Inhoud

De film vertelt het waargebeurde verhaal van de Britse wiskundige Alan Turing (Cumberbatch), een erg jonge professor wiskunde aan de universiteit van Cambridge. Turing (1912-1954) werkte, vanaf september 1939, tijdens de Tweede Wereldoorlog in Bletchley Park voor de Britse crypto-analytische dienst om gecodeerde berichten van de Duitsers te ontcijferen.

Alan Turing kwam reeds eerder in het vizier op deze site. Hij figureerde, weliswaar in de marge, in de roman van Laura Wilson, De actrice en, prominenter, in het bijgevoegde artikel.
Hij is me blijven boeien sinds ik meer dan 20 jaar geleden in de realiteit kennismaakte met de geniale Duitse Enigma-coderingsmachine op de tentoonstelling ‘Ik was 20 in 1944’ (Brussel 1994). Aan het verhaal van de ontcijfering is nu deze film toegevoegd, gebaseerd op het boek van Andrew Hodges, Alan Turing: The Enigma (1).

Enigma. De Duitse codeermachine. Kon gebruikt worden om zowel gecodeerde boodschappen te ontvangen als te verzenden.

De film begint in 1951. Er is een inbraak gepleegd in de woning van de Cambridge-professor Alan Turing. Maar er blijkt niets verdwenen. Verdacht, vindt een van de politiemensen. Zou het hier niet gaan om een onbekende Russische spion? Net in deze periode werden enkele academici ontmaskerd, die al vele jaren voor de Sovjets hadden gespioneerd.

Dan maakt de film een sprong terug in de tijd, naar begin september 1939. De stem van premier Neville Chamberlain maakt bekend dat Engeland in oorlog is met Duitsland wegens de inval in Polen. Turing vervoegt in Bletchley Park een keur van wiskundigen en taalexperts, ingezet om de Duitse codes te ontcijferen.

De Duitsers versleutelden hun berichten met het legendarische, ‘onkraakbare' Enigma-apparaat, een soort uit de kluiten gewassen gecompliceerde schrijfmachine die zowel voor coderen als decoderen kon worden gebruikt (zie illustratie). De machine werkte met dagelijks veranderende codes, waarin vele miljarden combinaties mogelijk waren. Elke dag om middernacht wijzigden ze de instellingen. De wetenschappers moesten dus telkens opnieuw beginnen puzzelen met pen en papier, in een race tegen de tijd, die ze elke dag opnieuw weer verloren. Om wanhopig te worden!

In 1941 werd de situatie voor de Britten onhoudbaar. De legers van nazi-Duitsland triomfeerden op alle slagvelden, van Noorwegen tot Noord-Afrika en van Frankrijk tot Griekenland, Kreta en Sovjet-Rusland. Dit wordt in de speelfilm telkens geïllustreerd door journaalbeelden uit de toenmalige actualiteit. Zoals Winston Churchill (1874-1965) in zijn tiendelige memoires schreef, torpedeerden de Duitse U-boten de geallieerde bevoorradingskonvooien sneller dan ze voorraden konden aanvoeren uit de V.S. (2)
Alleen door de gecodeerde berichten van de Duitse marine te ontcijferen, zouden ze de zwermen onderzeeërs kunnen lokaliseren en ontwijken.

Daarop komt Turing op het idee hiervoor een machine te bouwen, de Bombe, in wezen een gespecialiseerde computer. Als hij van zijn superieuren de benodigde fondsen niet kan lospeuteren, vraagt en krijgt hij van Churchill persoonlijk de leiding over het team decodeurs. Hij ontslaat een aantal van hen en selecteert een nieuwe groep, waaruit hij uiteindelijk slechts twee personen overhoudt. Een van hen is de enige vrouw van het team, Joan Clarke, met wie hij heel snel een vriendschappelijke relatie opbouwt. Zij zal de maatschappelijk onaangepaste Turing regelmatig helpen om een betere verstandverhouding te kweken met zijn medewerkers, wat uiteindelijk beslissend is voor het succes van hun onderneming. 

De voltooide Bombe

Het werk aan zijn Bombe schiet niet op. Zijn superieuren worden ongeduldig en willen Turing ontslaan. Een toevallige opmerking van een telefoniste zorgt voor een (wel erg snelle) doorbraak: door handig gebruik te maken van de systematiek in de berichten, met steeds herhaalde formules zoals het obligate "Heil Hitler", lukt het plots wel.

Turing en zijn team decoderen op de Enigma de eerste ontcijferde boodschap.

De verkregen kennis over Duitse operaties moest echter behoedzaam worden benut, om te voorkomen dat de vijand zou ontdekken dat de code doorbroken was. Het morele probleem dat daaruit voortvloeit wordt filmisch duidelijk gedemonstreerd door een concreet geval. De jonge medewerker Peter smeekt om een uitzondering te maken bij een op handen zijnde aanval op een konvooi waar zijn broer tot de opvarenden behoort, maar Turing is onverbiddelijk.

Uiteindelijk verbetert Turing met zijn team de Bombe tot ze elke dag op minder dan een half uur de nieuwe Enigmasettings kon decoderen - baanbrekend werk dat naar schatting niet alleen de oorlog met twee jaar heeft ingekort, maar tevens een belangrijke stap betekende in de richting van de moderne computer - wat men uiteraard pas later zou beseffen.

Het hele project en Turings formidabele prestaties moeten ook na de oorlog geheim blijven, dus krijgt hij niet de roem en erkenning die hij verdient. In zijn memoires zegt Churchill onder andere geen woord over het breken van de Enigma-code: hij wilde ex-bondgenoot Stalin liefst niet wijzer maken dan die al was.

Terug naar de inbraak uit de openingssequentie. Als onbedoeld gevolg stoten de speurders op de homoseksuele relatie van Turing met een jonge man. In het hypocriete homofobe Engeland is dat strafbaar. Tot 1967!
In 1952, toch niet bepaald de middeleeuwen, krijgt Turing de keuze tussen twee jaar gevangenis of chemische castratie. Hij kiest het laatste.

Twee jaar later werd hij thuis dood aangetroffen, 41 jaar oud, vermoedelijk na zelfmoord met een vergiftigde appel. Of werd hij vermoord? Het mysterie is nooit echt opgelost.

Het heeft tot 2014 (bij ons 2015) geduurd eer er een echte film voor het brede publiek van kwam. Om het hele verhaal te vertellen, laat de jonge scenarist Graham Moore The imitation game telkens heen en weer springen tussen Turings (verzonnen) biecht aan de politie in de jaren 50 en de spannende oorlogstijd, met in flashbacks een regelmatige terugblik op zijn kindertijd en zijn tienervriendschap met een ander jongen, Christopher –tekenend voor zijn aarzelende, nog onbewuste homoseksualiteit. Naar hem noemt Turing later zijn bombe: Christopher.

Bespreking
Film condenseert zowel in tijd als in personages. Speelfilm vergroot daarbij uit. Hopelijk is dat ook het geval voor Turing. En was hij in werkelijkheid iets minder autistisch en onaangenaam in de omgang dan hij hier wordt opgevoerd. Nou, autisme werd in school en samenleving nog niet echt (h)erkend en eerder alleen van het label ‘afwijkend gedrag’ voorzien. Of –we zijn immers in Engeland- als ‘excentriek’ afgestempeld.
Film heeft daarbij het voorrecht om de werkelijkheid naar zijn hand te zetten, en er valt wel iets te zeggen voor wat extra spanning. Turing was een oorlogsheld, maar de actie was beperkt tot rekentabellen op ruitjespapier. Net zo ziet de computer die in de film wordt gebruikt om Enigma te decoderen er (een beetje) ‘cooler’ uit dan de originele. Moore stak er ook details in voor de kijker om te decoderen, zoals de scène waarin Turing appels uitdeelt aan zijn team. Het is een verwijzing naar zijn dood, maar mogelijk ook naar het werk van Turings erfgenaam Steve Jobs.

De Bombe in actie. Zal het lukken?

Hoofdrolspeler Benedict Cumberbatch noemt Turing in interviews een icoon voor de homobeweging, maar we krijgen niet één sequentie te zien van liefde tussen Turing en een andere man. Niet dat er voor ons een seksscène nodig is, integendeel.
In contrast met die preutse terughoudendheid is de relatie van Turing met Joan, zijn vrouwelijke collega in Bletchley Park, wel knap en subtiel uitgewerkt. Dat levert enkele van de beste scènes op, en een interessant extra personage. Keira Knightley krijgt zo de kans om te tonen dat ze meer kan dan bekken trekken. Als haar ouders haar naar huis roepen, vraagt hij Joan zelfs ten huwelijk om haar in het team te kunnen houden. Wat zij aanvaardt, hoewel hij haar bekent dat hij homo is. Joan is tussen haakjes eveneens gemodelleerd naar een werkelijk bestaande persoon, Mavis Batey (1921-2013), wat ik in geen enkele recensie heb teruggevonden.

Maar dé vertolking is natuurlijk die van Benedict Cumberbatch, die Alan Turing ingehouden neerzet. The imitation game is, dankzij de uitstekende acteurs, een meeslepende film die je aan het denken zet. Cumberbatch laat je verbijsterd achter, gechoqueerd door onrecht dat niet eens zo lang geleden nog in het hart van onze samenleving een plaats had. Pas in 2013, na petities en een grootscheepse campagne van collega-wetenschappers, verleende koningin Elizabeth II Alan Turing gratie, zestig jaar na zijn dood. Dit is meer een belangrijke film dan een geniale, maar Turing was het zonder enige twijfel allebei.

De beoordelingen van de film zijn niet altijd uitgesproken positief. Enkele citaten:

‘Het scenario heeft min of meer last van hetzelfde syndroom: keurig, capabel, respectabel en vooral ook een beetje saai en preuts.’

‘Gelukkig houdt regisseur Morten Tyldum het tempo strak –Maar verder houdt hij deze biopic over zo’n onconventionele, unieke man wel nogal klassiek.’

‘Op zich is daar niets verkeerd mee - het is een perfect legitieme manier om dit verhaal te vertellen. Er is alleen ook niets aan dat specifiek goéd zit. The Imitation Game is degelijk, maar hij straalt geen passie of inspiratie uit.’

Persoonlijk ben ik het daarmee absoluut niet eens. Ik heb in ademloze spanning de film gevolgd. Niet de eerste keer dat je als historicus een veel positievere indruk krijgt dan recensenten, die op zoek zijn naar negatieve kantjes Dat was onder meer ook al het geval met Bobby (2006 ), de film over de moord op Bobby Kennedy.

Noten
1. Andrew Hodges, Alan Turing: The Enigma, Princeton University Press, (1983) 2014, - Alan Turing, het Enigma, Amsterdam, Hollands Diep, 2015, 864 blz..– ook als e-boek.
Hodges schreef reeds in 1983 een eerste versie van zijn boek en werkte het regelmatig bij, naarmate meer gegevens over Turing en zijn werk ter beschikking kwamen. Hij beheert een eigen, stevig uitgebouwde website over Turing

Sinds februari 2016 is er (door Geri de Boer)  in het Nederlands een roman vertaald van David Lagercrantz uit 2009 : De val van Turing, Amsterdam, Uitg. Signatuur, 400 blz. – ook als e-boek. Lagercrantz is de man die aan de Millenniumtrilogie van Stieg Larsson een goed ontvangen 4^de deel breide onder de titel (in het Nederlands) Wat ons niet zal doden.

2. Winston Churchill, Memoires over de Tweede Wereldoorlog, Elsevier, 1948-1954 10 dln.
De Verenigde Staten zouden pas actief in de oorlog treden na de aanval van de Japanners op Pearl Harbor, zondag 7 december 1941. Zie o.m. de voortreffelijke speelfilm Tora! Tora! Tora! uit 1970, of het recentere, kleffe Pearl Harbor uit 2001 of nog de uitmuntende televisiereeks The Pacific (2010).
Maar via de Leen- en Pachtwet (Lend-Lease Act) van 11 maart 1941 konden de VS materiële steun verlenen aan het Verenigd Koninkrijk, en later ook andere landen, zonder het principe van neutraliteit te schenden.

Jos Martens, januari 2015