De eerste vrouwelijke chirurg van Nederland

Aletta Jacobs was de eerste vrouw die van de mogelijkheid gebruik maakte en medicijnen ging studeren. Snel ging het vervolgens echter niet, want in 1900 waren er nog slechts dertien vrouwelijke artsen in ons land.

Het was Hector Treub (1856-1920), die als eerste hoogleraar Geneeskunde in Nederland vrouwen opleidde in een snijdend specialisme. Heleen Brouwer-Robert (1887-1979), Rosalie Wijnberg (1887-1973) en Jeanne Knoop (1890-1975) leidde hij op tot operatief geschoolde gynaecologen (1).

Maar waren zij ook echt de eerste vrouwelijke chirurgen in ons land? In het midden van de zeventiende eeuw was de chirurgie geheel in handen van de leden van het barbiers- en chirurgijnsgilde. Vrouwen konden daar geen lid van worden. Een enkele maal, wanneer een gildelid kwam te overlijden, werd de weduwe van de chirurgijn toegestaan de zaak voort te zetten, mits zij zich verzekerde van de hulp van een ervaren knecht die het handwerk verrichtte. Zo zette vrouw Schrader, gehuwd met de chirurgijn Ernst Wilhelm Cramer, na diens dood in 1692 de chirurgijnswinkel voort, zij het dat zij zich zeer spoedig ging toeleggen op de vroedvrouwenpraktijk. In de vroedvrouwenpraktijk was het de vrouwen evenmin toegestaan instrumenten te gebruiken, daarvoor moesten zij de hulp van een mannelijke collega of van een doctor medicinae inroepen (2).

Toch was er al eerder een vrouwelijke ‘arts’ die optrad als chirurg, Anna Ballingheim. Zij was de vrouw van Joannes Franciscus Truinck. Deze Joannes trad op als chirurg, maar het is de vraag of hij die titel terecht voerde want hij komt niet voor in het Album Studiosorum van de universiteit van Leiden of Groningen. Toen hij in 1650 overleed, werd zijn praktijk deels voortgezet door zijn vrouw Anna Ballingheim. Niets bijzonders, meent de arts M. Bolt in 1928, kwalzalverij is van alle tijden. Maar wel bijzonder was dat zij de operatieve chirurgie uitoefende. Hoe we dat weten? Anna had na het overlijden van haar man een jaarlijkse uitkering toegewezen gekregen van 78 carolie gulden door de Staten van Groningen. Om de een of andere reden was de uitkering in 1653 niet betaald. Anna wendt zich daarom tot de Staten. Om haar verzoek tot uitbetaling kracht bij te zetten voegt zij aan haar verzoekschrift veertien getuigschriften toe van dankbare, want genezen, patiënten . Drie hiervan zijn voor ons verhaal belangrijk. Het eerste omdat het is ondertekend door Hendricus Munting, op dat moment nog bijzonder hoogleraar in de botanie in Groningen, de andere twee omdat daarin sprake is van haar optreden als operatief chirurg.

Anna heeft bij Hille Bants, vrouw van Claes Bant, een aantal operatieve ingrepen aan haar been gedaan, waardoor zij volledig is hersteld. Plastisch beschrijft Hille vervolgens haar etterende verwondingen en voegt eraan toe dat Anna voor haar handelen geen betaling heeft ontvangen. Nou zou je je kunnen afvragen hoe betrouwbaar dit verhaal is, maar het wordt bevestigd door een aantal personen, onder wie voornoemde Hendricus Munting (3).

Geertruyt Aryns’ zoon, veertien jaar oud, had zeer ernstig last van gal- of nierstenen. Geertruyt spreek alleen van stenen. Plastisch beschrijft zij hoezeer haar zoon hieronder te lijden had; zelfs de buren waren van zijn gekerm getuige. Anna heeft de jongen niet alleen veelvuldig bezocht maar ook een steen met een instrument verwijderd.
Ook Geertruyt heeft Anna niet kunnen betalen en doet daarvoor een beroep op de Staten.

Een zelfde verhaal vertelt Jan Roelofs, namens zijn vrouw, die vermoedelijk zelf niet kan schrijven. Ook zij werd door Anna bevrijd van een galsteen of in zijn woorden: Anna heeft haar ‘offgenomen off entlastet’ van een zeer grote galsteen. 

Noten

1. https://www.ntvg.nl/artikelen/hector-treub-en-zijn-vrouwelijke-leerlingen-de-eerste-vrouwelijke-operateurs-nederland/volledig

2. https://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/251383/556-2310-1-PB.pdf?sequence=2.

3 https://www.ntvg.nl/system/files/publications/1918113120001a.pdf