Afghanistan en representativiteit

Drie jonge studenten in korte rok in Kabul, 1972. Foto: Laurence Brun

De vrouwen zouden bewijzen hoe modern en westers Kabul in de jaren zeventig was. Maar volgens fotograaf Laurence Brun waren ongesluierde vrouwen in korte rok ook destijds een grote uitzondering in Afghanistan.

Een docent geschiedenis kan deze foto gebruiken om met leerlingen te praten over het begrip representativiteit. Vraag leerlingen of zij deze foto zouden gebruiken als een bron voor een onderzoek naar de positie van vrouwen in Afghanistan in 1972.  Je kunt hen, aan de hand van de foto,  ook laten reageren op de stelling: 'Afghanistan was in 1972 een modern, westers land.

Vervolgens kun je de leerlingen confronteren met een vergelijkbare foto van Ed van der Elsken uit 1967 (zie onderaan dit artikel) en hen dezelfde vraag/vragen voorleggen. 

Toelichting op de foto

In een artikel in de Volkskrant van 8 september 2021 stond het volgende artikel over deze foto (1)

'Het moet tegen het eind van 2001 zijn geweest dat Laurence Brun voor het eerst merkte dat een bijna dertig jaar oude foto die ze had genomen van drie vrouwen in Kabul massaal op internet werd gedeeld. ‘Het had te maken met de Amerikaanse invasie in Afghanistan in november van dat jaar, die toevallig samenviel met de periode waarin steeds meer mensen toegang tot internet kregen.’

En sinds de terugtrekking van de Amerikanen uit Afghanistan is de foto wéér een hit op internet. Je zou denken dat de Frans-Zwitserse Laurence Brun (1944) blij is met zo veel aandacht voor haar werk. Maar niets is minder waar. Tijdens het telefonische interview wil ze het duidelijk gezegd hebben: ze is boos over de manier waarop haar inmiddels iconische foto uit 1972 te pas en te onpas wordt gebruikt, nee, misbruikt door mensen die ermee willen laten zien hoe westers Afghanistan vroeger wel niet was.
Hoe kwam u in Afghanistan terecht?

‘In 1971 ging ik mee naar Afghanistan met mijn man, die er als arts naartoe werd gezonden. We zijn er twee jaar gebleven. Ik had de fotoacademie in Londen afgerond en werkte als fotograaf voor reclamebureaus, maar ik had nog geen documentair werk gemaakt. Ik was, en ben ik nog steeds, geïnteresseerd in de positie van de vrouwen, misschien doordat ik in de jaren zestig de tweede feministische golf heb meegemaakt. In Afghanistan begon ik foto’s te maken van vrouwen. Niet alleen in de hoofdstad Kabul, maar ook als mijn man en ik op pad gingen naar andere steden en dorpen. Ik probeerde dat met zo veel mogelijk tact en respect voor de mensen te doen. Er ging altijd een Afghaanse vriend mee om goed uit te leggen waarom ik foto’s maakte. En ik kleedde me netjes in een lange broek en een blouse met lange mouwen.’
Wat kunt u zich herinneren van de totstandkoming van de foto?

‘Om eerlijk te zijn: ik weet niet meer precies wanneer ik die foto heb gemaakt. Het moet in de lente of zomer van 1972 zijn geweest, want de vrouwen zijn luchtig gekleed. Ik was op straat en had zoals bijna altijd mijn fotografiespullen bij me, toen ik drie vrouwen opmerkte die mijn richting opliepen. Hoewel er in die tijd meer vrouwen zonder sluier liepen, was dit beeld van drie ongesluierde vrouwen in korte rokken een grote uitzondering. Daarom vielen ze me op. Ik zette mijn telelens op mijn camera, want ze waren misschien op 100 meter afstand van me, en maakte een paar foto’s. Ik denk dat ik maar twee of drie keer heb afgedrukt. Zij hebben mij niet opgemerkt.’

Bent u meteen naar huis gerend om de foto’s te ontwikkelen?

‘Haha, nee hoor. In die tijd werkte je met fotorolletjes en je ontwikkelde je foto’s pas als je het hele rolletje had volgeschoten. Na een paar dagen heb ik de foto’s ontwikkeld in onze keuken, die ook als donkere kamer fungeerde. Het is een spectaculaire foto, maar wat je ziet, is een grote uitzondering op het straatbeeld van toen, in de steden maar zeker ook in de dorpen. Als je de andere foto’s bekijkt die ik in die periode in Afghanistan heb gemaakt, zie je vaak gesluierde vrouwen. En de ongesluierde vrouwen waren over het algemeen decent gekleed, wat ook niet gek was. In die tijd liepen vrouwen die te uitdagend gekleed waren het risico met zuur te worden aangevallen door conservatieve geestelijken.’

Het duurde lang eer de foto’s van Brun het publiek bereikten. Na de aanslagen van 11 september, toen Afghanistan als schuilplaats van Al Qaida in het nieuws kwam, besloot haar agent om de foto’s uit de jaren zeventig in boekvorm uit te geven. En tussen al die foto’s is er één die bijna alle aandacht krijgt.

Na de eerste massale verspreiding eind 2001 duikt de foto eens in zoveel tijd weer op, de laatste keer in 2017 als president Trump met het idee speelt om Amerikaanse troepen uit Afghanistan weg te halen. De Nationaal Veiligheidsadviseur, luitenant-generaal Herbert McMaster, die zelf in Afghanistan had gevochten, laat Trump de foto zien om hem duidelijk te maken hoe Afghanistan eruitzag voordat de Taliban aan de macht kwamen: terugtrekking van de Amerikaanse troepen zou ten koste gaan van de westerse vrijheden in dat land.

‘Ik vind het erg om te zien dat mijn foto voor politieke en ideologische doelen wordt gebruikt. De vrijheid van de vrouw wordt gereduceerd tot de lengte van haar rok. Dat maakt me furieus. Er wordt bijna nooit toestemming gevraagd om de foto te gebruiken. Ik kan blijven roepen dat dit beeld niet representatief is voor hoe de vrouwen erbij liepen in Afghanistan in die tijd, maar ik denk dat er veel mensen zijn, vooral mannen, die zich daar niets van aantrekken en er met een andere blik, misschien een seksistische, naar kijken.’ Brun refereert daarmee aan het feit dat haar foto leidt tot geseksualiseerde commentaren op internet.

‘Door de twee jaar dat ik in Afghanistan heb gewoond, heeft dat land een speciale plek in mijn leven gekregen. Ik heb bijvoorbeeld nog altijd goed contact met een Afghaanse vriendin uit die tijd die inmiddels in de VS woont. Het lot van de Afghaanse vrouwen gaat me aan het hart. Daarom maakt het me des te verdrietiger als ik zie dat mijn foto niet in de juiste context wordt gebruikt.’

Uw foto is inmiddels bijna vijftig jaar oud en wordt nog altijd gebruikt. Denkt u dat ze ook de komende vijftig jaar zal worden gebruikt?

‘Dat denk ik wel. Maar ik hoop dat mijn andere foto’s uit die periode ook de ruimte krijgen die ze verdienen, want samen geven ze een aardig beeld van van Afghanistan een halve eeuw geleden.’

Pas een aantal jaren geleden werd Laurence Brun geattendeerd op de foto die Ed van der Elsken vijf jaar eerder dan zij had gemaakt: Beethovenstraat 1967 (2). De gelijkenissen zijn onmiskenbaar. ‘Maar bij zijn foto zie je volgens mij heel duidelijk dat er interactie is tussen drie jonge meisjes en een mannelijk fotograaf’, aldus Brun.

Beethovenstraat, Amsterdam 1967.

Noten

1. Bahram Sadeghi, 8 september 2021: https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/deze-drie-afghaanse-vrouwen-anno-1972-in-korte-rok-doen-de-ronde-op-internet-om-de-verkeerde-reden-zegt-de-fotograaf~bbe236ad/?utm_campaign=shared_earned&utm_medium=social&utm_source=email
2. Marco Derksen, 13 augustus 2016:  https://koneksa-mondo.nl/2016/08/13/ed-elsken-beethovenstraat-1967/