Histoforum

laatste wijziging:

De Kruistochten (Crusades)
BBC, 1995  - 3 DVD’s, 2010- speelduur: 200 minuten - Engels - Nederlandse ondertitels 

Tijd en ruimte: Europa, Turkije en Syrië; Heilig Land, 1095 - 1291.
Persoonlijke Waardering: ***/4

Een splinternieuwe box met dvd’s gekocht: Crusades (2010 – 19,95 euro). Bij het bekijken achteraf blijkt het de befaamde televisieserie te zijn van Terry Jones uit 1995! Zijn naam of de originele datum wordt nergens op het doosjes vermeld. Een beetje boerenbedrog, toch!?

Inhoud

Dvd I. Twee delen:

            Gewapende pelgrims (Pilgrims in arms)

            Jeruzalem

Dvd II. Jihad (Tweede Kruistocht)

Dvd III. Destruction (Derde Kruistocht - verder verloop en einde)

Bespreking

Je zou de reeks kort kunnen omschrijven als een vrij klassieke geschiedenis van de kruistochten, gebracht op een alles behalve klassieke manier. De presentator, Terry Jones, beroemd geworden door zijn optreden in de scherp satirische groep Monty Python, is ook een bekwaam mediëvist. En deze geschiedenis verfilmen was al lang een droom van hem.

Jones schuwt de sensatie niet. Hij start met de overval van kannibalen op een vreedzaam stadje. Blijkt om kruisvaarders te gaan tijdens de Eerste Kruistocht. Historisch correct? Het verhaal komt uit Arabische bronnen. En kruisvaarders hebben beslist doden opgegraven en gegeten tijdens de belegering van Antiochië. Maar baby’s braden aan het spit, als speenvarkens…?

De alomtegenwoordige satirische toon komt de aandacht ten goede, maar speelt volgens ons vaak ten nadele van de historische correctheid. Anderzijds zitten er zowel visueel als inhoudelijk kostelijke vondsten in de reeks: Byzantijnen die spreken als levende mozaïeken; Jones en anderen die deel uitmaken van en tot leven komen uit miniaturen; een gemijterde bisschop die in een parochiezaaltje met een 16-mm zwart-witfilm propaganda maakt voor de Eerste Kruistocht, in Amerikaanse stijl, maar met Gotische Duitse naziletters op het doek. Toegegeven: Jones zet onmiddellijk het anachronisme in de juiste context en het is een interessante opdracht voor leerlingen (zie Didactische wenken)

De algemene (en vrees ik - beklijvende) indruk is toch in dit eerste deel van bijna 50 minuten (dat handelt over de aanloop en over de volkskruistocht van Peter de Kluizenaar) dat die middeleeuwers domme, bijgelovige imbecielen waren. Je merkt ook goed dat Jan Leyers voor zijn elfdelige reportagereeks reeks (en boek) De schaduw van het kruis (2002), waarvoor hij per motor reisde van Bouillon naar Jeruzalem, veel gebruik heeft gemaakt van Jones’ reeks. Jones wekt de indruk dat de Jodenvervolging in het Rijnland het werk was van de ‘echte’ kruisvaarders, terwijl dat door volksmeutes en enkele verlopen ridders gebeurde: een simplificatie die Leyers overneemt, maar dan wel aangevuld met een bijzonder leerrijke anekdote, hoe het oudste Jodenkerkhof in Europa (Worms) ontsnapte aan de verwoesting door de nazi’s dankzij … Heinrich Himmler, Reichsführer SS!  

Ridder uit de Eerste Kruistocht

Kanttekening: Jones toont een computersimulatie van IBM met de reconstructie van de abdij van Cluny, een der allereerste en toen een revelatie. Ooit (in 1997?) hebben wij op weg naar de Provence een nacht doorgebracht op de camping van Cluny om in de abdij deze simulatie te kopen op video, niet op cd-rom: de kwaliteit van de cd-rom en het werkgeheugen van computers waren toen nog te ondermaats en dvd’s zouden pas drie jaar later op onze markt verschijnen.

De tweede aflevering, Jeruzalem, is gewijd aan de ridderkruistocht. Hier is Jones op zijn best. Een constante ergernis in de talrijke recente boeken die ik de laatste tijd over de kruistochten heb gelezen, is dat de eindeloze afstanden en geografische moeilijkheden haast nooit echt tastbaar worden. Nu vliegen we in een mum van tijd naar Jeruzalem, toen was dat een dikke 4000 km te voet! En met een maliënkolder van 15 kg, schoenen met een veel te dunne zool en een manshoog vlindervormig metalen schild, dat wel dienst kon doen als paraplu, zoals Jones demonstreert. Net zoals Leyers na hem trekt hij over de route van weleer en toont de plaatsen van de veldslagen. Waarbij hij voortdurend van heden naar verleden huppelt en weer terug. Voor de wallen van Antiochië zet zijn ploeg een katapult in elkaar, waarmee hij aantoont (en illustreert uit oude handschriften) dat dit type eerder geschikt is om afgehakte hoofden over de transen te werpen dat stenen om een muur te slechten. Bij de beelden uit een misviering in het hedendaagse Edessa noteert hij: “Een der oudste christelijke steden ter wereld. De Armeense christenen waren de natuurlijke bondgenoten van de kruisvaarders. De mis wordt nog steeds opgedragen in het Aramees, de taal die Christus sprak.” En dan volgt de komische authentieke anekdote hoe Boudewijn, de broer van Godfried van Bouillon, geadopteerd werd door de kinderloze oude heerser en zo beschermheer werd van Edessa (gelegen tussen Eufraat en Tigris in het huidige Syrië), gedoemd om de meest noordelijke en oostelijke van de kruisvaarderstaten te blijven… en de eerste die door de moslims zou veroverd worden.

Richard Leeuwenhart als nationale held voor de Houses of Parliament, Londen.

Bij de verovering van Jeruzalem krijg je natuurlijk het verschrikkelijke bloedbad opgedist. Doch ook hier wekt hij een verkeerde indruk: Tancred had de moslims op de Tempelberg (tegen een hoog losgeld) veiligheid beloofd. Maar toen hij ‘s anderendaags terugkeerde waren ze allen door andere kruisvaarders afgeslacht. Tot zijn grote woede want zijn riddereer was gekrenkt. Jones wekt ten onrechte de indruk dat Tancred zelf verantwoordelijk was voor het bloedbad. Zijn sarcastische commentaar op de voor ons onbegrijpelijke mentaliteit van de kruisvaarders is hier op zijn plaats. Hoewel, dezelfde redeneringen worden gevolgd door hedendaagse religieuze fanatici als de zelfmoordterroristen in Irak en Afghanistan. Die waren nog niet zo in de mode toen hij zijn reeks verfilmde: in de aflevering over de Tweede Kruistocht zal hij de assassijnen moeten vergelijken met de Japanse kamikazes uit de tweede Wereldoorlog. 

Dvd II. Jihad

De Tweede Kruistocht doet hij beslist tekort: hij brengt alleen het verhaal van Zengi, de bloeddorstige atabeg van Mosoel en Aleppo, om de verovering van Edessa (december 1144) te vertellen en de sprong te maken naar ‘de clash der titanen’: Saladin en Richard Leeuwenhart.

Interessant is wel dat hij voor de christelijke nederlaag bij de Horens van Hattin en de verovering van Jeruzalem (1187) een aantal fragmenten brengt uit de Egyptische Saladin biopic uit 1963, een film die hier nooit in de zalen kwam.

Christus als aanvoerder van de christelijke jihad. Miniatuur, begin 14^de eeuw. 

Dvd III. Destruction

Een groot deel van deze uitzending is gewijd aan de Derde Kruistocht. Voor veel Engelsen is dit de enige die ze kennen, wegens Richard Leeuwenhart en Saladin. (Net zoals voor veel Belgen en Noord-Fransen de Eerste Kruistocht de enige is, wegens Godfried van Bouillon en omdat het de enige is die in hun schoolboeken geschiedenis meer dan enkele regels toebedeeld krijgt.) Voeg daar in Frankrijk de kruistochten aan toe van de heilige Lodewijk IX (1250-1270), door Jones volledig weggelaten. Hoe zit dat eigenlijk in Nederland?

Een bezoek aan een hedendaagse wapensmid (van middeleeuwse uitrustingen) toont de verandering in bewapening sinds de Eerste kruistocht: dubbele maliënkolder met lange mouwen (60 à 70.000 ringetjes!), langer zwaard, ander type helm met beweegbaar vizier, weliswaar voornamelijk voor de rijkere ridders. De volledige uitrusting (zonder het kostbare strijdros) kostte zoveel als een heel behoorlijk huis nu!

Hij laat verderop ook de werking van de nieuwe generatie werpmachines demonstreren, de zogenaamde trebuchet, die stenen kogels tot 250 kg kon wegslingeren en nu wel in staat is om wallen te laten instorten. Jammer genoeg krijg je het volledige toestel niet in beeld, zodat je net als in Kingdom of Heaven op je honger blijft.

En passant tipt een van zijn zegslieden aan een van de hardnekkigste kruistochtmythes: de kuisheidsgordel. Dit is heel waarschijnlijk inderdaad een mythe uit latere tijd: er is geen enkel authentiek exemplaar bekend, de meeste in musea stammen uit de Victoriaanse periode (2^de helft 19^de eeuw).

Het vervolg van de geschiedenis haspelt Terry Jones af op een drafje. Hij start met een verteller die in een café in Damascus vertelt over al Malik (koning) Baibars: de Mammelukkenheerser uit Egypte die de resterende kruisvaarderstaatjes vernietigde, op de laatste slag na: Akko 1291. (Doch dat Baibars toen al dood was, vermeldt Jones niet.)

De sprongen die hij maakt doen zijn verhaal geen eer aan, vooral niet omdat hij veel te veel tijd besteedt aan faits divers, buikdanseressen en zo.

Zijn slotcommentaar is andermaal zeer tendentieus: “Het heeft de islam 200 jaar gekost om even bloeddorstig te worden als de barbaren uit het Westen.” Hierin volgt hij het hoofdthema na van Steven Runciman. Waar, maar toch niet helemaal correct. En beslist te ongenuanceerd. 

Eveneens de moeite waard: vanaf de eerste aflevering brengt Jones een plejade coryfeeën voor de camera om duiding te leveren. Om slechts enkelen te noemen: in de eerste plaats de befaamde, toen al hoogbejaarde Steven Runciman (1903 - 2000), auteur van het belangrijkste standaardwerk uit de hele 20^ste eeuw A History of the Crusades (3dln. 1951 - 1954);

Jonathan Riley-Smith (°1938) eveneens auteur van een standaardwerk The First Crusade and the Idea of Crusading (1991);

Christopher Tyerman, wiens laatste zeer omvangrijke (meer dan 1000 blz.!) Gods War: A New History of the Crusades (2006) een aantal ideeën van Runciman afwijst en ook al bezig is de status van standaardwerk te verwerven.

Als je over al deze mensen meer informatie zoekt op internet, kom je bij een onoverzichtelijke lijst boeken over de kruistochten uit, waarvan er een aantal nooit in het Nederlands vertaald is, maar wel (gedeeltelijk) te raadplegen op Google Books. Interessant voor wie een nieuw toegankelijk boek over de kruistochten moet schrijven, docht het houdt je gegarandeerd verschrikkelijk op!

Dubbele maliënkolder, Derde Kruistocht

Bijlage: Belegeringswerktuigen: Blijde en trebuchet

Didactische Tips
Sinds 2015 staat op Histoforum Magazine een schat aan materiaal over de kruistochten: een zeer uitgebreide (aanpasbare) PowerPoint Presentatie, de uitgebreide syllabus van een nascholing en drie bijlagen in pdf. 

Samengevat: een massa bruikbare documentatie. Toch had ik hier en daar graag wat minder entertainment gezien en wat meer informatie! De grote sprongen die Jones soms maakt, terwijl bijvoorbeeld een gemaskerd bal in Venetië onevenredig veel tijd toebedeeld krijgt, verminderen de waarde van zijn reeks. In dit specifieke geval is de behandeling van de Vierde Kruistocht, die op deze scène volgt, enkele mijlen benedenmaats! Vandaar geen vier sterren waardering. Maar toch: zeer bruikbaar voor de geïnteresseerde leek, een leeskring rond een historische roman en a fortiori in een lessituatie.

Een veel te weinig aangestipt probleem bij de beeldvorming over de kruistochten is de gewoonte van de miniaturisten om steeds wapenrustingen enz. uit hun eigen tijd af te beelden. De mooiste en meeste gebruikte stammen meestal uit de 14^de en zelfs late 15^de eeuw (Bourgondische periode). Ik heb nog geen enkele eigentijdse miniatuur uit de Eerste Kruistocht ontmoet! Zo krijg je bijvoorbeeld een scène uit die Eerste Kruistocht, waarbij 15^de - eeuwse kanonnen worden gebruikt!

Op Internet tref je tevens enorm veel illustraties. Lijkt me een goede opdracht voor een klein groepswerk of scriptie om ze daarbij  te presenteren in PowerPoint. Of je projecteert enkele fragmenten uit de televisiereeks van Terry Jones. Zijn boek heeft helaas geen van de reconstructies van evolutie in wapentuig en wapenrustingen overgenomen uit de films. 

Voorstel: projectie uit Terry Jones, deel Eerste Kruistocht, desnoods van Youtube, de (anachronistisch voorgestelde maar goed gevonden) propaganda en de wapens.

Vraag aan leerlingen:

- Waarom is die voorstelling anachronistisch? Wanneer is de film uitgevonden? Hoe zou men nu die propaganda voeren?

- Hoe bereikte men toen, in een tijd zonder massamedia, zoveel mensen in heel Europa? Of waren er toch massamedia? (Antwoord: prediking per streek, die massa’s mensen aantrokken uit wijde omgeving; preken in de zondagsmis: iedereen was gelovig in deze tijd.)

- Haast elke kruistocht begint met Jodenvervolging. Waarom? (Antwoord: Joden als moordenaars van Christus, de collectieve schuld van het Joodse volk: duurde tot diep in de 20^ste eeuw - link naar de Holocaust. Veel onderzoekers situeren het begin van de Jodenvervolging bij de kruistochten, ondanks de bescherming door de Kerk en de keizerlijke edicten.)

- Ontzenuw de argumenten voor die ‘collectieve schuld’. (Ook geschikt voor les godsdienst of niet-confessionele zedenleer) 

Je kan andere groepen met andere fasen laten werken, bijvoorbeeld de Derde Kruistocht: een iets uitvoeriger beeld van Richard Leeuwenhart schetsen. (Hier kun je zowel Terry Jones gebruiken als enkele fragmenten uit het recentste boek van Thomas Asbridge.)

- Vraag: Waarom is Richard ook nu nog de bekendste kruisvaarder? (In België is dat misschien Godfried van Bouillon.) (Antwoord: de romans van Walter Scott en zeker de films over Robin Hood.) 

Als je de Derde Kruistocht verkiest, laat leerlingen dan in hun historische atlas (of schoolboek) de territoriale machtsverhoudingen nagaan tussen Filips II en Hendrik Plantagenet/Richard Leeuwenhart. 

In een grijs verleden en een andere eeuw hebben wij de uitzendingen op video opgenomen en fragmenten geprojecteerd uit de eerste, tweede en vierde aflevering. Dvd heeft het enorme voordeel dat je niet alleen je sequenties snel kunt selecteren door de indeling in hoofdstukken, maar ook beelden kunt stilzetten in dia-kwaliteit om toelichting te geven. Zou ik zeker adviseren in verband met de opmerking hierboven over de chronologie van het overvloedige beeldmateriaal. Wij hebben nu een aantal stills genomen uit de reeks en in een PowerPoint gegoten, aangevuld met een aantal dia’s die leerlingen bijeenbrachten voor een vakoverschrijdende opdracht Nederlands/geschiedenis rond Kruistocht in spijkerbroek en De gouden dolk, beide van Thea Beckman (zie onder).

LIJST RECENTE NON-FICTION

Asbridge, T., De eerste kruistocht, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2006.

Asbridge, T., De Kruistochten. De strijd om het Heilige Land, Antwerpen, Standaard Uitgeverij - Het Spectrum, 2010. Recensie:  

Catherine, L., Van Morendoders tot botsende beschaving : de duizendjarige oorlog tegen de islam, Berchem, EPO, 2007. 

Hosten, J., De tempeliers. De tempelorde tijdens de kruistochten en in de Lage Landen, Amsterdam, Pearson Longman, 2006. (Reeds gedeeltelijk te raadplegen via Google Books.)

Jones, T. & Ereira, A., In het spoor van de Kruisvaarders, Baarn, Tirion, 1996 - boek bij de televisiereeks The Crusades van Terry Jones.

Madden, T. (red.), De geïllustreerde geschiedenis van de kruistochten, Warnsveld , Terra, 2005.

Morren, P., De eerste kruistocht (1095-1099), Leuven - Apeldoorn, Garant, 2000. (Reeds gedeeltelijk te raadplegen op Google Books.) .)

Phillips, J., In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten, Amsterdam, Nieuw Amsterdam - Tielt, Lannoo, 2009.

Vanhemelryck, F., Europa tegen de Turken. De kruistocht van Filips de Goede, Leuven, Davidsfonds, 2009.

Wheatcroft, A., Ongelovigen. Het conflict tussen het christendom en de islam, Amsterdam, Olympus, 2007².

INTERNET

Ongelooflijk wat er op Internet aan waardevol materiaal te vinden is over de kruistochten! Een gedeeltelijk overzicht vind je hieronder in de bespreking van de film Kingdom of Heaven. Helaas blijkt bij recente controle dat er ondertussen weer veel sites verdwenen zijn. Dat zal vermoedelijk niet het geval zijn voor het zeer degelijke en uitvoerige Crusades-Encyclopedia.

ENKELE ROMANS

Thea Beckman, De gouden dolk, Rotterdam, Lemniscaat, 1982, 232 blz (1^ste druk 1982, recente herdrukken). Bespreking op de site van de VVLG. 

Maria Rosseels, Wacht niet op de Morgen, Leuven, Davidsfonds/ Clauwaert, 1996, 570 blz.; 1^ste druk:1969 

Kate Mosse, Het verloren labyrinth, Houten, Van Holkema & Warendorf – Antwerpen, Unieboek, 2005, 528 blz.  

Jan Guillou, De tempelridder, Houten, Van Holkema&Warendorf, 2000, 400 blz.  

Robyn Young,            Tempelierstrilogie, Houten - Antwerpen,Unieboek, 2008-2009.

FILMS

Kingdom of Heaven, van Ridley Scott (2005)  

The Lion in Winter (2003)

Robin Hood (2010) 

Al Nasser Salah Ad-Din (1963) (regie: Youssef Chahine) - Arabisch met Engelse onderschriften; alleen in klein beeld te bekijken. 

september 2010, Jos Martens

Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum

Search WWW Search histoforum.digischool.nl