Kwam een Amerikaan naar Het Lam Gods 

Jos Martens

Het Lam Gods. De gerestaureerde panelen in hun nieuwe opstelling (Gent Sint-Baafs)
.

Als historicus geloven wij niet zo heel erg in geheime genootschappen die vele honderden jaren overleefd hebben. Doch het onderwerp hier vormt geen storende onwaarschijnlijkheid.

Zeker in het geval van Van Eyck, Het Lam Gods en zijn al dan niet handig verborgen geheimen. Kijk er de lange lijst boeken van alle slag maar op na.

Een spannend verhaal dat zich afspeelt in Gent en gedeeltelijk in katharenland en -tijd. Met centraal Het Lam Gods van de gebroeders van Eyck. Sinds mijn studententijd in een vorige eeuw een van mijn lievelingswerken van de schilder, samen met zijn Huwelijk van Arnolfini in de Londense National Gallery .(1)
Onweerstaanbaar! Vooral omdat het dan nog eens gaat over De Rechtvaardige Rechters, het in 1934 gestolen zijluik, waarvan nu alleen de kopie te bezichtigen valt uit 1945.

Het wereldberoemde veelluik is in de loop der eeuwen dertien keer verminkt, vernield, ontmanteld of gestolen, gered en weer teruggevonden. (Zie film en boek De Monuments Men (histoforum.net).
Waarom? Welke mysteries herbergt en verbergt het al die eeuwen sinds de plaatsing in de Sint-Baafs in 1432?

Dit is niet het eerste verhaal over geheimen, verborgen in het retabel, gehuld in mysteries. Boekenkasten vol zijn er gedurende de decennia aan besteed, hele bibliotheken, serieuze naslagwerken, romans, pure sciencefiction, detectives en om de zoveel tijd artikelen in tijdschriften en kranten over maar weer eens een veronderstelde vindplaats van het verdwenen schilderij.
Het betekent meteen wel dat er in deze bespreking meer aandacht gaat naar de realiteit van het onderwerp dan gebruikelijk, net om zo nodig voor de lezer verwarring te vermijden tussen romanfictie en die werkelijkheid.

Het kwatrijn (lijst centrale paneel)

Een roman als deze levert constant een probleem op voor de recensent: je moet een behoorlijk idee brengen van de inhoud, maar mag niet te veel onthullen van de plot om het leesplezier niet te vergallen.
Wagen we een poging?

Op de eerste dag heb ik tot iets na middernacht al meteen de helft van het boek gelezen, ditmaal omwille van het onderwerp. Dat zegt al iets over de uitspraak ‘leest als een trein!’
Goed gedaan van Steve Berry, vooral voor een Amerikaans publiek, kan ik me voorstellen.
Want een zeer vreemde ervaring: het begin lijkt wel ontleend aan het stripverhaal De verloren Van Eyck van Studio Vandersteen (2020): Jan van Eyck als een soort James Bond voor Filips de Goede, achtervolgd, bij Vandersteen door een geheim genootschap van hofdames; bij Berry door Moren, kloosterzusters en katharen (een vondst). Hoe dat in elkaar zit kom je slechts geleidelijk met stukjes en beetjes te weten,

Inhoud

Nick werkt als ‘veldagent’ voor CLIO, een weinig bekende (fictieve) onderafdeling van de UNESCO. Zijn taak was het om de vernieling van cultureel erfgoed tegen te gaan. Aan opdrachten helaas geen gebrek.
Hij had een afspraak met een vroegere geliefde, Kelsey, die betrokken was bij de restauratie van De Rechtvaardige Rechters, het beruchte zijluik van Het Lam Gods, in 1934 gestolen en vervangen door een kopie, waarop de schilder Jef Van der Veken in 1945, na de geruchtmakende redding van het retabel uit een zoutmijn door de Monuments Men (histoforum.net) een van de rechters het portret gegeven had van de toenmalige koning Leopold III. (Dit om toekomstige betwisting uit te sluiten. Tevergeefs, want er is enkele jaren geleden een boek geschreven om te bewijzen dat het zijluik geen kopie is, maar het origineel! Was dat misschien de inspiratie voor Steve Berry?)

Negen jaar vroeger stonden hij en Kelsey op het punt te huwen, toen zij de relatie verbrak … en tot zijn verbijstering in het klooster trad!

Meteen komt hij vlak voor de geplande ontmoeting in een ware storm terecht. Het gebouw waar zij werkt staat in lichterlaaie. En zij is nog binnen. In gevecht met een figuur in het zwart. Nick weet haar veilig naar buiten te krijgen. “Volg haar! Haal mijn laptop terug.”
Het paneel is echter reddeloos verloren! Totaal verkoold! “Vergaan tot as.” (Lezer, opgelet, dit is in de fictieve wereld van de roman, gelukkig niet in de werkelijkheid.)

Hoofdstuk 2. Het verhaal verspringt naar Carcassonne, in het zuiden van Frankrijk, dezelfde avond in mei. Waar Bernat de Foix bezig is met een ritueel om een jonge man in te wijden tot perfectus, volwaardig … kathaar.
Volgens zijn naar eigen weliswaar impliciete zeggen is Bernat een afstammeling van de roemrijke graven van Foix. Hij blijkt ook een mecenas, die met 100.000 euro heeft bijgedragen tot de restauratie van De rechtvaardige rechters, het twaalfde en laatste Paneel van het Lam Gods (2).

Hoofdstuk 3. Weer terug naar Gent en naar Nick, die in de achtervolging gaat van de dief. Voor hij de laptop kan recupereren wordt die echter doodgeschoten door de politie, nadat hij de pc over een muur heeft geworpen. De ‘hij’ blijkt een jonge vrouw te zijn. De computer is letterlijk in handen gevallen van een andere vrouw. Zij vlucht in een boot over een van de talrijke Gentse grachten. Nick roeit haar achterna. Tot zijn stomme verbazing verdwijnt zij in een nonnenklooster waar aan de ingang te lezen staat ‘Maagdenklooster Sint-Michiel.’ Religieuzen of niet, Nick dringt het klooster binnen en weet te ontsnappen met de pc. Nadat hij een jonge erg strijdvaardige non ermee buiten bewustzijn heeft geklopt.

Eén vraag komt vreemd genoeg niet op bij de hoofdpersonen: waarom heeft een Zuid-Franse religieuze vrouwenorde al eeuwen een klooster in Gent? En wat is de relatie met Het Lam Gods? Waarom het zijluik van De rechtvaardige rechters door brand vernietigen, net als de restauratie voltooid is, net voor het luik wordt terug op zijn plaats gebracht aan het retabel?

De oplossing van het raadsel neemt in fragmenten de hele rest van het verhaal in beslag.
Blijkt dat er zeer oude geheimen aan het licht kunnen komen. Maar wat hebben die dan weer te maken met Jan van Eyck? Hertog Filips de Goede? Jeanne d’Arc? Les Vautours (de Gieren)? Nonnen die een zilveren ketting om de hals dragen met daarop de Franse lelie?

‘Het klooster was specifiek in Gent opgericht om een reden.’
‘Het altaarstuk had altijd de grootste bedreiging gevormd. Vandaar dat hun zorggemeenschap al ruim drie eeuwen in Gent was gevestigd om waakzaam te blijven. Voor het geval dat.’
‘Die vervloekte Jan van Eyck, die Het Lam Gods met zijn vaardige penseel en sluwe geest had gecreëerd…’
‘Gelukkig had in die zeshonderd jaar slechts een enkeling de ware betekenis doorgrond. En nu het twaalfde paneel was vernietigd, was de kans dat het nog eens gebeurde aanzienlijk kleiner. Het origineel was verdwenen.’

Dan verwijst de auteur naar de website ‘Closer to Van Eyck’ met de foto’s van de gerestaureerde luiken in zeer hoge resolutie en naar de uitzendingen van de restauratie (in de reële wereld) door Canvas, het Vlaamse Tweede Net.

Hoofdstuk 11. Vervolgens brengt hij een volledige beschrijving van Het Lam, de schildertechniek van de gebroeders van Eyck met olieverf plus de zeer bewogen geschiedenis van het retabel.

Hoofdstuk 38. Gaat in op de buitensporige proporties van de Mariaverering, alsmaar toegenomen doorheen de eeuwen vanaf het Concilie Van Nicea in 325.
Dit plaatste Maria als maagd naast God op de troon des hemels als brug tussen hemel en aarde (zoals in Het Lam Gods). In de loop der tijden ontstonden vijf dogma’s (geloofspunten die voor katholieken gelden als onbetwijfelbare waarheden) tot bij paus Pius XII (1950).
Is dit een zijsprong? De hele historische uitleg gebeurt bij monde van de priores van de Maagden van Sint-Michiel. Zij besluit het hoofdstuk met de woorden: “Maar stel nou, Kelsey, dat Pius XII ernaast zat.”

Hoofdstuk 43. De geschiedenis van Maria na de kruisdood van haar zoon vervolgt in dit hoofdstuk, met nieuwe spelers. Gerard Vilamur de eerzuchtige aartsbisschop van Carcassonne krijgt naar aanleiding van de gebeurtenissen bezoek van de Spaanse kardinaal Hector Fuentes, een onfrisse figuur en eerste klas intrigant

Fuentes vermeldt een zeer oud evangelie, in het archief van het Vaticaan ontdekt in 1934 (het jaar van de diefstal van De rechtvaardige rechters. Toevallig?)
Het betreft een kopie uit de 5de eeuw van een oudere tekst: de Getuigenis van Johannes, die het verdere leven van de Maagd na de kruisdood van Jezus verhaalt. Op zoek ernaar hebben kruisvaarders tijdens de vervolging van de katharen in 2004 het hele dorp Las Illas na talloze folteringen uitgemoord. Dit exemplaar is al die eeuwen in het Vaticaan bewaard. Het origineel dat uit de eerste eeuw zou dateren, is later als apocrief beschouwd (dit betekent: niet opgenomen in de officiële erkende canon van het Nieuwe Testament). Dit origineel wordt bewaard ergens in de buurt, bij Les Vautours (gieren). Fuentes wil het kost wat kost vinden.

Hier moet ik een historisch geworden miskleun van de vertaler – of de auteur- rechtzetten: Maria wordt door gelovigen van diverse christelijke godsdiensten vereerd, niet aanbeden. Christenen aanbidden alleen God. Wat maakt dat uit? Het verschil tussen afgoderij en ketterij. Dus de brandstapel! Eertijds (J.M.).

Op 8 december 1571 kondigde paus Pius V het dogma af van de onbevlekte ontvangenis van Maria. Dit is andermaal geen toeval: op 7 oktober van dat jaar wonnen de christenen de Slag bij Lepanto, tegen de vloot van de Turken - zie Europa tegen de Turken.4. Lepanto (1571). De redding van het Westen?  (histoforum.net)
Grote afbeeldingen van de slag zijn te vinden in heel Europa, onder meer een hele muur in het Dogenpaleis Venetië (verboden te fotograferen), en in de Wawelburcht in Krakow (Polen)! De katholieken schreven de overwinning toe aan de tussenkomst van Maria omwille van het bidden van de Rozenkrans door de gelovigen in heel Europa. Na de slag stelde Pius V op 7 oktober een feestdag in ter ere van Maria als dank voor de overwinning op de Osmanen.
Sindsdien geldt de maand oktober als Rozenkransmaand, tot onze dagen toe (J.M).

En waar vandaan de belangstelling in de roman voor Maria na de dood van Christus?
De lange passage lijkt wel geïnspireerd op het schilderij Dood van Maria door Hugo van der Goes ((ca. 1440 – 1482),of het schilderijtje van Pieter Bruegel (1564) en de beter bekende gravure ervan die zijn vriend, de geograaf Abraham Ortelius, liet afdrukken en verspreiden in 1574.
Bruegel baseerde de voorstelling op hoofdstuk 115 van de Legenda aurea (Gouden Legende) waarin Jacobus de Voragine een aantal tradities over Maria-Tenhemelopneming uit de eerste eeuwen van het christendom had samengevat. In de Bijbel zelf is Maria's dood immers niet vermeld. De Legenda aurea is in het laatste kwart van de 13de eeuw geredigeerd uit reeds bestaande, soms heel oude Latijnse legenden door de Italiaanse dominicaan Jacobus de Voragine (1228-1298), aartsbisschop van Genua. Het bleef voor eeuwen een bestseller en inspiratiebron voor verhalen, schilderijen, retabels en beeldhouwwerken, zoals ook onder meer voor Het Lam Gods.

Het Huis van de Maagd Maria is een katholiek en islamitisch heiligdom gesitueerd op de berg Koressos in de nabijheid van Efeze, in modern Turkije.
Verschillende pausen hebben de plek bezocht, maar de Rooms-Katholieke Kerk heeft nooit een officieel standpunt over de authenticiteit van de plek uitgesproken.

Er zijn geen bewijzen dat Maria ooit in Efeze gewoond heeft. De Bijbel zegt er niets over. Volgens een overlevering heeft Maria haar laatste jaren in Efeze doorgebracht, samen met de apostel Johannes. Ze zou op 59-jarige leeftijd zijn gestorven en, volgens de katholieke leer, ten hemel zijn opgenomen.

Tegenwoordig is het een bedevaartsplaats voor zowel christenen als moslims, omdat Maria ook vijf keer in de Koran genoemd wordt.

Zoals wij bij ons bezoek in 1999 met genoegen ontdekten: in de kapel staan een Bijbel en een Koran geopend naast elkaar op het altaar. Buiten kunnen de gelovigen drinken van water uit een wonderbare geneeskrachtige bron (J.M.).

Hier moet ik helaas stoppen om de afloop niet te verraden en zo uw leesplezier te vergallen.
Tot bij het razend spannende einde!

Bespreking

Steve Berry werkt bijna steeds met twee tijdlijnen: heden en verleden, zo nodig nog eens opgesplitst in kortere fragmenten. Hier, net als in het slechts een maand eerder (mei 2022) verschenen Het Warschau-protocol dat zich gedeeltelijk ook in België afspeelt, namelijk in Brugge. Hij start dit laatste boek met de diefstal van het Heilig Bloed. (Wijlen de succesauteur Pieter Aspe zou zich hier duimen en vingers aflikken: hij begon zijn carrière als conciërge en koster van de kapel!)
Dit combineert Berry met een mengeling van fictie en non-fictie, diverse hoofdpersonen en afwisselende verhaallijnen op liefst even afwisselende exotische locaties.
Elk van de talrijke korte hoofdstukken eindigt bij voorkeur op een cliffhanger, een spannende situatie, die je bijna dwingt verder te lezen.
Zo las ik dit boek een eerste maal uit in amper twee dagen (gelukkig in toevallige vrije tijd).

De auteur heeft het niet zo erg begrepen op het Vaticaan. Dat komt hier duidelijk tot uiting: een pedofiele priester die zijn verantwoordelijkheid ontkent tegenover zijn zoon. Waarvoor hij zwaar zal boeten.
Het wordt nog erger met de intro van twee gewetenloze kerkvorsten, namelijk Gerard Vilamur aartsbisschop van Carcassonne, eveneens een pedofiel, die alles overheeft om kardinaal te worden en de Spaanse kardinaal Hector Fuentes, die nu al op volle kracht intrigeert om paus te worden na de dood van de huidige ziekelijke pontifex.
In hun gezelschap: vier dominicanen als gewapende huurmoordenaars, snode schurken, waardige opvolgers van de vroegere ketterjagers en de inquisitie. Zij behoren naar analogie met de CIA en de Israëlische Mossad tot een strikt geheim tak van hun orde, de ‘Punt van de speer.’
Dit laatste gaat me echt te ver. Zeker als ze Bernat de Foix ontvoeren en onderwerpen aan waterboarding.



De gerestaureerde inscriptie achter de Maagd, die een rol speelt in het boek. Zie artikel bij ‘Meer weten’.

Het Gentse Retabel is niet alleen een onsterfelijk hoogtepunt van de schilderkunst, maar tevens als het ware een encyclopedie van het middeleeuwse religieuze denken en wereldbeeld. We gaan ervan uit dat de meeste lezers, zowel leerlingen als studenten lerarenopleiding, op dit vlak in één generatie historische analfabeten zijn geworden omdat zij het noodzakelijke referentiekader missen. Er zijn heel wat goede naslagwerken voorhanden. Het volgende vinden we persoonlijk erg bruikbaar: Peter Schmidt, Het Lam Gods, Leuven, Davidsfonds, 1995².

Zijn ‘Verantwoording’ achteraan (die ik altijd snel lees) is voortreffelijk, zeer actueel, internationaal en multimediaal: hij heeft er zowat alles bijgehaald wat ik in een artikel over de Monuments Men had opgezocht. Ook de geschiedenis van het paneel is interessant voor niet-specialisten.
Wat hij met de gestolen Rechtvaardige Rechters doet is zeker origineel, maar om te weten hoe hij de puzzelstukken bij elkaar brengt en waarom de originele Engelse titel The Omega Factor luidt, moet je zelf verder lezend ontdekken.
Vooral zijn commentaar op de betwiste uitspraak van pauselijk legaat Amaury bij het uitmoorden van Béziers (hoofdstuk 4) kan ik appreciëren. Het dagblad De Standaard heeft indertijd een rechtzetting afkomstig van de befaamde Franse historica Régine Pernoud, die al dateerde uit 1976) nooit gepubliceerd (3).

Steve Berry gaat er prat op dat hij alle locaties in zijn boeken ook effectief bezoekt. Alles wat hij over Gent of Brugge vertelt zou je uit een reisgids annex stadplan kunnen puren. Je voelt echter dat hij ter plaatse heeft rondgelopen. Ik zie hem voor me met een gids in Gent, terwijl hij foto’s neemt en alle belangrijke details in een dictafoon inspreekt. Dat, plus de historische realia, is net zo aantrekkelijk voor miljoenen lezers, zeker als hij op plaatsen komt waar je zelf ooit was.

Schitterend opgesteld zal het veelluik na de restauratie nog veel meer volk lokken. De mythe van Het Lam Gods zal blijven groeien.
Je kunt er zeker van zijn dat vooral Amerikanen, op bezoek in Brugge, als gevolg van dit boek een ‘omweg’ zullen maken naar Gent en de Sint-Baafs!

Evaluatie & didactische tips

Hoe evalueer je dit? Vraag: Waarom is Het Lam Gods een meesterwerk van symbolisch realisme plus een encyclopedie van het middeleeuwse religieuze denken en wereldbeeld? Motiveer met max. 3 relevante argumenten/concrete voorbeelden uit het retabel. Identificeer 5 heiligen/maagden naar keuze.
Een bron hiervoor is CLAES, J. e.a., Sanctus. Meer dan 500 heiligen herkennen, Leuven, Davidsfonds, 2002, 2de druk.

Voorbeeld . Les over het Lam Gods.

Symbolisch realisme. Schilderijen interpreteren van Bouts, van Eyck en hun tijdgenoten omvat steeds 3 lagen:
1. Waarneming van het afgebeelde: beschrijving, uiterlijke kenmerken, techniek, textuur (vlak oppervlak, klodders verf in dikke lagen?), compositielijnen, kleur, lichtinval…
2. Uitleg en achtergrondinformatie bij het afgebeelde
3. Uitleg over de symboliek achter het afgebeelde.

Op het onderste middenpaneel schrijden de heiligenscharen diagonaalsgewijs naar het Lam. Onderaan rechts heb je een heilige met kruinschering die een stapeltje stenen draagt in zijn rode dalmatiek, het gewaad van de diaken. (Rood als symbool van het martelaarschap). Die ken ik: St.-Stefanus, de eerste martelaar en daarom gevierd de dag na Kerstmis, gestenigd (vandaar de stenen). Naast hem staat een bisschop met mijter en staf, die een tang met tong in de hand houdt. Vermoedelijk is hem de tong met een tang uitgerukt. Maar wie is hij? In Sanctus vind ik het antwoord. Onder ‘Tang met tong’ tref ik drie heiligen: Lebuinus van Deventer, Livinus van Gent en Leodegard van Autun. Op het Gentse Retabel zal dus naar alle waarschijnlijkheid Livinus (Lieven, Livin) voorgesteld zijn, Ierse bisschop, die in de 7de eeuw predikte in de Zuidelijke Nederlanden. Gestorven ca. 657. Zijn tong werd uitgerukt met een tang en aan de honden gegeven. Wordt gevierd op 12 november (p. 262). En hij blijkt daarbij een der patroonheiligen van Gent. Achteraan rechts heb je een verzameling maagden met de palm van het martelaarschap in de hand. Een van hen draagt een lammetje: een verwijzing naar haar naam in het Latijn, Agnes. Die tweede met haar toren is Sinte-Barbara, door Van Eyck nog eens afzonderlijk afgebeeld op de schitterende tekening in het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten. Zij werd door haar heidense vader in een toren opgesloten. Zij is onder andere de patrones van de metselaars, timmerlui, klokkengieters, beiaardiers, architecten, koks en gevangenen en van… de mijnwerkers. Omdat de miniatuurtoren lijkt op een mijnlamp. Zij is tevens de patrones van de brandweerlieden en van alle 'gevaarlijke' beroepen. Feestdag: 4 december (sinds 1969 geschrapt van de officiële kalender! Maar nog steeds gevierd door mijnwerkers) (p. 264).
Op het uiterst rechtse buitenluik domineert een reusachtige man in een rode mantel het hele toneel. Dat is St.-Christoffel, patroon van de reizigers. De man naast hen, met een schelp op zijn hoofddeksel is St.-Jacob (van de bedevaarten naar Santiago de Compostela).
Meer over Santiago: Zie: De Magdalenabasiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld, p.17 e.v. Drie miljoen passen naar Santiago.

Bijlagen

1. Tweede fase afgerond van restauratie ‘Lam Gods’. Wedergeboorte van het Lam.
(De Standaard 18.12. 2019. Volg ook de hyperlinks in dit artikel.)
2. Geheim opschrift Lam Gods blijkt eerbetoon aan broer. | De Standaard
(De Standaard vrijdag 1 oktober 2021)

Meer weten

Helene Verougstraete and Wim Verbaal, The Ghent Altarpiece and the Inscription on the Cloths of Honour behind Mary and John the Baptist, Ghent, Saint Bavo’s Cathedral, 2022, 44 pp.

Jona Lendering, Mainzer Beobachter, 4 september 2021. Bezoek aan het gerestaureerde veelluik. Volg ook de hyperlinks.

Robert M. Edsel, De Kunstbrigade: hoe de geallieerden de Europese kunstschatten redden. The Monuments Men, Houten/Antwerpen, Het Spectrum, 2010, 535 blz.

De gelijknamige film The Monuments Men (2014) (histoforum.net) van en met George Clooney en Matt Damon, Cate Blanchett e.a.is al eerder op deze site voorgesteld, vooraleer we het boek konden lezen.

Noah Charney, Het Lam Gods, ’s werelds meest begeerde kunstwerk, Amsterdam, Luitingh-Sijthoff, 2011, 366 blz.
Eerste hoofdstuk: De wolf en de lammeren – sluit aan bij De Monuments Men.
Geschiedenis van de lotgevallen van Het Lam Gods.

Harold Van de Perre, Van Eyck (2004), DVD, keuze uit Frans-Engels-Duits-Nederlands:
Dl. 1, duur: 55’. Het mysterie schoonheid. Het Lam Gods.
Dl. 2, duur: 55’. Het mysterie schilderkunst. Madonna met kanselier Rolin - Madonna met kanunnik Van der Paele – Het echtpaar Arnolfini

Harold Van de Perre, Van Eyck. Het Lam Gods, Tielt, Lannoo, 1996, 160 blz. schitterende foto’s – voor de meertalige video: link naar Het Lam Gods in WO II bij de film.

Van Eycks “Het echtpaar Arnolfini" als informatiebron. Joos de Rijcke, Buggenhout-Ecuador 1498-1998 Van Eyck (telenet.be)

Kate Mosse, Het verloren labyrinth, Houten, Van Holkema & Warendorf - Antwerpen, Unieboek, 2005, 528 blz. - Vertaling: Jan Smit. Kate Mosse (histoforum.net)
Opgelet: een aantal hyperlinks in deze recensie zijn reeds verdwenen.

Het Lam Gods (histoforum.net).

Monaldi & Sorti, Imprimatur, Amsterdam, Uitg. Cargo, 2003, 4de druk, 606 blz.

X
Atto Melani, De geheimen van het conclaaf door Monaldi & Sorti, Amsterdam, De Bezige Bij, 2005, 96 blz.

Van Buyten, Y. & W. Vanderzeypen, Katharen in Europa. Een reis door het katharisme, Den Haag, Synthese, 2006, 238 blz.


Noten

1. Van Eycks "Het echtpaar Arnolfini" als informatiebron.
Joos de Rijcke, Buggenhout-Ecuador 1498-1998 Van Eyck (telenet.be)

2. De heren van Foix speelden een belangrijke rol vanaf de kruistochten. Gaston III de Foix, bijgenaamd Phoebus (Latijnse naam voor Apollo, de Griekse zonnegod), graaf van Foix, burggraaf van de Béarn en co-vorst van Andorra (1331-1391) is de auteur van een zeer beroemd en rijkelijk met miniaturen geïllustreerd manuscript over de kunst van het jagen, het Livre de Chasse, dat nog eeuwen gekopieerd werd en al die tijd een standaardwerk zou blijven. +Hun op een steile heuvel gelegen stamslot, met imposante indrukwekkende versterkte torens, bleef (gerestaureerd) bewaard in Foix.

3. Règine Pernoud, Pour en finir avec le Moyen Age, Paris, Seuil, 1976, p. 13-14 – Afrekenen met de Middeleeuwen, Beveren, Orion, 1981, p. 13.


Jos Martens 9 juni 2022