Puissant rijk

Onlangs kwam ik de uitdrukking puissant rijk weer eens tegen in een artikeltje in een huis-aan-huisblad over twee schilderijen van de Zweedse societyschilder Alexander Roslin (1718-1793). Het gaat om portretten van het echtpaar Marie Romain Hamelin (1734-1798) en Marie Jeanne Puissant (1745-­1828) in het bezit van het Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Roslin schilderde het echtpaar in 1781, tijdens zijn tweede periode in Parijs.

Roslin vereeuwigde de heersende klasse op het hoogtepunt van haar rijkdom en macht. Hij was, aldus een introductie bij een Roslin tentoonstelling in 2015, de chroniqueur van de decadentie van de late 18de eeuw. Er heerste politieke en sociale onrust in Frankrijk en deze bereikte in 1789, met de Franse Revolutie, een hoogtepunt. Vele door Roslin geschilderde vorsten en edellieden verloren tijdens de Revolutie hun posities en daarmee hun status. Sommigen verloren zelfs letterlijk hun hoofd onder de guillotine of kwamen anderszins op gewelddadige wijze om het leven. Dat Roslin zelf, als representant van de gehate klasse van het Ancien Régime, wonderwel de Revolutie overleefde komt waarschijnlijk omdat hij niet van Franse komaf was.

De auteur van het huis-aan-huisblad-artikel, een anonieme medewerker van het museum, legt een relatie tussen de vader van deze Marie Puissant en de uitdrukking puissant rijk. Marie Puissant was van huis uit uitermate rijk. Haar vader was Adrien Jacques Puissant de Saint Servant (1699-1783). Hij was een van de zestig deelnemers aan de door Colbert in het leven geroepen ‘ferme générale’ die namens de koning via een contract voor zes jaar belastingen inden. Deze ‘ferme générale’ was verantwoordelijk voor bijna de helft van de staatsinkomsten. Boven het aan de koning verschuldigde bedrag inde hij nog een bonus die hem zelf toekwam. Een uitermate lucratieve bezigheid dus en hij werd dan ook een van de rijkste en - door zijn beroep - ook meest gehate mannen van Frankrijk.

Ook de man van Marie, Marie Romain Hamelin was bepaald niet onbemiddeld en ook hij had zijn geld, als commis aux finances du Roy, verdiend in het belastingwezen.

Het ‘optrekje’ van Hamelin in Orge

Mogelijk dacht de auteur dat puissant rijk een moderne variant was van de uitdrukking zo rijk als Croesus, de legendarisch rijke koning die van 560-546 v. Chr. over Lydië regeerde. Maar de werkelijkheid is een stuk prozaïscher en heeft niets met de familie Puissant te maken.

Puissant is afgeleid van het Latijnse posse (pote= vermogend, in staat en esse= zijn. Vergelijk ook het Franse werkwoord pouvoir. Het betekent dan zoiets als ‘geweldig’, ‘macht’, ‘sterk’ of ‘vermogend’. Maar dat laatste dan weer niet in de betekenis van rijk. De etymologiebank geeft als vertaling alleen ‘zeer’. Puissant is niet meer dan een versterking van het erop volgende woord. Zoals gezegd kennen wij het woord puissant alleen in de vaste verbinding met rijk. En dat geldt ook voor een zin als ‘een puissant gekleurd oosters tapijt’, waar puissant vertaald wordt met ‘rijk’, maar ook weer in de betekenis van zeer.

Referenties

Knolle, P. (z.d.). ‘Portret van Marie Romain Hamelin (1734­1798). Portret van Marie Jeanne Puissant (1745-­1828)’, Bulletin van de Vereniging Rembrandt 19 (2009) nr. 2, pp. 19­21.

Alexander Roslin. Portrettist van de aristocratie.
http://www.ikzegookmaarwat.nl/2014/08/woord-van-de-dag-puissant/ 
http://www.etymonline.com/index.php?term=puissant 
https://gw.geneanet.org/bst83?lang=en&iz=1100&p=adrien+jacques+seigneur+de+saint+servan&n=puissant 
https://fr.wikipedia.org/wiki/Ferme_g%C3%A9n%C3%A9rale 
http://otsi.savigny.free.fr/monuments/savigny_chateau/chateau_savigny.htm