurt van Smolensk. Minister van Propaganda Goebbels eist een onweerlegbaar bewijs van Russische gruweldaden tegenover de Polen. Hiermee wil hij de eenheid van de geallieerden ondermijnen. Op zijn bevel vertrekt Bernie naar Smolensk, waar generaal von Kluge, een Pruis van de oude stempel, het bevel voert. Wat Bernie ontdekt bij het plaatsje Katyn overtreft de verbeelding: een reeks massagraven met de lijken van minstens 4500 Poolse officieren en onderofficieren!

Goebbels haalt een internationale commissie naar Rusland. Bernie zit ondertussen nog opgescheept met het raadsel rond de moord op enkele Duitse telegrafisten en een Russische ooggetuige die over foto’s beschikte van de executies. Daarbij wordt hij tegengewerkt door von Kluge en enkele schimmige figuren uit diens omgeving. Dat kost hem bijna het leven bij een aanslag.
Of dat nog niet genoeg is, brengt zijn opmerkzaamheid hem ook nog op het spoor van een dubbele of zelfs driedubbele afgelaste aanslag op Hitler in Rusland en in Berlijn!
Uiteindelijk sleept von Kluge Bernie voor de krijgsraad, die hem ter dood zal veroordelen. Op het ultieme moment doet admiraal Canaris, het hoofd van de Abwehr totaal onverwacht zijn intrede, als een levende ‘deus ex machina’.

In een Nawoord gaat Philip Kerr kort in op wat er later gebeurd is met de reële hoofdpersonen. Voor von Kluge is hij echter wat te beknopt. Hitler stelde hem na de geallieerde landing in Normandië (6 juni 1944) en de gedwongen zelfmoord van Rommel aan tot bevelhebber van het leger in Frankrijk. Hij verplichtte von Kluge tot een volstrekt nutteloze tegenaanval die het Duitse leger op gigantische verliezen kwam te staan. Von Kluge werd ontslagen en naar Duitsland ontboden. Omdat hij daarenboven ook verdacht werd van deelname aan de samenzwering van Stauffenberg (20 juli 1945) pleegde hij onderweg zelfmoord.

De afgeblazen samenzweringen uit het boek zie je ook in de film: Valkyrie (2008), tot en met het detail dat de wachtende officieren in Smolensk hun sigaretten doven bij de aankomst van Hitlers vliegtuig.
Over de zelfmoord van von Kluge: zie het docudrama D-Day tot Berlijn (2004).
Alle samenzweringen tegen Hitler zijn samengebracht in: Knopp, G., Complot tegen Hitler, Kampen, Omniboek, 2009, 270 blz.

Jos Martens, 9 juni 2015