Oranje en de Habsburgers

Als om mijn klacht te logenstraffen is er nu niet alleen een zeer omvangrijke nieuwe biografie van Filips II door Geoffrey Parker (bijna 1000 blz.), de auteur van De Nederlandse opstand (1981), maar ook het hier voorgestelde boek van Edward De Maesschalck over eenheid en scheiding van de Nederlanden. (J. Martens)

De auteur: dr. Edward De Maesschalck (° Leuven 1946) kwam op deze site al uitvoerig en positief aan bod met De Bourgondische vorsten (2008) en impliciet bij de bespreking van de televisiereeks Willem van Oranje (1984-2005):  hij was als een van de leden van de Vlaamse werkgroep betrokken bij het concept en de vaak controversiële uitwerking van deze prestigieuze reeks. De Maesschalck studeerde geschiedenis in Leuven en Parijs en behaalde een doctoraat Wijsbegeerte en Letteren in 1977. Nadien werkte hij tientallen jaren voor VRT (Vlaamse Radio & Televisie) als programmamaker, interviewer, programma-adviseur voor Canvas (het Tweede Net) en redacteur communicatie. Als auteur schreef hij heel wat vlot leesbare, degelijke historische boeken voor een ruim publiek. Edward De Maesschalck is tevens voorzitter van de afgestudeerde historici van Leuven en bezieler van hun tijdschrift Tijdingen uit Leuven, waarin onderstaande voorstelling eerder gepubliceerd is.

De Maesschalck, Edward, Oranje tegen Spanje. Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder de Habsburgers (1500-1648), Leuven, Uitg Davidsfonds, 2015, blz.

De anderhalve eeuw tussen de geboorte van keizer Karel (1500) en de Vrede van Munster (1648) vormt een van de meest fascinerende periodes uit onze geschiedenis. De welvaart bloeide als nooit tevoren, eerst met de ontplooiing van Antwerpen, dan van Amsterdam. De kunsten bereikten een ongekend hoogtepunt met schilders als Breughel, Rubens en Van Dyck. De Nederlanden werden in 1548 door keizer Karel voorgoed verenigd, maar honderd jaar later alweer verdeeld tussen een katholiek zuiden en een protestants noorden. Dit was immers ook de tijd van religieuze twisten en van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), waarin Willem van Oranje het zwaard opnam tegen een overmachtig Spanje, dat kon beschikken over de grootste strijdmacht ter wereld, over uitstekende generaals als Alva, Farnese en Spinola, en over bevlogen bestuurders als de aartshertogen Albrecht en Isabella. Maar het mocht allemaal niet baten, want de rebellen wonnen het pleit, onder leiding van Willem van Oranje en zijn zoons Maurits en Frederik-Hendrik van Nassau. De spectaculaire gebeurtenissen van die jaren hebben het collectieve geheugen van de Nederlanden voorgoed getekend, zoals de executies van Egmond en Hoorn (1568), de val van Antwerpen (1585), de ondergang van de Armada Invencibile (1588), de executie van Oldenbarnevelt in Den Haag (1619) en de vlucht van meer dan honderdduizend Vlamingen en Brabanders naar Holland of het verre buitenland.

De rol van de religie
Tussen de lijnen van de wisselvallige gebeurtenissen door dringen zich enkele verrassende vaststellingen op. Eerst en vooral de overheersende rol van de religie in de gang van het verhaal. Al speelden in de opstand ook andere factoren mee, zoals het behoud van voorrechten of de overzeese handel, toch bleek telkens weer hoe de religie de voornaamste motor vormde in de strijd en bovenal het grootste obstakel bij elke poging tot overeenkomst. Het is de voornaamste verklaring waarom deze bloedige oorlog tussen Spanje en de opkomende Republiek niet minder dan tachtig jaar heeft geduurd. In die jaren waren de meeste mensen erg fanatiek in hun overtuiging. De katholieke vorsten, bisschoppen en theologen duldden geen andere strekkingen dan het roomse geloof, maar ze hebben wel loyaal meegewerkt aan de grote kuis binnen het katholicisme ten tijde van de Contrareformatie. De calvinisten deden in fanatisme niet onder voor de katholieken. Ze ontketenden niet enkel de Beeldenstorm, maar lieten in de Verenigde Provinciën ook weinig ruimte aan andersdenkenden. Onder invloed van Willem van Oranje werd weliswaar de persoonlijke gewetensvrijheid toegestaan, maar toch bleven katholieken in de Republiek tweederangsburgers, die hun godsdienst niet officieel mochten belijden. Zelfs afwijkende strekkingen binnen de gereformeerde godsdienst waren de rabiate predikanten een doorn in het oog.

De Nederlanden als speelbal in de internationale politiek
Wat eveneens opvalt is het gemak waarmee de toenmalige machthebbers bereid waren de Nederlanden op te offeren aan hogere belangen. Om de oorlog met Frankrijk te beëindigen, overwoog Keizer Karel meer dan eens het land als bruidsschat mee te geven aan zijn dochter Maria, die zou trouwen met een Franse prins. Toen Karels zoon Filips II in 1554 trouwde met de Engelse Maria Tudor, werd er rekening mee gehouden dat hun toekomstige zoon de Nederlanden zou erven, waarna de Nederlanden en Engeland samen een nieuw rijk rond de Noordzee zouden vormen. Filips II schonk op zijn beurt in 1598 de Spaanse Nederlanden aan zijn oudste dochter Isabella, maar omdat ze kinderloos bleef, ging het bezit terug naar Spanje. In 1646 werden alweer plannen gesmeed om de Nederlanden als bruidsschat mee te geven bij een mogelijk huwelijk tussen Maria Theresia, de dochter van de Spaanse koning Filips IV, en de jonge Franse koning Lodewijk XIV.

De Verenigde Provinciën van hun kant hebben voortdurend geprobeerd zoveel mogelijk gebied van de Spaanse Nederlanden in te palmen. Maar ook zij bleken bereid om er grote stukken van weg te geven in ruil voor gewapende hulp tegen de vijand. In 1632 smeedden opstandelingen in Spaans gebied het plan om de Spaanse Nederlanden te verdelen. Ze lieten alle Franstalige gewesten aan Frankrijk en de Nederlandstalige (Vlaanderen, Brabant en het Maasland) aan de Republiek. In 1635 namen de Verenigde Provinciën het plan over en lieten bovendien het graafschap Vlaanderen aan Frankrijk, behalve een strook grond langs de monding van de Schelde. Het is er allemaal niet van gekomen, maar het heeft dikwijls toch geen haar gescheeld.

Methode

Het boek is bedoeld als een logisch vervolg op De Bourgondische vorsten, dat op zijn beurt chronologisch aansluit bij De graven van Vlaanderen. Elk van deze boeken heeft zo zijn eigen karakteristieken. In De graven van Vlaanderen staan heel wat vertaalde kroniekfragmenten om het verhaal levendiger te maken. In Oranje tegen Spanje gaat het vooral om vertaalde (of hertaalde) fragmenten uit brieven, redevoeringen, traktaten en gedichten, die telkens iets prijsgeven van de diepere motieven van de hoofdrolspelers.

Kenmerkend voor dit boek is het parallelle verhaal van Spaanse en Staatse machthebbers, die telkens kritisch maar toch vooral positief benaderd worden. Alleen al daardoor onderscheidt het boek zich van heel wat traditionele werken die geschreven zijn vanuit een Spaanse, Belgische, Vlaamse, Hollandse of Groot-Nederlandse invalshoek. Keizer Karel en Filips II waren duidelijk intelligente en toegewijde vorsten, maar ook Willem van Oranje en zijn zonen waren erg indrukwekkende en inspirerende figuren. Onder de Spaanse krijgsheren en landvoogden bevonden zich enkele geniale strategen als Alexander Farnese en Ambrogio Spinola. Zelfs de hertog van Alva had heel wat meer in zijn mars dan gewoonlijk over hem wordt verteld. Verder zijn er nog enkele opvallende vrouwenfiguren, die toevallig allemaal aan de Spaanse kant actief waren, zoals Maria van Hongarije, Margaretha van Parma en bovenal Isabella van Spanje, de dochter van Filips II, die met voorsprong het sympathiekste personage in het boek is geworden.

Zoals vorige boeken is dit werk tevens rijkelijk voorzien van illustraties, kaarten en stambomen. Het bevat ook een uitgebreide index van persoonsnamen.

Edward De Maesschalck

Bijlage: als smaakmaker, de eerste 50 bladzijden in pdf.

Didactische Tips

Het onderwerp nodigt uit, noopt zelfs, tot behoorlijke (al dan niet vakoverschrijdende) behandeling in de klas.
Bij Straffe van verwarringe. Een geïntegreerde multimediale leereenheid rond eenheid en scheiding in de Nederlanden (1555-1585) tref je een volledige, modulair uitgebouwde en in de praktijk uitgeteste leereenheid, met uitvoerig aanbod van zeer diverse leermiddelen. Die zijn in de loop der jaren herhaaldelijk aangevuld en geactualiseerd, maar hebben ongetwijfeld verdere actualisering nodig. In onderstaande recensies vind je daarvan voorbeelden.

In De moord op Willem van Oranje gaan leerlingen op zoek naar naar een antwoord op de vraag waarom Willem van Oranje werd vermoord.

Er werd in de zestiende eeuw heel verschillend gedacht over de morodenaar van Willem van Oranje, Balthasar Gerards. In deze opdracht onderzoeken leerlingen de verschillende visies.

Een geschiedenis van Nederland in 100 voorwerpen. Zie nr. 17. Ontwerp voor het grafmonument van Willem van Oranje & het hele thema Hervorming en Opstand (1520-1600).

Boom, Henk, De Grote Turk. In het voetspoor van Süleyman de Prachtlievende (1494-1566), Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2010, 343 blz.- ook als e-boek.

Michiel Verwey, Adrianus VI (1459-1523). De tragische paus uit de Nederlanden, Antwerpen - Apeldoorn, Garant, 2011, 159 blz.

Kroniek van de opstand in de Lage Landen (1555-1609). Actuele oorlogsverslaggeving uit de zestiende eeuw met 228 gravures van Frans Hogenberg, 2 dln., Kinds K. (ed.), Uitg. Alnu, 1999.

Roman: Arturo Pérez-Reverte, De zon van Breda. De avonturen van kapitein Alatriste & links bij Didactische wenken.

Film: Alatriste (2007)

Romans

Tulkens, Joris, Vesalius. Een beroemd anatoom gevangen in de intriges van het Spaanse hof, Leuven, Davidsfonds, 2013, 351 blz.

Idem, De verloren droom van Pieter Gillis. Historische roman over Antwerpen tussen Reformatie en Humanisme, Leuven, Davidsfonds, 2010, 256 blz.

Idem, Johanna de Waanzinige, Leuven, Davidsfonds, 2011, 376 blz.

Idem, De schaduw van Erasmus, Antwerpen, Houtekiet, 2006.

App: Unlock History via Historisch nieuwsblad: spotgoedkope app voor iPad met het hele verhaal van de opstand in drie delen, interactief met veel mogelijkheden zoals geanimeerde en interactieve prenten en Bibliotheek met bronnenmateriaal.

Jos Martens, december 2015