Precolumbiaanse culturen uit Meso-Amerika Onderstaande tekst is, samen met een zeer uitgebreide powerpoint presentatie, gebruikt door de auteur, Jos Martens, tijdens een nascholingsbijeenkomst  van de universiteit van Antwerpen voor leraren geschiedenis, maatschappelijke vorming en Nederlands. De tekst bestaat uit drie delen, de Azteken, Teotihuacan: stad der goden, navel van de wereld en Maya,  kinderen van de tijd Didactische aanwijzingen vindt u telkens achteraan de tekst.

Jos Martens
Centrum Nascholing Onderwijs (UAntwerpen) & Instituut voor Amerikanistiek

MAYA, AZTEKEN, TOLTEKEN…
Van een andere planeet?
Precolumbiaanse culturen uit Meso-Amerika en hun wereldbeeld

Deel 2 TEOTIHUACAN: STAD DER GODEN, NAVEL VAN DE WERELD

Word-versie

Bijbehorende, zeer uitgebreide, powerpoint presentatie

Dia 1. Tentoonstelling Musée du quai Branly, Parijs, eveneens tot 24 januari 2010.
Ons eerste bezoek geldt de toeristische trekpleister Teotihuacan, niet ver van Mexico City (bloei ca. 150 v.Chr.- 700 n. Chr.).

2. Kaart: ligging: ten noord-oosten van Tenochtitlan.

3. Plan.
De stad ligt op een hoogvlakte, 2300 m hoog. Noord-zuid as: ‘Avenue der Doden’ (Meer dan 2 km lang, 45 m breed) en de piramides; oost-west as: de ‘citadel’ (met tempel van Quetzalcoatl) enz. verdeelt de stad in 4 grote kwartieren. De stad bereikte haar grootste uitbreiding tussen 150 en 200 n.Chr. Oppervlakte: 22,5 km². Het bouwen ging 500 jaar door.
Verdeeld in ordelijke ommuurde huizenblokken, met inwoners gegroepeerd volgens herkomst, elk met eigen heiligdom. Bewijs: de grafgiften, namelijk invloeden van elders bv Oaxaca; omgekeerd aardewerk en vormen elders: in Oaxaca (zoals we dadelijk gaan zien), tot in Mayagebied, o.a. Tikal en Copan.
De doden werden begraven onder de vloer van de huizen.

4. Toen de Azteken op het wereldtoneel verschenen lag de majestueuze stad al eeuwen in puin. De bloei van de religieuze metropool was iets dat lang geleden had plaats gevonden. Hoe lang geleden, daarvan hadden zij geen idee. Waarom zou dat mythisch verleden dan niet samenvallen met het begin van de wereld? Zelfs de grote Spaanse kroniekschrijver, Bernardino de Sahagún (1499-1590) vermeldt nog dergelijke legenden over goden en reuzen, die de ontzaglijke bouwwerken van Teotihuacan hadden opgetrokken.

5. Wie ooit de plek bezocht is ongetwijfeld diep onder de indruk gekomen van de meesterlijke wijze waarop de onbekende bouwmeesters het landschap incorporeerden in hun urbanisatie. Hier bootsen de Piramide van de Zon en die van de Maan (gebouwd ca. 2500 jaar na de Grote Piramide van Khoefoe) exact de ligging van twee heilige bergen na, die vanuit de ruïnestad in de verte zichtbaar zijn. Weer piramiden, weer bergen, weer het reconstrueren in miniatuur (nou ja) van concrete geografische gegevens met kosmische betekenis.
Het vierkante grondvlak van de Piramide van de Zon heeft praktisch dezelfde afmetingen (225 m) als Khoefoes eveneens vierkante piramide! Maar is veel minder hoog: Khoefoe: 146 meter, gedurende 4 millennia het hoogste gebouw ter wereld.

6 - 7. Piramide van de Zon: oorspronkelijk 72 m hoog, nu nog 63 m.
Teotihuacan is immers méér dan grootse architectuur. De stadsplanning weerspiegelt een wereldbeeld, een welbepaalde opvatting over de ordening van de kosmos.

NB. In de film Frida Kahlo (2002), brengen de hoofdpersonen in gezelschap van de Russische revolutionair Leon Trotski (1879-1940) een bezoek aan Teotihuacan. De situatie in de film is die van na 2000, niet die van voor 1940! Er is op korte tijd recent veel gerestaureerd.

Alle geleerden zijn het - voor één keer - met elkaar eens dat de in Teotihuacan ontwikkelde principes een blijvende stempel hebben gedrukt op heel Meso-Amerika en dat voor vele eeuwen. Maar wat Teotihuacan zo heilig maakte, dat de latere volkeren hun kosmologisch tijdvak, dat van de Vijfde Zon, hier lieten beginnen, is niet langer een volledig onopgelost mysterie. De sacrale betekenis van Teotihuacan is ouder dan de Piramide van de Zon!!

Sommige geleerden hadden reeds lang een primitievere structuur vermoed onder de grote piramide. In 1971 werd dan inderdaad onder de piramide een onderaardse grot ontdekt. De toegang, die verzegeld was door rotsen en puin, bleef eeuwenlang verborgen. Dat moet zo al geweest zijn in de tijd van Moctezuma. Totdat de opvulling instortte en het begin van een trap onthulde, uitgehakt in het moedergesteente, die 7 meter naar beneden ging en voerde naar een l00 meter lange tunnel.
Eerste verrassing: deze tunnel liep, via enkele bochten, naar een spelonk in de vorm van een klavertje vier.
Tweede verrassing: de ingang viel samen met de oorspronkelijke centrale trap en het hol zelf lag praktisch onder het middelpunt van de piramide.
Derde verrassing: boven het hol werd, lang voor de bouw van de piramide, een eenvoudige structuur opgetrokken, die samen met de oudste gevonden voorwerpen, gedateerd werd op ongeveer 300 v. Chr.! De grot zelf was ontstaan, samen met talrijke andere in de vallei, toen ongeveer een miljoen jaar geleden een dikke lavastroom uitvloeide, waarin gasbellen openbubbelden. In de grot vond men sporen van een thans opgedroogde kleine bron. Meteen werd het hele patroon duidelijk: wanneer Teotihuacan de Spil van de Wereld was gedurende de hele periode van 150 v. tot 750 na Chr., dan vormde de grot de Navel, de axis mundi, van de hele religieuze metropool. De piramide was het richtsnoer voor de hele verdere stadsplanning. Maar het was de grot die de plaats en de oriëntatie van de piramide bepaalde!

Een archeologische ontdekking van nauwelijks te onderschatten belang dus, die echter in 1978, toen wij voor het eerst Teotihuacan bezochten, noch tot de toeristische-, noch tot de voor ons toegankelijke wetenschappelijke literatuur was doorgedrongen. En waar wij wel het inwendige van El Castillo in Chichen Itza en de kunstmatige nabootsing van Teotihuacans Heilige Grot (en tunnel) onder de reuzenpiramide van Cholula bezochten, kwamen wij dé grot, hét oervoorbeeld en prototype niet in, toen niet noch later.

Teotihuacan en het Wereldbeeld der Vijfde Zon

Het is deze Heilige Grot, die hoogstwaarschijnlijk verbonden was met de oudste versie van de mythe van het ontstaan van de Vijfde Zon. En even waarschijnlijk is het deze mythe die uitgebeeld staat op verscheidene van de meest beroemde Teotihuacan-fresco's, die dan dienst zouden gedaan hebben als didactisch materiaal voor priesters én gelovigen.
Als mensen een stad bouwen rond een centraal punt, in dit geval de grot, dan herscheppen zij hun reële wereld tot het beeld van de kosmos in imitatie van wat ze over goden en kosmos geleerd hebben doorheen hun mythen. De indrukwekkende piramide van de Zon is dan de letterlijke spil waarrond even letterlijk de hele schepping draait; de Levensboom, die uit de Aarde, de Heilige Grot groeit.

De Azteken en hun tijdgenoten geloofden, zoals een paar keer gezegd, dat zij leefden in de Era van de Vijfde Zon. Nadat vier vroegere wereldperiodes waren ten onder gegaan in rampen, keerden Licht en Leven terug, doordat hier, in Teotihuacan, de goden zelf zich offerden. In Teotihuacan zouden bij het begin van het Laatste Tijdvak Zon en Maan uit een spelonk te voorschijn zijn gekomen.(Deze spelonk?).

Toen de stad verlaten werd, verzegelden de priesters de Heilige Grot. Men veronderstelt dat de bron was opgedroogd door het droogleggen van moerasland (en vermoedelijk een heel meer) ten behoeve van de stadsuitbreiding en dat dit feit bijdroeg tot het uiteindelijk verval van de theocratie. Maar de piramide bleef bekend als Montezuma's orakel. En inderdaad, nog de laatste Grote Spreker van de Azteken ondernam elke twintig dagen, vergezeld van zijn priesters, een pelgrimstocht naar de Stad der Goden om er op de top van de grote piramide te offeren.

En dit brengt ons tot een laatste aspect. Een pelgrimstocht, volgens Mexicaanse begrippen, is het herbeleven van de sacrale tijd. En voor de herbeleving van de mythe, hier: de scheppingsmythe, is de sacrale ruimte essentieel. Die sacrale ruimte wordt bereikt door geheiligde structuren. In het tegenover elkaar stellen van de piramide van de Zon en de Maan kan men een toonaangevende uiting zien van die typische Mexicaanse dualiteit van mannelijk-vrouwelijk, goed en kwaad tezelfdertijd.
(Ter herinnering: de namen, piramide van de Zon en de Maan, werden pas veel later gegeven; de oorspronkelijke benaming is verloren gegaan).

8 - 9-10. Als dat zo is, kan men begrijpen waarom de kleinere Piramide van de Maan zo angstvallig waterpas is gebracht door haar precies zoveel minder hoog op te trekken als de helling van de Processieweg vanaf de piramide van de Zon bedraagt, namelijk 22 m. En waarom aan de voet van de piramide een klein altaargebouwtje staat, dat een weergave is van de kosmos uit Codex Féjervary-Mayer.
De contrapositie van piramiden werd veel later en meer dan 1000 km naar het zuiden overgenomen van Teotihuacan in de klassieke structuren van de Mayastad Tikal (in Guatemala) en nog later in de dubbelpiramide van het nabijgelegen Tenochtitlan (Mexico-city).

11. Mensenoffers in de Piramide van de Maan. Tot voor zeer kort werd Teotihuacan beschouwd als vredelievend, zonder spoor van mensenoffers, een religieus en cultureel centrum met zeer ruime geografische uitstraling. Nu: ook krijgszuchtig en militair. Zie verder bij de Maya, wordt als zekerheid gepresenteerd in de catalogus door Felipe Solis (1944-2009).

12 - 15. Piramide van het Quetzalcoatl, het Gevederde Serpent.
Omstreeks 450 werden drie zijden van de piramide van Quetzalcoatl vernield, alleen de vierde zijde, overdekt met een ander gebouw overleefde tot nu toe. Oorspronkelijk waren er vermoedelijk 360 (of 365?) Gevederde Slangen.
Het verband met de kalender is duidelijk. De tempel mat zonsopgang en equinoxen (lente- en herfstevening) en solstitia (winter- en zomerzonnewende).
Friezen en hoofden werden opnieuw gebruikt als vulling voor andere gebouwen.
Hier brachten in 1988-89 opgravingen mensenoffers aan het licht: individuele en groepen van vier, acht of meer

16 - 19. Tempel van Quetzalpapalotl (Quetzal-vlinder.
'Vlinder' : de zielen van de doden vergezellen de zonnegod op zijn baan langs de hemel als vlinders.

20 - 21. Muurschilderingen: de Grote Moedergodin Chalciutlicue, godin van het water? Vroeger geïnterpreteerd als regengod Tlaloc.

22 - 23. Obsidiaan. Nu kan men voor de bloei van Teotihuacan tevens heel wat profanere oorzaken aanhalen. De site beschikte over voldoende water, goede klei voor het voortreffelijke en zeer wijd verspreide Teotihuacan-aardewerk en last but not least: obsidiaan. Dit vulkanisch glas wordt terecht 'het staal van de Nieuwe Wereld' genoemd. En zeker is dat de groei van de metropool parallel liep met de groei van de obsidiaanmarkt in heel de vallei van Mexico. Obsidiaan werd zelfs vergoddelijkt, als geassocieerd met schepping, als incarnatie van het Hart der Aarde. Obsidiaan was de 'sprekende steen', het 'orakel der goden'. Tezcatlipoca, de tovenaar-god van Tolteken en Azteken heet in onze taal 'Rokende Obsidiaanspiegel'. Teotihuacan zou een (religieus geïnspireerd) monopolie bezeten hebben van obsidiaanverwerking en -verhandeling in heel Mexico. Dankzij de heilige bron in de nabijheid van de obsidiaanberg? Of hoe religie en negotie hand in hand gingen!
Handelsbetrekkingen: schelpen van de kust, halfedelstenen van Oaxaca, het Mayagebied, cacaobonen uit het tropische Mayagebied als soort geld

24 - 26. maskers enz.
Zeer mooie exemplaren van wierookdeksels (voor het branden van copal, wierookhars) in Jubelpark. Werden in serie vervaardigd in mallen. Er is steeds een kleine onvolmaaktheid aangebracht; volmaaktheid is alleen de goden gegeven.
Bij 27: voorkant: maltezerkruis van wereldbeeld!


DE OLMEKEN
De moederbeschaving

27-28. In het ondankbare broeierig hete klimaat van de (oostelijke) Golfkust ontlook omstreeks 3500 jaar geleden de cultuur van de Olmeken. De naam is Azteeks en betekent “mensen uit het land van de rubber.”- werd door de Azteken gegeven aan eigentijdse bewoners. De naam van oorspronkelijke bewoners is nog steeds onbekend. Idem voor taal of afkomst. Dit is tot nu toe de oudste cultuur van Meso-Amerika. En de laatst ontdekte: pas net voor en na W.O. II. door Matthew Stirling.

29-31. Uit alles wat we wél weten leidt men af dat alle culturele kenmerken van het volledige wereldbeeld hier reeds aanwezig zijn. Typisch: de grote hoofden (zonder lichaam). Tot nu toe zijn er 18 ontdekt. Bij elkaar gebracht in openluchtmuseum. Vertonen Afrikaanse (of Aziatische?) trekken.

32 - 38. Figuren met ‘jaguarmuil’ (wijst op jaguarcultus), jadebewerking, prachtige beelden en maskers. Het cijfersysteem bestond punten en balken, zoals in Teotihuacan, bij de Maya en Monte Alban. Vermoedelijk ook twintigdelig stelsel.


VERACRUZ, EL ZAPOTAL, HUAXTEKEN

40 - 41. Xochiquetzal, Veracruz 500-900 - hol, terracotta, 110cm (KMKG, Jubelpark, Brussel).
Rondleiding door Sergio Purini, conservator in november 2009. Merk de verwijdering van later aangebrachte restauraties.

42. Zittende man en twee honden. Collectie Dora Janssen
Aardewerk; zwarte harsverf.
Man: h. 100 cm, b. 42 cm, d. 67 cm
Staande hond: h. 52,3 cm, b. 35,5 cm, d. 44,2 cm
Liggende hond: h. 21 cm, b. 40 cm, l. 57,8 cm
EI Zapotal-stijl, Veracruz-cultuur, Mexico, Klassieke periode, 400-800 n.C.

Tijdens de jaren 1960 werden in een omvangrijke aardheuvel op de site van El Zapotal in Veracruz resten van talloze grote keramieken sculpturen gevonden. Ze behoorden tot een belangwekkende artistieke traditie die bekend staat als de stijl van El Zapotal. Deze beelden van mensen, goden en dieren werden doorgaans opzettelijk stukgeslagen en zorgvuldig in heuvels of onder pleinen geplaatst. Sommige werden teruggevonden als afzonderlijke offergave, andere waren opgesteld als ensembles waarin religieuze, mythologische en historische thema’s tot uitdrukking kwamen.
De zittende man en de twee honden zouden een krijger en zijn strijdmakkers kunnen verbeelden. De man draagt een volledig hoofdmasker dat een prairiewolf voorstelt. Een van de krijgsorden onder de latere Azteken van het Mexicaanse hoogland gebruikte de prairiewolf als embleem, een toepasselijk symbool van de felheid, het uithoudingsvermogen en de behendigheid van een goede krijger. Wellicht stelt deze serene figuur een gevangengenomen en tot rituele offering bestemde krijger voor; het gedraaide touw dat de plaats van oorsieraden inneemt, zou daarop kunnen wijzen. Honden vervulden verschillende rollen in het oude Meso-Amerika; zij waren een metgezel op het slagveld, een gezelschapsdier, een gids voor de ziel van de overledene en ook een bron van vlees. De twee sculpturen zijn een opmerkelijk natuurgetrouwe weergave van een liggende hond en zijn hijgende maat in aandachtige zithouding. Zwaar gerestaureerd, o.a. de armen.


MIXTLAN
HET BERGLAND VAN OAXACA

Dia 44 - 45. De huidige staat Oaxaca (94 211 km², meer dan 3 x de oppervlakte van België) is antropologisch gezien een van de meest interessante gebieden van Mexico. Van zijn talrijke volkeren zijn er twee die ons uit archeologisch oogpunt het sterkst interesseren: de Zapoteken en de Mixteken.
In Oaxaca worden meer dan 30 inheemse talen gesproken, waarvan sommige erg verwant zijn, als Nederlands en Duits, andere van elkaar verschillen als Nederlands en Chinees. (Mixteeks & Zapoteeks enerzijds, Nahuatl, de taal van de Azteken anderzijds.) Het Mixteeks is een ‘toontaal’, waarbij toonhoogte verschillen in woordbetekenis aangeeft. Het behoort met het Zapoteeks tot eenzelfde taalfamilie.

Op de ongeveer 3,5 miljoen inwoners (2003) spreken heden nog ongeveer een miljoen mensen een van de inheemse talen. Ongeveer 300.000 spreken Mixteeks, ongeveer 250.000 Zapoteeks. Tenminste, dit zijn de officiële Mexicaanse cijfers. Volgens de Nederlandse specialist Martin Jansen is het Mixteeks bedreigd met totale verdwijning binnen één generatie, nadat dit volk in het ontoegankelijke hoogland van de Mixteca Alta gedurende eeuwen zijn culturele integriteit tegen de opdringende verspaansing heeft gehandhaafd. De agressieve ‘modernisering’ heeft de meeste herinneringen aan het verleden doen verdwijnen (waarbij het officiële onderwijs een bijzonder destructieve rol speelt. En nu de televisie natuurlijk) Slechts in enkele dorpen, aan de voet van de steile heuvels waarop overwoekerde ruïnes nog getuigen van vroegere dichtbevolkte steden, zijn Amerikaanse zendelingen erin geslaagd de fierheid voor het roemrijke verleden terug op te wekken.
Pas sinds de laatste decennia hebben de Mixteken het iets beter gekregen, hoewel velen geëmigreerd zijn om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien Zelfs in Californië in de Verenigde Staten woont een grote Mixteekse gemeenschap - naar schatting zo'n 100.000, waarmee het een van de talrijkste indianenvolkeren in de Verenigde Staten is geworden. In de stad Fresno bestaat zelfs een radiozender die in het Mixteeks uitzendt.
De Zapoteken hebben beter weerstand geboden dan hun vroegere rivalen. Zij vormden een der belangrijkste cultuurvolkeren van Oud-Mexico, met een cultuur, die waarschijnlijk meer dan 2000 jaar onafgebroken continuïteit kende. Ook thans zijn zij nog een vitaal, gezond en zelfstandig volk met sterke nationale trots. Een stimulans voor die trots vormt hun nationale held Benito Juarez (1806-1872 ), vaak Mexico's bekwaamste staatsman genoemd, een volbloed Zapoteek, die de Fransen verdreef en de basis legde voor het moderne Mexico. Daar bij hen culturele en sociale strijd samengaan, komen zij voortdurend in conflict met de Mexicaanse staat en leveren een groot aandeel van de ‘verdwijningen’ waarmee Mexico zijn imago van liberale democratie bezoedelt. In 2006 was er nog een door Zapoteken geleide opstand van inheemse volkeren tegen de plaatselijke gouverneur. Die werd door het leger met geweld neergeslagen.

Monte Alban

Dia 46 - 47. Op 2000 meter hoogte torent Monte Alban (= Witte Berg) 400 meter boven de stad Oaxaca uit. Wie de indrukwekkende ruïnes in een al even indrukwekkend natuurkader op een prille zomerochtend bezoekt, begrijpt waarom de Azteken dit gebied Mixtlan, het Wolkenland noemden. Eens was Monte Alban de ceremoniële hoofdstad van de Zapoteken. Of zij ook de stichters van de stad zijn weet men niet. Want Monte Alban is oud, oeroud. De oorsprong gaat letterlijk verloren in de nevels der tijden. De stad werd zowat 2500 jaar geleden gebouwd. Een hele berg in de rol van piramide, als uitdrukking van een religieuze wereldbeschouwing!

De keurig gerestaureerde resten geven een beeld van de stad, zoals die er moet uitgezien hebben tussen de zesde en de achtste eeuw van onze tijdrekening, toen de Zapoteken op het toppunt van hun macht stonden en de vruchtbare dalen van Oaxaca overheersten. Het totale archeologische areaal van Monte Alban bedraagt meer dan 40 km². Het rituele centrum ligt op de top van een helling, die eertijds volledig bedekt was met de huizen van de bewoners. Het blootgelegde gedeelte van de top meet ongeveer 700 bij 250 m. De heuvel werd kunstmatig genivelleerd, waartoe tonnen rots dienden weggebikt en op andere plaatsen muren en terrassen werden opgericht.

Een indrukwekkende prestatie met een even indrukwekkend architecturaal resultaat. Nergens, zelfs niet in Teotihuacan werd het perspectief met zoveel vaardigheid kunstmatig gecorrigeerd door trappen, platforms, enz. De gebouwen bezitten een heel eigen schoonheid doordat hier, in tegenstelling met de meeste Maya-steden de verhoudingen van de gulden snede zijn toegepast, die op ons Europees gevoel voor harmonie zo een grote invloed hebben gehad. Afgezien van enkele gebouwen die een astronomisch - astrologische functie hadden zijn de overige alle tempels, elk met een eigen karakter. Het waarschijnlijkst is dat elke grote plaats van de Zapoteekse federatie hier een eigen heiligdom had, waar de bedevaarders bij bepaalde feesten konden samenkomen. Zo is het ook thans nog op vele plaatsen in Mexico. En zo was het ook in het Oudgriekse Delphi.

48. Een van de grootste raadsels van deze mysterieuze stad vindt men, wanneer men naar het zuiden kijkt, aan de rechterkant. Hier werden in de muur van een gebouw rechtopstaande stenen platen ingewerkt met eigenaardige kronkelende figuren, de zgn. danzantes (dansers). Deze kunnen in geen enkele gekende cultuur worden ingepast. Het meest vertonen ze nog gelijkenis met de al even oude en raadselachtige stenen van Cerro Sechin, aan de kust van Peru, enkele duizenden km naar het zuiden. De danzantes vertonen trekken die aan de Olmeken doen denken. Maar in een paar stenen, hier en in een andere tempel ingewerkt, staan onmiskenbare Maya-cijfergliefen ingebeiteld. Of hier werkelijk sprake is van verminkte gevangenen is onzeker. Maar niet meer onzeker dan een hele reeks andere hypothesen.

De kans bestaat alleszins dat Monte Alban ouder is dan de Zapoteken en contacten verraadt met proto-Olmeken of proto-Maya. Maar in dat geval staan we hier voor een der alleroudste heilige plaatsen van heel Meso-Amerika. En met de langste continuïteit. Want modern vaatwerk, in de grond gevonden, bewijst dat hier tot in de huidige tijd aan de oude goden werd geofferd.

49 - 50. Zapoteekse beelden. De belangrijkste godheid is hier de regen- en stormgod Cocijo.

50. Beeld van krijger - beschadigd.

51 - 57. Tussen 800 en 1200 n. C. moest de Zapoteekse macht wijken voor de invallen van een nieuw volk: de Mixteken. De Zapoteken verlieten Monte Alban en trokken zich terug naar Mitla. De overwinnaars namen - omwille van de religieuze betekenis van de plaats? - de gra-ven van de Zapoteken in beslag.
Edelsmeedwerk: laagwaardig goud, 14 karaat, legering van koper en goud, kunst ingevoerd in de 12de eeuw uit het zuiden (Columbia?). Beheersten alle technieken, verloren-wastechniek, granuleren, tumbaga (=door zuur goudmoleculen aan de oppervlakte brengen). Kenmerkend: belletjes. De Mixteken werden zo dé goudsmeden van Mexico. In 1932 ontdekte dr. Alfonso Caso het beroemde graf nr. 7. Dit graf bevatte de grootste en kostbaarste schat die tot dan toe in Mexico door een archeoloog is gevonden, en kan qua betekenis vergeleken worden met de ontdekking van het graf van Toetanchamon door Carter in 1922. Tot verrassing van de archeologen waren de sieraden van dit graf niet Zapoteeks doch Mixteeks.

58. Werppijlen lanceren met atlatl.

59. Codices: vouwcodices uit hertenleder. Zeer picturale stijl, overgenomen door Azteken. Vóór de Spaanse conquista waren de Mixteken beroemd om hun fraaie vouwcodices in beeldschrift. Martin Jansen heeft met zijn assistenten van de universiteit van Oaxaca kunnen aantonen dat de taal ook in de 16de en 17de eeuw nog werd geschreven in ons alfabet, waarmee hij een belangrijke bijdrage leverde tot het Mixteekse culturele reveil.

60. Codex Nutall, herkomst: Tilantongo, avonturen van cultuurheld 8-Hert.

DE TOLTEKEN EN TULA
856 - 1168

Dia’s 62 - 67. In de Spaanse kronieken van kort na de conquista duikt geen naam zo vaak op als die der Tolteken. Voor de Azteken en hun tijdgenoten waren de Tolteken zowat halfgoden, dragers van een Gouden Tijdperk. En ieder volk dat zich respecteerde trachtte zijn afkomst op deze cultuurheroën terug te voeren. Een dergelijke handelswijze kwam de Spanjaarden niet vreemd voor. De analogie met hun eigen Europese renaissancetijd en zijn quasi-verafgoding van de Griekse en Romeinse Oudheid lag voor de hand. Alleen jammer dat deze Tolteken van de aardbodem verdwenen waren en niemand precies leek te weten waar hun hoofdstad Tula gelegen had. Dit Tula of Tollan (Biezenstad ) werd pas begin 1941 weergevonden door Jorge Acosta, 80 km ten noorden van Mexico, in de huidige staat Hidal-go.

Volgens de Geschiedenis van Ixtlilxochitl (koning van Texcoco), die na de conquista werd geschreven, zou de stad gesticht zijn in 856 door Nahuatl-sprekende volken en in 1168 na een periode van burgeroorlog en invallen van nieuwe golven Chichimeken (barbaren) verlaten zijn. Van de oorsprong en de ontwikkeling van de Toltekencultuur is zeer weinig met zekerheid bekend. Wat deze mensen en hun stad zo belangrijk maakte, weten we niet.

In Tula bouwden zij piramiden van geringe hoogte, maar de tempels op de top moeten heel groot zijn geweest, te oordelen naar de vier 4,80 m hoge atlanten die, samen met vierhoekige zuilen, de balken boven de deuropeningen hebben gedragen. Het zijn geen monolieten: zij bestaan uit trommels (schijven). Een nok midden in de bovenzijde van het ene stuk past in een gat in het stuk erboven. Zowel de atlanten als de zuilen bestaan uit vier delen. Opmerkelijk zijn vooral de zuilen die Quetzalcoatl, de Gevederde Slang voorstellen: het zijn cilinders met gebeeldhouwd verendecor, de kop met wijd opengesperde muil rustend op de vloer, terwijl de eveneens in een hoek verlopende staart de balk boven de ingang draagt.
De atlanten van Tula gaven aanleiding tot de wildste speculaties. Zeker is dat zij geen straalpistolen dragende ruimtevaarders zijn! In de hand houden zij de atlatl, de speerwerper waarmee zij de werppijlen, hun favoriete wapen, lanceerden.
Achterzijde: lendendoeken (‘string’) als bij Japanse sumoworstelaars.

68 - 69. Traditionele opvatting (ca. 1980): “Zeker is dat met hen nieuwe, krijgshaftigere en wredere cultuur- en cultuselementen hun intrede deden. Dit blijkt duidelijk uit de reliëfs op hun tempels, waar krijgers een voorname rol speelden. De geleerden zijn het er niet over eens of deze militaristische kastenmaatschappij ook werkelijk een imperium voortbracht, zoals het Romeinse. Of waren er alleen handelscontacten en korte, jaarlijkse expedities om gevangenen te maken voor de mensenoffers? De muurversieringen, reliëfs met afbeeldingen van jaguars, prairiewolven en adelaars die harten uit elkaar rukken, spreken van nieuwe tijden. Van een nieuw wereldbeeld getuigt ook een fries waarvan de decoratieve elementen bestaan uit ratelslangen - tot kop en staart vereenvoudigd - die skeletten verslinden. Zelfs als het zulke verheven gestalte als de planeet Venus of de lievelingsgod der Tolteken, Quetzalcoatl betreft, blijken de ‘goede goden’ van het nieuwe tijdperk nog het meest op hun tegendeel te lijken. Van hen schijnt ook die preoccupatie met de dood te stammen, die hun nakomelingen nog steeds obsedeert. Tot in de huidige hoofdstad toe komt die dodencultus tot uiting in de viering van de ‘Dagen der Doden’ met een hoogtepunt rond Allerheiligen - Allerzielen (1-2 november).”
Ondertussen is dit volkomen achterhaald, nu we meer weten over bijvoorbeeld Teotihuacan.
Wat wel klopt: afbeelding van elitekrijgers, zoals bij de Azteken!

Quetzalcoatl, de leider, vorst, god, vormt een zeer ingewikkeld historisch probleem. In het verwarde kluwen is één draad te volgen. Een aanvoerder met deze naam heeft zijn volk naar het zuiden geleid toen het Tula moest opgeven. Hij werd mythologie: een god die zou terugkeren om een nieuw gouden tijdperk in te luiden. De legende werd werkelijkheid voor de Azteken, toen Cortés aan land stapte op de voorspelde dag. Onder leiding van hun vorst, Quetzalcoatl, stichtten de Tolteken meer dan 1000 km naar het zuiden in Yucatan de Tolteekse bloeiperiode van Chichen Itza (zie verder bij Maya). Maar ook deze stelling wordt de laatste decennia betwist. 

Annex De Grote Maya Collaps   Volgens Jared Diamond storten beschavingen in als gevolg van vijf (meestal interfererende en complementaire) factoren: 1. Milieuschade. Door overbevissing, ontbossing of bodemproblemen verminderen de voedselopbrengsten op het land en uit de zee. 2. Klimaatverandering. Nu is de opwarming actueel, maar het kan ook afkoelen zoals in de ijstijden. Het afwisselen van klimaten beïnvloedt de oogsten en de hoeveelheid beschikbaar water. 3. Vijandige buurlanden. Lijkt vaak een hoofdreden van het ineenstorten van een rijk, maar wordt meestal veroorzaakt door een andere factor. Honger door milieuschade bijvoorbeeld leidt tot vijandigheid en tot verzwakking van het eigen leger. 4. Het wegvallen van handelspartners. Daardoor kan plotseling een tekort ontstaan aan voedsel of waren. Als Europa bijvoorbeeld ruzie krijgt met het Midden-Oosten leidt dat tot het dichtdraaien van de oliekraan. 5. De reacties op milieuproblemen. Hoe reageren de mensen op problemen? Zien ze de schade aankomen of negeren ze die?   Bron: Diamond, J., Ondergang. Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen?, Utrecht, Spectrum, 2005, 702 blz   Webster, D. e.a., Levend verleden. Een inleiding in de archeologie, Houten, Unieboek & Teleac, 1993 + bijbehorende videoreeks.

Bibliografie

Een uitvoerige bibliografie & internetlinks vind je o.a. bij onderstaande boek- en filmbesprekingen in de bijbehorende Tips voor didactische verwerking. Hier alleen het beste en meest recente standaardwerk en twee recente catalogi.

Grube, N. (red.), Maya. De goddelijke koningen van het regenwoud, Keulen, Könemann, 2001, 480 blz.

Solis, F. (ed.), Teotihuacan. Cité des Dieux, tentoonstellingspublicatie, Parijs, Musée du Quai Branly, 2009, 480 blz.

McEwan, C. & Lopez Lujan, L., Moctezuma. Aztec Ruler, tentoonstellingspublicatie, Londen, British Museum, 2009, 320 blz.


Tips voor didactische verwerking

De eigenlijke navorming is uiteraard inhoudelijk, informatief en bestemd voor leraren. Toch zitten er heel wat mogelijkheden in voor didactische verwerking via begeleid zelfstandig onderzoek, afhankelijk van het handboek, de tijd die je aan het onderwerp wil of kan besteden, of je al dan niet vakoverschrijdend kunt werken met bijvoorbeeld je collega Nederlands (en/of aardrijkskunde).

1. De PowerPoint zelf. Is in de huidige vorm natuurlijk te uitvoerig. Kopieer de bestanden en geef ze een andere naam, bv. MesoDidac. Zo blijft het origineel veiligheidshalve bewaard voor eventuele aanpassing in volgende jaren. Daarna kun je uit de kopie gemakkelijk dia’s verwijderen tot je overhoudt wat je in de les wil gebruiken. Advies: neem liefst essentiële dia’s niet alleen uit de Aztekencultuur, maar ook uit bijvoorbeeld die van de Olmeken, om foute beeldvorming over de duur en continuïteit van de opeenvolgende culturen te vermijden. Zo nodig kun je ook fragmenten uit de syllabus ter beschikking stellen.

2. Aanbeveling: multimediaal, vakoverschrijdend, actief
2.1. Dia’s & tekst kiezen als illustratie bij aanvullende lessen met scripties van leerlingen.
2.2. Film: zie verder
2.3. Museumbezoek

3. Voorbeeld: Leereenheid rond Azteken of Maya via historische roman.

- In een 4de jaar hebben we in het verleden met collega’s uit verschillende scholen gewerkt vanuit het vak Nederlands en de roman De hel bestaat van Willy Spillebeen. Een collega vulde de les aan met enkele fragmenten uit Willy Spillebeen, Cortés of De Val. In zijn geheel is dit laatste boek eerder geschikt voor een 5de of 6de jaar. Dit is een aantal keren gebeurd in hoogste jaren ASO en bij ons weten één keer in het vak ‘vrije ruimte’.
Op de website van de VVLG vind je uitvoerig lesmateriaal. (Url: zie verder, bij Romans.)
Leerlingen lazen ofwel het hele boek klassikaal ofwel in complementaire groepjes, waarbij de anderen andere historische romans lazen.
In beide gevallen was er een scriptie of mondelinge voorstelling voorzien, waarbij de groepsleden afbeeldingen projecteerden. Hier kan de PowerPoint goede diensten bewijzen.
Opmerking: bij uitvoerige leereenheid hebben wij steeds geactualiseerd naar de huidige situatie van de Maya via onder meer publicaties van Amnesty International en krantenberichten. Vrijwilligers namen deel aan de ‘schrijf ze vrij’ acties van Amnesty, ook in volgende jaren.

Minder leerling-actief, maar eveneens gesmaakt is de projectie van een der National Geographic films. Bij de uitvoerige web-recenties tref je telkens heel wat materiaal.
Wat ook kan (maar we nog niet hebben uitgetest): enkele fragmenten uit de film Apocalypto. Bij de uitvoerige recensie van deze film, url hieronder, vind je o.a. een voorstel voor keuze van fragmenten. Persoonlijk zou ik de film nooit in zijn geheel vertonen, wegens o.m. te gruwelijk.

Wie weinig tijd heeft en niet vakoverschrijdend kan werken, kan de webquest gebruiken Cortés en de Azteken

Websites

Joos de Rijcke-site, Knop: “Eeuw Joos”, bovenste sectie, vooral: “De grote namen van de conquista”: Pedro de Gante, Bernardino Bernardino de Sahagún, Bartholomé de las Casas http://users.telenet.be/joosdr/

Website Instituut voor Amerikanistiek
Bijdragen en links: http://www.amerikanistiek.org/


Romans

Willy Spillebeen, De hel bestaat, Antwerpen, Houtekiet, 1996, 7de druk (1ste druk: 1984), 165 blz. Zeer uitvoerige didactische tips.

Willy Spillebeen, Cortés of De Val, Antwerpen, Hadewijch, 1987, 291 blz. - 2de druk,
Antwerpen, De Gulden Engel, 1994. Zeer uitvoerige didactische uitwerking.


Ruud van Akkeren, De Dans van de Trom. Een Maya-ritueel, Schoorl, Uitg. Conserve, 2006, 403 blz.


Films en documentaires

Moctezuma. Aztec Ruler - (documentaire 2009) - DVD - 45 minuten, Engels, geen onderschriften - Extra fotogalerij.

Bloed en bloemen (In Search of the Aztecs) (gedramatiseerde documentaire) - BBC (1999) - DVD 2009 - Engels, Nederlandse ondertiteling - duur: 49 minuten. Waardering: ****/4

Apocalypto (speelfilm 2007). (Over de Maya). Zie uitvoerige bespreking en didactische tips met keuze van fragmenten


Het verloren rijk van de Maya’s (documentaire). Dit is een ingekorte update van http://www.amerikanistiek.org/bijdragen_mayavideo.htm

Het geheim van de Maya koningen, 2009 (Code of the Maya Kings, 1999) - Engels, Nederlandse ondertiteling, duur: 82 minuten (documentaire: 52 minuten - bonus: 30 minuten) - met link naar uitgewerkte lesbrief.

De laatste dagen van de Maya cultuur, 2009 (oorspronkelijk: Royal Maya Massacre, 2005) - Engels, Nederlandse ondertiteling, duur: 77 minuten (documentaire: 51 minuten - bonus: 26 minuten)

Cracking the Maya Code (documentaire)

Copyright:  Jos Martens, 2011