De Kruistochten. De strijd om het heilige land

Thomas Asbridge, Antwerpen, Standaard Uitgeverij - Het Spectrum, 2010, 784 blz. - Vertaling: Henk Moerdijk 

Waarvandaan komt die recente opflakkering van belangstelling voor de zolang misprezen kruistochten? Orakelde Jacques Le Goff niet: “Het enige positieve dat de kruistochten ons hebben opgeleverd, is de abrikoos”? (Een provocerende uitspraak die lang geleden ons eigen onderzoek in gang zette.) Heeft het iets te maken met de ‘clash of civilizations’ na Nine Eleven? Op korte tijd konden we kennismaken met een kleine bibliotheek soms grensverleggende publicaties, al dan niet vergezeld door succesrijke televisieseries.

En nu is er De Kruistochten van Thomas Asbridge, een kloekgebonden kanjer van 784 bladzijden, aangenaam en duidelijk lettertype, royale marge, totaal zonder illustraties, op enkele kaarten na en dat voor de prijs van een niet zo luttele 40 euro. Alleen een stel leeslinten ontbreekt -minstens één voor de tekst en één voor de noten. Kortom: vervangt een hele bibliotheek! 

Asbridge is docent middeleeuwse geschiedenis aan de Queen Mary University in Londen. Hij schreef eerder al De Eerste Kruistocht, een internationale bestseller, waarvoor hij de hele route van de tocht nareisde - te voet! Tussendoor adviseerde hij ook nog Kate Mosse voor haar eigen internationale kaskraker over de Katharenoorlog, Het verloren labyrinth (2005). 

Een kleine graai uit het aanbod: een voorloper was Terry Jones (van het onvergelijkbare Monty Python) met televisiereeks en boek The Crusades (1994). De hele reeks kan je tegenwoordig bekijken op Youtube (belabberde kwaliteit) of op dvd (kwaliteit uitstekend). Jan Leyers deed het hem na, twee keer zelfs: eerst met de elfdelige reeks (en boek) De schaduw van het kruis (2002), waarvoor hij per motor reisde van Bouillon naar Jeruzalem; een tweede keer met De weg naar Mekka (2007). En dan zwijgen we nog over de stortvloed publicaties over de Katharen, die in de streek ver rondom Carcassonne worden gepromoot als toeristische attractie: “Pays Cathare.”

Asbridge had de pech dat hij aan zijn overzicht werkte, tezelfdertijd als zijn collega Jonathan Philips, docent middeleeuwse geschiedenis aan de University of London, wiens In naam van God Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten net enkele maanden eerder op de markt kwam dan zijn eigen boek. (Dit is eveneens een kanjer van 464 bladzijden, uitgebreid notenapparaat, degelijk register, geen enkele illustratie en met zijn 30 euro eveneens vrij prijzig.) Ondertussen heeft ook Andrew Wheatcroft zijn Ongelovigen ‘wegens algemeen succes’ uitgebreid tot Vijand voor de poort (dat ik nog niet gelezen heb), ook al 400 bladzijden voor 34,90 euro. (Ik tikte nochtans zijn Ongelovigen enkele maanden geleden in de ramsj op de kop voor nog geen 7 euro!)

Om tijd en plaats te besparen geven wij onderaan een lijstje met de recente werken. Ongetwijfeld ontbreken er nog: we beperken ons tot de eigen lectuur. Aangevuld met enkele films en romans, met links naar besprekingen

De auteur bekijkt de geschiedenis van de kruistochten vanuit zowel het christelijke als het islamitische perspectief - met vooral aandacht voor de strijd om de overheersing van het Heilige Land - en gaat na hoe middeleeuwse tijdgenoten de kruistochten ervoeren en zich herinnerden. “Hierbij kan gelukkig worden geput uit een overvloed aan schriftelijk materiaal (de zogenaamde primaire bronnen) uit de Middeleeuwen, zoals kronieken, brieven en juridische documenten, gedichten en liederen in uiteenlopende talen: Latijn, Oudfrans, Arabisch, Hebreeuws, Armeens, Oudsyrisch en Grieks. Naast deze teksten hebben materiële overblijfsels - variërend van imposante kastelen tot fijnzinnige illustraties in handschriften en op minuscule munten nieuw licht geworpen op het tijdperk van de kruistochten. Hierbij zijn de oorspronkelijke onderzoekingen aangevuld met alle bevindingen waarmee moderne wetenschappers in het vakgebied ons de afgelopen vijftig jaar hebben overspoeld.

Het samenvatten van de geschiedenis van de kruistochten naar het Heilige Land, die tussen 1095 en 1291 plaatsvonden, in één handzaam boekwerk vormt een enorm risico. Maar het biedt ook tal van mogelijkheden. Zo zou men de grote lijn in de gebeurtenissen kunnen ontdekken en daarbij de doorleefde werkelijkheid van de betrokkenen kunnen achterhalen: via hun momenten van ellende én van vreugde, van afschuw én van triomf; men zou de voor- en tegenspoed, en de kijk daarop van islam en christenheid in kaart kunnen brengen. Het maakt het ook mogelijk een aantal wezenlijke, onderling verband houdende én meer universele vragen te stellen over die buitengewoon belangrijke heilige oorlogen.

Zaken die verband houden met de wortels en oorzaken van de strijd om het Heilige Land zijn van fundamenteel belang. Hoe kon het gebeuren dat twee van de grote wereldgodsdiensten in naam van God tot geweld aanzetten en hun volgelingen ervan wisten te overtuigen dat de strijd voor hun geloof de poorten naar hemel of paradijs zou doen opengaan? En waarom gaven duizenden en nog eens duizenden christenen en moslims gehoor aan de oproep om mee te doen aan een kruistocht of jihad terwijl ze wisten dat ze dat mogelijk met onnoemelijk veel ellende en zelfs met hun leven moesten bekopen? Het is daarnaast noodzakelijk om onze gedachten te laten gaan over de vraag in hoeverre de eerste kruistocht, afgekondigd tegen het einde van de elfde eeuw, een daad van christelijke agressie was en of daardoor de spiraal van religieus geweld in het Nabije Oosten in de navolgende tweehonderd jaar steeds opnieuw in beweging werd gezet.

De uitkomst en de gevolgen van deze heilige oorlogen zijn van even groot belang. Was het tijdperk van de kruistochten een periode van totale tweestrijd - het product van een onvermijdelijke 'botsing van beschavingen' - of was het een periode die duidelijk maakte dat er sprake kon zijn van vreedzame coëxistentie en zelfs van een constructief intercultureel contact tussen christendom en islam? We moeten ons afvragen wie uiteindelijk de strijd om het Heilige Land heeft gewonnen en waardoor, maar klemmender is de vraag hoe deze jaren van strijd hebben ingewerkt op de geschiedenis en waarom deze oorlogen van weleer tot op de dag van vandaag een schaduw lijken te werpen over de wereld.” (p. 18-20.)

De strijd om het Heilig Land heeft een veel grotere geografische actieradius dan we op basis van onze lessen geschiedenis (ook als docent!) beseften. Dat is voor een groot deel veroorzaakt doordat historische atlassen veel te weinig hedendaagse grenzen aanstippelen en naslagwerken slechts zelden hedendaagse namen bij de toenmalige. Het betreft oorlogen in het tegenwoordige Israël, Jordanië, Libanon, Syrië en delen van Turkije en Egypte. Kortom de regio die we tegenwoordig in navolging van Angelsaksische terminologie (in feite geografisch fout) het Midden-Oosten noemen. Correct is: Nabije Oosten, of - de oude term- de Levant, waarmee de gebieden in het oostelijk Middellandse Zeegebied worden bedoeld.

Asbridge presenteert zich hier als een waardig opvolger van Steven Runciman (1903 - 2000), met een actualisering van diens stilaan verouderend standaardwerk A History of the Crusades (3dln. 1951 - 1954). Maar het is duidelijk dat er eigentijdse kapers op de kust zijn, die analoge ambities koesteren. 

Is hij geslaagd in zijn opzet? Ik meen van wel. Hij heeft zijn boek, naast een inleiding en een conclusie, verdeeld in vijf delen met in het totaal 23 doorlopende hoofdstukken, elk nogmaals opgesplitst in kortere paragrafen van maximum enkele bladzijden lang, allemaal met een eigen titel. Bevordert aandacht, concentratie en je kunt je lectuur gemakkelijk stopzetten na elk stukje, zonder de draad van het geheel te verliezen. Daarbij hanteert hij een vlotte, verstaanbare stijl, zonder veel jargon wat het lezen nogmaals vergemakkelijkt. Dat alles geeft je een haast onbedwingbare neiging om telkens verder te lezen, wat bij dit soort werken een zeldzaam goed is. Ongetwijfeld hoort hier een behoorlijk portie van de lof te gaan naar de vertaler Henk Moerdijk.

LIJST RECENTE WERKEN

Asbridge, T., De eerste kruistocht, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2006.

Catherine, L., Van Morendoders tot botsende beschaving : de duizendjarige oorlog tegen de islam, Berchem, EPO, 2007.

Hosten, J., De tempeliers. De tempelorde tijdens de kruistochten en in de Lage Landen, Amsterdam, Pearson Longman, 2006. (Reeds gedeeltelijk te raadplegen via Google Books.)  

Jones, T. & Ereira, A., In het spoor van de Kruisvaarders, Baarn, Tirion, 1996 - boek bij de televisiereeks The Crusades.

Madden, T. (red.), De geïllustreerde geschiedenis van de kruistochten, Warnsveld , Terra, 2005.

Morren, P., De eerste kruistocht (1095-1099), Leuven - Apeldoorn, Garant, 2000. (Reeds gedeeltelijk te raadplegen op Google Books.) .)  

Phillips, J., In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten, Amsterdam, Nieuw Amsterdam - Tielt, Lannoo, 2009.

Vanhemelryck, F., Europa tegen de Turken. De kruistocht van Filips de Goede, Leuven, Davidsfonds, 2009. 

Wheatcroft, A., Ongelovigen. Het conflict tussen het christendom en de islam, Amsterdam, Olympus, 2007².

Wheatcroft, A., Vijand voor de poort, Amsterdam, Atlas, 2010.

INTERNET

Ongelooflijk wat er op Internet aan waardevol materiaal te vinden is over de kruistochten! Een gedeeltelijk overzicht vind je hieronder in de bespreking van de film Kingdom of Heaven. Helaas blijkt bij recente controle dat er ondertussen weer veel sites verdwenen zijn. Dat zal vermoedelijk voor de volgende niet het geval zijn: Crusades-Encyclopedia.  

ROMANS 

Thea Beckman, De gouden dolk, Rotterdam, Lemniscaat, 1982, 232 blz (1^ste druk 1982, recente herdrukken).  

Maria Rosseels, Wacht niet op de Morgen, Leuven, Davidsfonds/ Clauwaert, 1996, 570 blz.; eerste druk:1969.  

Kate Mosse, Het verloren labyrinth, Houten, Van Holkema & Warendorf – Antwerpen, Unieboek, 2005, 528 blz.  

Jan Guillou, De tempelridder, Van Holkema&Warendorf, 2000, 400 blz.  

Pamela Kaufman, Het schild met de drie leeuwen, Houten, Van Holkema & Warendorf, 1987, 416 blz. (Over Richard Leeuwenhart)

FILMS OP DEZE WEBSITE

Onderstaande recensies bevatten eveneens tips voor didactische toepassingen.

Kingdom of Heaven, van Ridley Scott (2005).  

The Lion in Winter (2003).  

Robin Hood (2010).

Kruistochten (1995)

Didactische Tips

Voor illustraties heb je dus andere bronnen nodig dan het boek van Asbridge.

Een veel te weinig aangestipt probleem bij de beeldvorming over de kruistochten is de gewoonte van de miniaturisten om steeds eigentijdse wapenrustingen enz. te brengen. De mooiste en meeste gebruikte stammen meestal uit de 14^de en zelfs late 15^de eeuw (Bourgondische periode). Ik heb nog geen enkele eigentijdse miniatuur uit de Eerste Kruistocht ontmoet! Zo krijg je bijvoorbeeld een scène uit die Eerste Kruistocht, waarbij 15^de - eeuwse kanonnen worden gebruikt! 

Op Internet tref je tevens enorm veel illustraties. Lijkt me een goede opdracht voor een klein groepswerk of scriptie om zedaarbij  te presenteren in Powerpoint. Of je projecteert enkele fragmenten uit de televisiereeks van Terry Jones. Het boek heeft helaas geen van de reconstructies van evolutie in wapentuig en wapenrustingen overgenomen uit de films. 

Voorstel: projectie uit Terry Jones, deel Eerste Kruistocht, desnoods van Youtube, de (anachronistisch voorgestelde maar goed gevonden) propaganda en de wapens.

Vraag aan leerlingen:

- Waarom is die voorstelling anachronistisch? Wanneer is de film uitgevonden? Hoe zou men nu die propaganda voeren?

- Hoe bereikte men toen, in een tijd zonder massamedia, zoveel mensen in heel Europa? Of waren er toch massamedia? (Antwoord: prediking per streek, die massa’s mensen aantrokken uit wijde omgeving; preken in de zondagsmis: iedereen was gelovig in deze tijd.)

- Haast elke kruistocht begint met Jodenvervolging. Waarom? (Antwoord: Joden als moordenaars van Christus, de collectieve schuld van het Joodse volk: duurde tot diep in de 20^ste eeuw - link naar de Holocaust.)

- Ontzenuw de argumenten voor die ‘collectieve schuld’. (Ook les godsdienst of niet-confessionele zedenleer)

Je kan andere groepen met andere fasen laten werken, bijvoorbeeld de Derde Kruistocht: beeld van Richard Leeuwenhart. (Hier kun je zowel Terry Jones gebruiken als enkele fragmenten uit het boek van Asbridge.)

- Vraag: Waarom is Richard ook nu nog de bekendste kruisvaarder? (In België is dat misschien Godfried van Bouillon.)

(Antwoord: de romans van Walter Scott en zeker de films over Robin Hood.)

Als je de Derde Kruistocht verkiest, laat leerlingen dan in hun historische atlas (of schoolboek) de territoriale machtsverhoudingen tussen Filips II en Hendrik Plantagenet/Richard Leeuwenhart nagaan.

Jos Martens

9 juni 2010