Het rijk van de Habsburgers

Albert van der Kaap

Martyn Rady is een specialist in de geschiedenis van Centraal-Europa en met name van Hongarije. In mei van dit jaar (2020) verscheen van hem The Habsburgs: The rise and fall of a world power. Een boek waarvan Alan Sked in Times Literary Supplement (volgens de cover van het boek) zei: 'This is probably the best book ever written on the Habsburgs in any language, certainly the best I have ever read ... Students, scholars and the general reader will never find a better guide to Habsburg history'. In augustus 2020 verschijnt The Habsburgs: To Rule the World, waarvan ronkend wordt gezegd: ‘The definitive history of a powerful family dynasty who dominated Europe for centuries — from their rise to power to their eventual downfall’.

Ook verscheen in 2020 van hem Het rijk van de Habsburgers: Een duizendjarig vorstengeslacht, dat een vertaling is van The Habsburg empire: A very short introduction.

Ander werk van Rady ken ik niet, maar dit boekje schiet wat mij betreft zijn doel voorbij. Gezien de Engelse titel en de omvang (200 pagina’s) is het boek bedoeld voor de historisch geïnteresseerde leek. Maar ik ben bang dat het juist die lezer al snel duizelt. Een begrijpelijk chronologisch overzicht willen geven van een politiek en geografisch zo complex rijk als dat van de Habsburgers is, zeker waar het de eerste eeuwen betreft, in tweehonderd pagina’s niet mogelijk. Waarschijnlijk is hier sprake van wat hierboven werd beschreven als het theezakjesmodel, een slap aftreksel van een veel uitgebreider boek. De lezer mist nu heel vaak context en moet zelf gissen naar verbanden.
Enkele voorbeelden: Rady meldt dat de Lage landen bestonden uit een lappendeken van vorstendommen, waarvan sommige tot 1549 werden beschouwd als onderdelen van Frankrijk. Waarom wordt een jaartal vermeld als het belang ervan (de Pragmatieke Sanctie uit dat jaar was een regeling waarin werd bepaald dat de Zeventien Nederlanden steeds als een en ondeelbaar overgeërfd zouden worden) niet wordt uitgelegd?

In een paragraaf over het verlicht despotisme zegt Rady dat de Habsburgers in hun streven om in militair opzicht niet achter te blijven bij Pruisen deze staat steeds meer gingen imiteren. Als gevolg hiervan drongen veel ideeën die we met de Verlichting associëren door tot het door de Habsburgers beheerste Midden-Europa. Maar welke ideeën dat zijn legt hij niet uit, noch wat deze te maken hebben met het streven naar (meer) militaire macht. Wel zegt hij dat deze ideeën versmolten tot een doctrine waarin de macht van de staat centraal stond. Verlicht despotisme dus, de onderwerping van het individuele aan het algemeen belang zoals Rady zegt, maar geen ideeën die we toch als eerste met de Verlichting associëren. Als hij vervolgens een lang citaat geeft over verlicht despotisme vindt hij het niet nodig te vermelden wie de vertegenwoordiger van de Midden-Europese Verlichting is die de uitspraak over het verlicht depotisme deed (blz. 123/124).

Nog een passage waarin het logisch verband mij niet duidelijk wordt: ‘Een ‘Economische Commissie’…deed’, zegt Rady, ’tevens onderzoek naar de bezittingen en privileges van kloosters’ wat ertoe leidde dat het aantal kloosters sterk terug werd gebracht en vooral de kleinere kloosters verdwenen´ (blz. 126). De opmerking wordt gemaakt in het kader van het instellen van het kadaster, maar wat de commissie precies onderzocht en met welk doel wordt niet uitgelegd. Het verband tussen het onderzoek en het verminderen van het aantal kloosters is mij verder onduidelijk.

Nog veel raadselachtiger is de zin: ‘gedurende het grootste deel van zijn regeerperiode legde Frans Jozef zijn wil op door keihard te werken’ (blz. 164).
En zonder gedegen voorkennis zal ook de volgende passage niet duidelijk zijn: ‘Inmiddels hadden de kameralistische ideeën over staatinterventie (is eerder uitgelegd) plaatsgemaakt voor de laisser-faire-benadering van Adam Smith en David Ricardo. Zodoende kwam regulering door de staat nu neer op deregulering, en werden allerlei obstakels voor handel en industrie uit de weg geruimd’ (146/147).

Rady had er beter aan gedaan zich in dit boek te beperken tot het op een aanstekelijke manier beschrijven van de grote lijnen in het duizendjarige rijk van de Habsburgers, en de lezer uit te nodigen zich er verder in te verdiepen. Een detail dat ik wel aardig vond is de opmerking van Rady over de censuur in het Habsburgse rijk onder Metternich. Die viel volgens hem wel mee en voegt hij er dan aan toe: ‘boeken van meer dan driehonderd bladzijden vielen er sowieso niet onder, omdat ervan werd uitgegaan dat die voor zowel de lezers als de censors te vermoeiend waren (blz. 144).

Meer weten?
Wie meer wil lezen over de beginperiode van de Habsburgers in de Lage Landen, kunnen wij enkele rijkelijk geïllustreerde werken aanbevelen:"

De Maesschalck, E., De Bourgondische vorsten 1315-1530 (2008), laatste hoofdstukken.

De Maesschalck, E., Oranje tegen Spanje. Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder de Habsburgers 1500-1648 (2015).

De Maesschalck, E., Het strijdtoneel van Europa. De Zuidelijke Nederlanden onder Spaans, Oostenrijks en Frans bewind 1648-1815 (2019) .

Parker, G., De Nederlandse opstand (1981), Het Spectrum - beschouwd als een standaardwerk.

Parker, G., Filips II, Onmachtige koning, Veen Media, 2015, 926 blz. - werkte meer dan 30 jaar aan dit vervolg op het vorige boek.

Van Loo, B., De Bourgondiërs. Aartsvaders van de Lage Landen, De Bezige Bij, 2019 - laatste hoofdstukken.

Boom, H., De Grote Turk. In het voetspoor van Süleyman de Prachtlievende 1494-1566 (2010). Zie hier ook de bijlagen en de bibliografische lijst.

Didactische wenken

Op histoforum staat over de Habsburgers (les)materiaal dat bedoeld is voor het onderwijs.

Het ontstaan van Nederland

Powerpoint over de Opstand

Willem van Oranje op dvd- uitvoerige leereenheid.