Het merk Luther

Andrew Pettegree, hoogleraar moderne geschiedenis aan de universiteit van St Andrews (Schotland) en expert op het gebied van de geschiedenis van de boekdrukkunst benadert het onderwerp vanuit een andere, ongewone invalshoek. Zijn ondertitel verduidelijkt zijn programma: Hoe een monnik vanuit het niets zijn stadje tot het centrum van de boekdrukkunst maakte en zichzelf tot de beroemdste man van Europa – en de Reformatie aanzwengelde.
Het hele boek is respectvoller jegens Luther dan je op basis van titel en ondertitel zou verwachten.

Vaker is geponeerd dat het succes van Luther en de Hervorming in het algemeen niet mogelijk zou zijn geweest zonder de opkomst van de boekdrukkunst.

Wanneer Maarten Luther op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen tegen de aflatenhandel in de katholieke kerk op de deur van een kerk in Wittenberg spijkert, is hij nagenoeg onbekend. (Dat legendarisch ‘spijkeren’ is helemaal niet zeker. Het is pas jaren later zo geformuleerd door zijn medestander Melanchton (1497-1560), die niet aanwezig was bij die gelegenheid.) Maar hij verwoordt precies de grieven van velen, en in de jaren die volgen verspreiden zijn ideeën zich door heel Europa. Binnen korte tijd is Luther wereldberoemd en berucht als aanstichter van de gewelddadige golf religieuze hervormingen die bekend wordt als de protestantse Reformatie. Pettegree laat zien dat Luther niet alleen een begaafd theoloog was, maar dat zijn succes effectief onlosmakelijk verbonden is met de boekdrukkunst. Binnen vijf jaar was Luther Europa’s meest gepubliceerde auteur.

Hij wil geen nieuwe biografie van Luther schrijven. Zijn opzet: hoe kon in de wereld van 500 jaar geleden, met zijn totaal andere communicatielijnen, een theologisch geschil uitgroeien tot een publieke kwestie met een omvang, die een aanzienlijk deel van het Europese vasteland betrof en waarbij zowel geestelijken als leken betrokken raakten. Binnen dit opzet geeft hij toch veel details over het leven van de hervormer en zijn tijdgenoten.

Al doende ontwikkelde Luther een eigen, nieuwe theologische schrijfstijl: bondig, direct en begrijpelijk, ook voor gewone mensen. Hij schrijft dan 85% van zijn geschriften in het Duits en het andere deel in het Latijn, de taal van de geleerden. In Wittenberg draaien de drukpersen volop als zijn Bijbel in het Duits wordt uitgegeven. Kortom Luther gaf aan de boekdrukkunst een geweldige opstoot door te schrijven in de taal van het volk.

Door zijn intensieve samenwerking met de drukkers veranderde hij tevens het uiterlijk van het boek. Daarbij genoot hij spoedig de steun van de Wittenbergse hofschilder Lucas Cranach (1472-1553). Cranachs belangrijkste bijdrage aan de Reformatie bestond waarschijnlijk minder uit de befaamde portretten van de hervormer, die over heel Duitsland en ver daarbuiten werden verspreid, dan uit zijn aandeel in de ontwikkeling van een nieuwe vormgeving voor de Wittenbergse Reformatiepublicaties. Zo kan men terecht spreken van een zeer herkenbaar merk Luther.

In 1521 wordt Luther voor de Rijksdag in Worms gedaagd onder vrijgeleide. Binnen het keizerlijke entourage gaan stemmen op om de belofte in te trekken en hem als ketter te laten terechtstellen, zoals een eeuw eerder met Jan Hus.
Dit is uiteindelijk niet gebeurd door de niet aflatende steun van zijn eigen vorst, Frederik de Wijze, een onverdacht devoot katholiek. En doordat de jonge Karel V, vers gekozen keizer van het Heilig Roomse Rijk (1519), de ‘Laatste Bourgondiër’ zijn blazoen niet wilde bezoedelen door zijn gegeven woord te breken.

Erasmus en Luther

Erasmus genoot een torenhoge reputatie onder humanistische academici in heel Europa en zeker in Duitsland. Toen Luther voor het eerst op zijn netvlies verscheen had Erasmus juist de succesvolste jaren van zijn loopbaan achter de rug, met als hoogtepunt de eerste tekstkritische editie van het Nieuwe Testament. Gedurende vier jaren, van 1514 tot 1517 was hij de meest gepubliceerde Europese schrijver, een positie die hij al in 1518 moest afstaan aan Maarten Luther (p. 267).

In maart 1518 ontving hij een exemplaar van Luthers 95 stellingen. Hij stuurde die door aan zijn vriend Thomas More in Londen, echter zonder Luther als auteur te vermelden in zijn begeleidende brief. Net als zijn hele vriendenkring kon Erasmus zich goed vinden in Luthers kritiek op de gang van zaken in de kerk, onder veel meer op de aflaten.
Maar Luthers steeds uitdagender houding en de aldoor krassere bewoordingen waarmee hij het pausdom afwees, joegen hem angst aan en beschouwde hij als een bedreiging voor zijn eigen meer gematigde hervormingsvoorstellen. Hij probeerde een tussenweg te vinden door sympathie voor Luther te tonen zonder zijn vingers te verbranden door diens standpunten daadwerkelijk te onderschrijven. Sinds 1518 was Erasmus en zijn nieuwe Collegium Trilingue in een bitsig gevecht gewikkeld met de Leuvense theologen, dezelfden die op de veroordeling van Luther aanstuurden en hun uiterste best deden om Erasmus als geestesgenoot van de hervormer te brandmerken (1).
Er werd steeds grotere pressie op hem uitgeoefend om zich uit te spreken tegen Luther. In september 1524 was het eindelijk zo ver, met zijn De libero arbitrio (Over de vrije wil). Pas op 31 december rolde Luthers repliek De servio arbitrio (Over de geknechte wil) van de pers.
Dit kan beschouwd als een breuklijn tussen beiden, ook al zouden Erasmus’ tegenstanders niet stoppen met hem hardnekkig te beschuldigen als verdoken aanhanger van Luther.

Huwelijk en Boerenoorlog

In juni 1525 huwde de 42-jarige Luther met Katharina von Bora, een 26-jarige uitgetreden non. Ideale munitie voor zijn tegenstanders: de ketter had de door God gewilde kerkelijke orde in wanorde gebracht om zijn vleselijke lusten te kunnen botvieren.

Nogal schijnheilig als je kijkt naar de concrete situatie in de ‘officiële’ roomse kerk: van de armste dorpspastoors met concubines tot vetgemeste kardinalen en zelfs pausen, die er een hele stoeterij maîtresses op nahielden, of in het Vaticaan prostituees ontvingen en orgieën aanrichtten.

Zeker vanaf 1520 had de hervormer consequent gepleit voor het priesterhuwelijk. Alle reformatiebewegingen zouden hem hierin volgen.
Alleen de westerse rooms-katholieke kerk houdt halsstarrig vast aan het celibaat –hoewel dat niet geldt voor oosterse kerken, bijvoorbeeld uit Syrië, teruggekeerd onder Rome. Recent zou dit in een aantal kerken (als de anglicaanse) uitgebreid worden tot vrouwelijke predikanten en zelfs bisschoppen! (J.M)

In het najaar van datzelfde jaar 1524 startte een boerenopstand in het zuidwesten van Duitsland. Die groeide in het volgende jaar uit tot een bijzonder gewelddadige massabeweging, met vele tienduizenden aanhangers. Nieuw was dat de opstandelingen hun recht voor een menswaardig bestaan fundeerden op de principes van Luthers hervorming. Luther werd sterk onder druk gezet om te reageren. Na enkele verzoenende teksten die niets uithaalden, bracht hij zijn –tot dan toe- meest onbeheerste pamflet Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren (p. 284). ‘Laat daarom iedereen die kan slaan, wurgen en steken, in het geheim of openlijk, en bedenken dat er niets giftiger, schadelijker of duivelser kan zijn dan een opstandeling. Het is net als wanneer men een dolle hond moet afmaken: als je hem niet doodt zal hij u doden, en een heel land samen met u.’
De aanval werd geschreven, maar pas in druk verspreid na het afschuwelijk bloedbad in Frankenhausen, waar de strijdkrachten van de vorsten het gevecht aangingen met de belangrijkste troepenmacht van de boeren en een verschrikkelijke slachting aanrichtten. Duizenden boeren werden op het slagveld over de kling gejaagd en nog duizenden anderen, met vrouwen en kinderen in de repressie die volgde. Luthers uitvoerig pamflet was dus niet oorzaak of aanleiding van die slachting, zoals mijn schoolboek vroeger vermeldde, maar hij had definitief de zijde gekozen van de wereldlijke machthebbers, die zijn Reformatie in Duitsland de volgende decennia zouden steunen.

Tegen de Turken

Net als Erasmus in 1530 (2) beschouwde Luther de dreigende opmars van de Turkse horden in Europa als een straf van God voor de laksheid en zonden van de christenen. En (natuurlijk) voor degenen die het pausdom, ‘onze christelijke Turken’, in standhielden (p. 341).
Maar na het bloedbad bij Mohacs in 1526, waarbij een groot deel van Hongarije veroverd werd en de jonge koning Lodewijk (zwager van Karel V) sneuvelde, moest Luther zijn visie op de botsing der beschavingen herzien. De belegering van Wenen in 1529 en spoedig daarna de verovering van Boeda en Pest door Süleyman (in 1541) leverde de aanzet tot twee omvangrijke werken: Vom Kriege wider die Türken en Heerpredigt wider den Türken. Volgens Luther was de paus de antichrist, de Turk de duivel zelf (3).

Tegen de Joden

Luthers traktaat uit 1523 Dass Jesus Christus ein geborener Jude sei was in tegenstelling tot andere auteurs (hervormden en katholieken) zeer genuanceerd.
Niets kon ons voorbereiden op zijn beruchtste werk dat dateert uit 1543: Von den Juden und ihren Lügen (p. 345). Daarin de afschuwelijkste tekst uit de 16de eeuw die ik ooit gelezen heb. Zijn tirade tegen de boeren was al erg genoeg, maar dit! De aanwezigheid van Joden in Duitsland was een pestilentie die uitgeroeid moest worden; synagogen moesten worden verwoest en joodse boeken dienden in beslag te worden genomen. Dit was het moment om hen definitief uit Duitsland te verwijderen.

Zelfs als hij toen net geteisterd zou zijn door nierstenen, had hij dat nooit mogen schrijven. Geen wonder dat de nazi’s later die tekst gebruikten als excuus tegenover de gelovigen voor de grootste massamoord uit de moderne geschiedenis. Dat kon Luther natuurlijk niet voorzien. Maar de tekst moet toch ook al in die tijd als een van de verschrikkelijkste van de eeuw zijn ervaren. Opvallend is hoe men na de Tweede Wereldoorlog de impact ervan poogt te minimaliseren.
De perceptie en de realiteit blijven overeind: Luther was een uitgesproken antisemiet. Zullen we dan maar in de slipstream van de huidige internationale anti-historische rage zijn standbeelden omverwerpen en zijn reputatie verguizen, zoals Rome deed in de 16de eeuw? En zoals Boudewijn de Groot zingt in Het land van Maas en Waal:
“We staken alle kerken met brandewijn in brand
't Is koudvuur dus 't geeft niet en het komt niet in de krant.”

Moment, even dimmen. Luther leefde in een antisemitische tijdgeest. Ook Erasmus schreef scherpe woorden tegen de Joden, hoewel Vives (1493-1540), die uit een familie van bekeerde Spaanse Joden stamde, een van zijn goede vrienden was. (Vives’ vader werd door de inquisitie op de brandstapel gebracht; zijn overleden moeder opgegraven en haar resten verbrand!)
Europa leefde nog voor eeuwen in een sfeer van Jodenhaat. Herinner u de schandelijke Dreyfus – affaire in het Frankrijk ca. 1900. Ook na de Holocaust en tot aan het Tweede Vaticaans concilie (ca. 1965) leerden katholieke kinderen (en misschien eveneens in andere christelijke gezindten) dat het hele Joodse volk, ook de huidige generaties, de moordenaars van Christus waren. Hadden zij de vervloeking niet zelf over zich afgeroepen toen zij voor de zetel van Pilatus schreeuwden: “Zijn bloed kome over ons en onze kinderen.” Pas aan de (katholieke) universiteit hoorde ik voor het eerst een fundamentele veroordeling van deze zo rampzalige drogreden.
Of zoals onze Turkse gids Bayram opmerkte in het mausoleum van de eerste sultans, massamoordenaars stuk voor stuk: “Vecht niet met het verleden. Het verleden is wat het is.”Met andere woorden: ook Luthers houding begrijpen is een kwestie van historische empathie (4) (J.M.)

Onderwijs, ook voor meisjes

Luther legde veel nadruk op onderwijs en scholen in zijn streven om tot een ontwikkelde christelijke bevolking te komen, die de Bijbel kon lezen in het Duits. Hij verrichtte bovendien opmerkelijk pionierswerk op het gebied van onderwijs voor meisjes. Met resultaat: uit onderzoek bleek dat later in de eeuw in Duitsland in plattelandsgebieden bijna de helft van de ingeschreven leerlingen uit meisjes bestond, tegen 0,2 procent in Venetië in 1587 (p. 311-312).

Coda

Luther was de succesvolste schrijver sinds de uitvinding van de boekdrukkunst. Zijn succes is, zoals reeds gezegd, onlosmakelijk verbonden met de opkomst van de boekdrukkunst.
Zijn productie overklaste die van al zijn levende tijdgenoten, zowel waar het ging om de hoeveelheid gepubliceerde werken als om de waardering bij het (Duitse) lezerspubliek. De verkoopcijfers overtroffen die van alle klassieke auteurs. Het contrast met Erasmus is veelzeggend. Hoewel hij kwantitatief met gemak werd overvleugeld door Luther vond zijn werk internationaal veel meer weerklank. Omdat hij in het Latijn schreef, vormden landsgrenzen voor hem geen belemmering.

De boekdrukkunst was essentieel voor wie en wat Maarten Luther geworden is, doch tegelijkertijd was Luther een sturende, richtingbepalende kracht binnen de Duitse drukkerswereld. Hij had nooit zo’n grote invloed kunnen uitoefenen op de Duitse kerk zonder zijn overweldigend schrijftalent. Na Luther zouden de boekdrukkunst en het publieke informatieverkeer nooit meer hetzelfde zijn (p. 392).

Het boek is uitgegeven zoals het onderwerp verdient: een verzorgde, sobere, rustige bladspiegel, met kleine renaissance-initialen, een aangenaam leesbaar lettertype, gebaseerd op dat ontwikkeld door Garamond (1480-1561), dat standhoudt tot vandaag op de computers, samen met Times New Roman.
(In feite is dit ‘humanistisch schrift’ van een Aldus Manutius (1449-1515), Garamond, en anderen een historisch misverstand: toen Italiaanse schrijvers in de 15e eeuw op zoek gingen naar een nieuw schrift ter vervanging van het in hun ogen barbaarse Gotische schrift, vonden ze in de bibliotheken oude handschriften van Romeinse auteurs. Zoals praktisch alle bewaarde manuscripten waren die omstreeks 800 gekopieerd in de Karolingische minuskel, misschien wel het elegantste lettertype dat ooit voor handschrift ontworpen is. Ze hielden dit voor een authentiek klassiek schrift en namen het over).

Didactische tip

Toevallig zijn er op Histoforum in korte tijd een aantal betrouwbare historische romans over deze periode besproken. Zie bij Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue
en alle links bij dit boek plus de andere waarnaar het doorlinkt. Lees zeker de rijkelijk geïllustreerde bijdrage over de tentoonstelling: Visioenen van een ideale wereld? Het wereldbeeld van Thomas More en zijn Utopia (1516).
En: Michiel Verwey, Adrianus VI (1459-1523). De tragische paus uit de Nederlanden, Antwerpen - Apeldoorn, Garant, 2011, 159 blz.

Veeltalige website: Een vaste Burcht is onze God. Maarten Luther. Opgezet bij het vorige jubeljaar, 1997 en bijgewerkt in 2017. 7 talen, waaronder Nederlands, Duits, Engels, maar geen Frans.

Speelfilm: Luther (2004) – met Didactische verwerking – ook bruikbaar voor TTO/CLIL Engels.

Non fiction

De Bruijn, Enny (red), Volk in verwarring. Reformatie in Nederlandse steden en dorpen, Uitg. de Banier, 2017, 230 blz. – ook als e-boek.

Harline, Craig, Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie. Uitg. Vantilt, 2017.

Mokry, Stephan, Luther voor katholieken. 95 vragen en antwoorden, Berne Media, 2017.

Pettegree, Andrew, Brand Luther, Penguin, 2015, 400 blz. – Engels origineel voor CLIL/TTO

Roper, Lyndal, Luther. Een biografie, Amsterdam, Ambo/Anthos, 2016, 512 blz. – ook als e-boek.

Roper, Lyndal, Martin Luther. Renegade and Prophet, Random House, 2017, 576 blz. - ook als e-boek - Engels origineel voor CLIL/TTO

Selderhuis, Herman, Luther. Een mens zoekt God, De Banier, 2015, 291 blz. – ook als e-boek.

Temmerman, Johan, Maarten Luther. 500 jaar reformatie, Brussel, Academic and Scientific Publishers, 2017.

Noten

1. Zie hierover Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue.

2. Desiderius Erasmus, De Turkenkrijg, Rotterdam, Ad. Donker, 2005, 95 blz.

3. Boom, Henk, De Grote Turk. In het voetspoor van Süleyman de Prachtlievende (1494-1566), Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2010.

Zie bij deze recensie voor de ruimere tijdgeest ook de bijlage: Europa tegen de Turken plus de lijst werken bij Tips voor verdere informatie.

En op de Joos de Rijcke -site: een aantal onderwerpen specifiek ook over late handschriften en boekdrukkunst en over humanistische netwerken in De geboorte van ‘America’, dl. 3.

4. Standplaatsgebondenheid/historische empathie en Beter worden in geschiedenis.

Jos Martens, oktober 2017