Vanaf het moment dat Aldo Manuzio aanmeerde in Venetië in het jaar 1489, met een plan om excellente uitgaven te verzorgen van juweeltjes uit de Griekse literatuur, ondervond hij problemen en tegenslag. Van gestolen manuscripten tot censuur door invloedrijke Venetianen, en commerciële beperkingen opgelegd door de eigenaar van de drukkerij, de invloedrijke Andrea Torresani, die later zijn schoonvader zou worden.

Bespreking

Er bestaat een stortvloed studies over elk aspect van Aldus Manutius en zijn drukkerij. Niet voor niets besteedt Violet Moller in het zevende en laatste hoofdstuk van haar belangrijke De Zeven Steden (2019), over Venetië omstreeks 1500, prominent veel aandacht aan hem en zijn publicaties (1).

Manutius, de koning van de Venetiaanse drukkerswereld, geleerde humanist, kenner van het Grieks, onvermoeibare manuscriptenjager, een typische vertegenwoordiger van de ‘furor animi’, de ‘zielsdrift’, de koortsachtige drang om te weten op elk gebied. Manutius, bedenker van het cursieve schrift, boeken op klein formaat, duidelijk leesbare Griekse letters, de dubbele punt en een hoop andere innovaties… Veel mensen zien hem als uitvinder van de boeken zoals we die nu kennen.

Aan de wieg van de boekdrukkunst is de gotische letter toonaangevend. Manutius snijdt twee nieuwe lettertypen, de humanistische minuskel ofwel de roman (romeinletter) en de cursieve letter. De ‘roman’ vormt de basis voor onze moderne Times New Roman. (In feite de vrucht van een historisch misverstand: hij dacht net als zijn Franse tijdgenoot Garamond (1480-1561) dat de manuscripten geschreven in de fraaie Karolingische minuskel (ca. 800) uit de Romeinse Oudheid stamden.) Manutius wil het schrift voor de lezer inzichtelijker maken door het aanbrengen van interpunctie, leestekens als de komma, puntkomma en de aanhalingstekens. Tenslotte introduceert hij een klein boekformaat, de octavo zowat de voorloper van de pocket.

In een Venetië dat wemelde van drukkers en drukpersen was hij omstreeks het jaar 1500 uitgegroeid tot de belangrijkste uitgever van wetenschappelijke werken, niet alleen van de dogenstad, la Serenissima, maar van heel Europa.
Hij studeerde aan de universiteit van Rome, verhuisde naar Ferrara om Grieks te leren. In 1489 verkaste hij naar Venetië. Vijf jaar later stichtte hij zijn drukkerij Aldine.

Uitgave van Aldus Manutius de Jonge (1558), met boekmerk van Aldus’ drukkerij ‘

Ook Erasmus, ‘de prins der humanisten’, ‘de belangrijkste schrijver van de christenheid’, belandt in 1508 beroemd doch berooid op zijn drempel. Hij zal Manutius en zichzelf heel wat winst bezorgen door een nieuwe, aangevulde heruitgave te begeleiden van zijn succesrijke Adagia, aforismen met korte levenswijsheden ontleend aan citaten uit de klassieke auteurs (p. 309 e.v.). De auteur laat in de verschillende hoofdstukken afwisselend andere personen aan het woord. Dat van Erasmus, hoofdstuk 11, is getiteld: De klaagzang van Erasmus. En de grote humanist kent er wat van. Van zagen en zeuren, terecht en ten onrechte. Hij blijft namelijk enkele jaren hangen bij Manutius als corrector. Om de haverklap ligt hij echter in de clinch met Andrea Torresani, eigenaar van de drukkerij en schoonvader van Manutius. Torresani is, in de commentaar van Erasmus, uiterst antipathiek getekend als geldzuchtig, gierig en dominant.



Erasmus met borstbeeld van Terminus door Hans Holbein de Jongere uit ca. 1538. ‘

Ironisch genoeg valt die ongelooflijke periode van bloei in kunsten en wetenschap samen met bloedige, nimmer eindigende oorlogen in datzelfde Italië, tussen de steden onderling, tussen de landen, heerszuchtige machtsgeile pausen en de plaag van plunderende huurlingenlegers, geleid door beruchte of beroemde condottieri als Colleoni en Federico da Montefeltro.

Azpeitia verluchtte zijn roman met een aantal houtsneden uit publicaties van Manutius, sinds 1499. Opvallend is de zeldzame kwaliteit, het ongewone artistieke niveau, de fijne zuivere lijnvoering van de illustraties afkomstig uit een boek dat hij in dat jaar drukte: de Hypnerotomachia Poliphili, tot op onze dagen een van de meest raadselachtige werken uit de hele renaissance (2).

Triomfwagen uit de Hypnerotomachia Poliphili van Aldus Manutius uit 1499

Polia kust het leven weer terug in Poliphilo uit de Hypnerotomachia Poliphili van Aldus Manutius uit 1499

Meer weten over de tijd omstreeks 1500 en de opkomende boekdrukkunst

Websites

Visioenen van een ideale wereld. Het wereldbeeld van Thomas More en zijn Utopia (1516) - Histoforum Magazine, 2017.

Eeuwen op zoek naar de tijd. Histoforum Magazine 2018 <LINK LEGGEN> http://histoforum.net/2018/tijd.html

Joos de Rijcke- site, knop "Eeuw van Joos", een hele reeks bijdragen over humanisten, mentaliteit, kunstenaars enz. enz. (De site is gewijd aan de eerste Nederlander in het pas veroverde Incarijk, nationale held in Ecuador, totaal onbekend in de Nederlanden), vooral in het onderdeel De eeuw van Joos, Over late handschriften en wiegendrukken en Waldseemüller en de geboorte van “America”, deel 3: Holbeins “De Franse gezanten”, vooral 3.07. Netwerken.

Columbus achterna: een wereld van papier in het kielzog van de conquistadores.

Luther en de boekdrukkunst.

Museum Plantin Moretus.

Romans

Ian Caldwell & Dustin Thomason, Een Venetiaans geheim, Utrecht, Zwarte Beertjes, 2011, 389 blz. – thriller rond de Hypnerotomachia Poliphili.

Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue, Leuven, Davidsfonds, 2017, 320 blz.

Joris Tulkens, Thomas More. Een leven in vijf vriendschappen.

Stephanie Rapp, De bediende van de boekdrukker, Utrecht, Uitg. Voorhoeve, 2016, 426 blz.

Helene Nolthenius, Een ladder op de aarde, Amsterdam, Querido Uiteg., 1991, 218 blz.


Beeldmateriaal

Op Youtube is er een ruime keuze aan goede filmpjes. Geef zoekfunctie Early Printing in.

Engels

How a Gutenberg printing press works - 6,48 minuten.

Printing on a Gutenberg press - 3,14 minuten.
Deze twee horen samen.

Frans – Engels – Nederlands: Plantin Moretusmuseum Antwerpen

Museum Plantin Moretus - 26 minuten. Url naar Nederlandse versie. Gebruik zoekfunctie voor identieke DVD in Frans en Engels.

Het drukproces in het Museum Plantin Moretus: 10 zeer korte filmpjes zonder tekst geven alle fasen en onderdelen van het drukproces, van lettermatrijs tot kopergravure. Alle titels in het Nederlands. Gebruik zoekfunctie.
Verder nog ruime keuze over drukproces, boekbinden enz.

Noten

1. Violet Moller, De Zeven Steden. Een reis door duizend jaar geschiedenis: hoe ideeën uit de oudheid ons bereikten, Meulenhoff, 2019, 373 blz.

2. De titel kan vertaald worden als De strijd van Poliphilo om liefde, in een droom. Het is opgedragen aan Guidobaldo da Montefeltro, graaf van Urbino (1472-1508), zoon van de beroemde Federico (1422-1482). Het verhaal is functioneel aangevuld met 172 houtsneden, mogelijk ontworpen door de beroemde schilder Andrea Mantegna, die meer dan enig ander de nieuwe klassieke graveerstijl vorm gaf.

Jos Martens, maart 2020