Grenzen tussen fictie en ‘ernstige’ wetenschap?

Jos Martens

Literatuur en historiografie zijn verwante muzen. George Macauly Trevelyan, voormalig hoogleraar moderne geschiedenis in Cambridge, schreef dat de beste historicus degene is die kennis van het bewijsmateriaal combineert met "het grootste intellect, het warmste menselijke medeleven en de grootste verbeeldingskracht." De laatste twee eigenschappen zijn ook voor een romanschrijver onontbeerlijk. Trevelyan achtte het even onontbeerlijk dat de historicus schreef, niet voor specialisten, doch voor een groot publiek, omdat hij wist dat je voor het publiek duidelijk moet zijn en interessant. Dat zijn de twee criteria die bepalen of iemand goed schrijft. Met het idee dat alleen fiction tot de literatuur behoort was hij het apert oneens.

Illustratie 2024: Goldsworthy

Eindelijk treffen wij een gerenommeerd academische historicus, die aan Trevelyans criteria voldoet. Adrian Goldsworthy is een begrip op het gebied van Romeinse geschiedenis, zowat dé internationaal erkende expert voor militaire geschiedenis. En vermoedelijk ook internationaal de grootste bestsellerverkoper van vuistdikke kanjers naslagwerken over dit onderwerp, non-fiction dus. Even snuisteren in mijn eigen digitale bibliotheek leverde acht non-fictie werken op van zijn hand.
Dat hij sinds kort ook historische romans - dus fictie - schreef over zijn vertrouwde en geliefde onderwerp, wist ik niet.

De Nederlandse classicus en romanschrijver Ilja Leonard Pfeijffer maakte de tegengestelde beweging. Pfeijffer won met zijn fenomenale en omvangrijke roman Alkibiades de Boon Fictie & Non-fictie 2024, zowel de juryprijs als de publieksprijs. Het boek wordt unaniem geprezen als zijn magnum opus, de revelatie van het jaar 2023, meer non-fictie dan historische roman. (Zie de recensie op Histoforum).

Teug naar Goldsworthy. Hij schreef onder meer een werk over de Wal van Hadrianus (Groot-Brittannië) en de opgravingen in het castrum Vindolanda, dicht bij die Muur *, opgravingen die hij al jaren op de voet volgt. Hier was lange tijd een cohorte Eburonen en Bataafse hulptroepen gelegerd – zoals ik decennia geleden ontmoette in Sutcliffs befaamde, ook verfilmde De Adelaar van het Negende.

*Goldsworthy, A., De Muur van Hadrianus. De Romeinse Limes in Groot-Brittannië, Utrecht, Omniboek, 2018.

Met Sutcliff startte onze belangstelling voorgoed. En permanent. Ook al zijn ondertussen uit bronnen en archeologie correcties aangebracht bij de informatie waarop haar inspirerende roman stoelde (zie onderaan bij Meer weten).
Toen ik dan decennia later met mijn familie onder begeleiding van Schotse vrienden eindelijk gedurende twee dagen een deel van de Muur kon afwandelen, waren in Vindolanda reeds de beroemde tabletten met informatie over het dagelijks leven van de legionairs gevonden, maar de opgravingen blijkbaar maar net heropend.

Ondertussen zijn van Goldsworthy reeds drie verhalen rond de Britse centurio Flavius Ferox verschenen: Vindolanda (2017 -Nederlands 2023.), Mare Liberum (“Vrije Zee”, 2018 – Nederlands eveneens 2023.) en Brigantia (juni 2024).

De tweede roman, Mare Liberum, speelt in 100 n. Chr., een jaar later dan de eerste. Hij brengt een relaas vol ongelooflijke wreedheden, bloederige gevechten, onverdraaglijk sadisme, zelfs kannibalisme. Was de auteur psychopaat geworden? Toch niet. Zoals hij in zijn Historische achtergrond toelicht, is het verhaal opgebouwd rond één alinea uit Tacitus, Het leven van Agricola, over een muiterij bij de marine in Britannia, gevolgd door de verschrikkelijke moord- en plundertochten, die Goldsworthy uitwerkt in zijn roman.

Voor de zekerheid zocht ik het op in Tacitus, Het leven van Agricola, (De vita Iulii Agricolae), Amsterdam, Athenaeum – Polak & Van Gennep, 2016. Hierbij een essentieel fragment.

Hoofdstuk 28. Diezelfde zomer heeft een cohort Usipi, dat in de Germaanse provincies was gelicht en naar Brittannië overgebracht, een grote, vermeldenswaardige wandaad durven plegen.
Het doodde zijn centurio en de legioensoldaten die tussen de mannen waren gezet ter overdracht van krijgstucht en die als voorbeeld en trainer fungeerden. Vervolgens enterden ze drie snelle oorlogsschepen en gijzelden de stuurlui...

Kort over de inhoud

Flavius Ferox, Brits - Romeinse centurio, vindt het moeilijk om de vrede te bewaren. Hij is afkomstig van het volk der Siluren, in wat thans Wales is, en nu gestationeerd met een bedroevend klein garnizoen in een buitenpost nabij Vindolanda, een legerbasis in opbouw in het noorden van Britannia en daarmee aan de uiterste noordgrens van het Romeinse Rijk. Hij voelt de ogen van zijn vijanden op zich gericht.

Eerzuchtige leiders zien een kans om hun gebieden uit te breiden, terwijl mannen dichterbij fluisteren over oorlog en de vernietiging van Rome.
Ondertussen wachten op zee schepen gevuld met piraten en deserteurs rusteloos op het juiste moment om aan te vallen. Door hun bloeddorstige nachtelijke plundertochten zaaien zij een bijgelovige angst onder de inheemse Britse stammen. Het zal Ferox en zijn helpers tochten naar Hibernia (Ierland) en de noordelijkste eilanden van Britannia kosten - en veel strijd - om in een apocalyptische gevecht de dreiging letterlijk uit te roeien.

Brigantia voltooit de trilogie over Flavius Ferox en het fort van Vindolanda. Zoals in de twee eerste boeken start het verhaal in het noorden, met Ferox en Vindex die plunderaars achtervolgen. Ferox zit al bijzonder snel tot over zijn nek in de problemen en allerlei mensen proberen hem te vermoorden. Daarna krijgen we heel wat van de provincie Britannia te zien, terwijl ze naar het zuiden reizen naar Londinium en vervolgens door het land naar het westen. Dan belanden Ferox en zijn gezellen op Mona (Anglesey) het mysterieuze eiland van de door de Romeinen onder Suetonius Paulinus in 60 n.Chr. uitgemoorde druïden. Uitgemoord? Hier vallen ze in de handen van Acco, ‘de laatste waarachtige druïde’ die Ferox wil offeren aan de goden. Meer kunnen we andermaal niet meer onthullen, beste lezer. Wel komt er nog een goed uitgewerkte veldtocht tegen de opstandige Brigantes.

Bespreking

Boeiend? Goed geschreven? Volwaardige literatuur? Volmondig JA!
Ondertussen kom je een heleboel te weten over het Romeinse rijk in het algemeen en Romeins Britannia in het bijzonder omstreeks 100 n. Chr., kwistig geplukt uit zijn enorm arsenaal aan kennis, kwansuis, impliciet, niet belerend uitgestrooid voor de belangstellende lezer.
Goldsworthy weegt zijn bronnen, schrijft met flair en een vleugje humor en heeft oog voor de details, zoals een in Oxford gepromoveerde verteller betaamt.
Hij beweegt zich voortdurend heen en weer over de grens tussen de non-fictie van de zakelijke wetenschap en de fictie van de historische roman, zonder dat je het in de gaten hebt.
In Mare Liberum is zijn uitgangspunt dus de tekst van Tacitus, aangevuld met zijn kennis van archeologische opgravingen, wapens, de zeevaart en oorlogvoering. Dit geheel dan ingevuld tot een lijvige roman met zijn verbeelding over onder meer de psychologie en de gedachten van zijn hoofdpersonen.

Enig negatief punt is m.i.de overvloed aan veldslagen of gevechten, alle met veel meer realistisme tot in de bloedige details beschreven dan meestal in het genre. Maar te veel is te veel.

In Mare Liberum en Brigantia staan de broodnodige kaarten met een korte lijst van moderne en Latijnse/Romeinse plaatsnamen. in Vindolanda ontbreekt die.
Er is eveneens telkens een uitvoerige woordenlijst van 4 bladzijden met alle mogelijke nodige termen.

De uitstekende historische achtergrond is reeds enkele malen vernoemd.

Bijzonder te appreciëren: het hoofdstukje achteraan waarin Goldsworthy uitlegt wat in het boek non fictie is en wat fictie, de vrucht van zijn verbeelding. (Zie hiervoor ook de video met de inleiding op Brigantia, hier onderaan.)

Dan zijn er enkele storende taalkundige fouten op rekening van de vertalers: hij scheerde zich in plaats van schoor; zweerde of zwoor voor een eed in plaats van zwoer. En dan natuurlijk het storende (voor ons persoonlijk onbegrijpelijke) overal opduikende neologisme slaafgemaakten, waarbij een paar keer slaven over het hoofd gezien, is blijven staan.

In Brigantia is het nog erger. Ik raak gekgemaakt door dat stompzinnige ‘slaafgemaakt’, tot wel tienmaal achter elkaar op een bladzijde! Wat is een slaafgemaakte? Toch nog steeds een slaaf of slavin!

Meer: plotseling duikt een paar keer kort na elkaar een verwijzing op naar de Hond, zonder een woord uitleg. Voor Engelsen, Schotten of Ieren is dat vermoedelijk niet nodig. Voor ons wel. Onbegrijpelijk voor wie niets weet over de Ierse epen. Cuchulain, de Hond, is de Ierse Herakles (Hercules bij de Romeinen). Zie Lady Augusta Gregory, Het verhaal van de Mannen van de Rode Tak van Ulster, Amsterdam- Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1974, 367 blz.

Meer weten

Over Rome is enorm veel hoogwaardige documentatie voorhanden voor elk aspect op elk denkbaar terrein, in naslagwerken, romans, documentaires en speelfilms. Onder meer de non – fictionwerken van Goldsworthy zelf. En niet te vergeten: op deze site.

Sutcliff blijft voor mij en velen model, voorbeeld, inspiratie. Ook al blijkt haar adolescentenroman uit 1954 niet helemaal te kloppen met recente resultaten uit archeologie en verdere documenten; zie Lendering 2024, 2 afleveringen, 25 – 26 januari 2024: VIIII Hispana: het legioen van Rosemary Sutcliff (2).

Via de site van de auteur: links naar websites in verband met Romeins Londen, en video’s op YouTube, o.m. waarin hij de romans voorstelt.
Dr Adrian Goldsworthy - Vindolanda - Roman Fiction.

Inleidende VIDEO, de auteur over 'Brigantia'

- Historische achtergrond bij de hier voorgestelde romans, zie kaart met de verspreiding van de legioenen bij de bespreking van De Adelaar van het Negende.

Andere goede historische romans rond de verovering van Britannia door de Romeinen:

Scarrow, Simon, Onder de Adelaar, Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2013, 365 blz.- ook als e-boek. Hier tevens een illustratie met gedetailleerde uitrusting van een legionair ten tijde van de verovering.

Scarrow, Simon, De overwinning van de Adelaar, Amsterdam, Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2013, 410 blz - ook als e-boek

Fabbri, Robert, Adelaar van Rome (Vespasianus IV), Uithoorn, Karakter Uitg., 2014, 431 blz.

Fabbri, Robert, Furie van Rome (Vespasianus VII), Uithoorn, Karakters Uitg., 2016 – ook als e-boek. Knap boek over de opstand van Boudicca, koningin van de Iceni, 60 n. Chr. – nog niet besproken op deze site. Vespasianus’ schoonzoon Cerialis speelde bijna zijn voltallige Negende Legioen Hispana kwijt in de opstand van koningin Boudicca.
Hierover aantal artikelen bereikbaar via Wikipedia, zelfs een speelfilm (2023) en televisiereeks. Standbeeld in Londen, voor parlementsgebouw!

Sutcliff, Rosemary, Drie zangen voor een koningin (1978) – aangrijpend verhaal. Nog moeilijk te vinden in het Nederlands, wel als Engels e-book (Song for a Dark Queen) – degelijke bespreking via Wikipedia.

Voor betrouwbaar en zeer overvloedig beeldmateriaal, zie op deze site: Rome (2006)… disc 3; aflevering 5: The Invasion of Britain.
Zeer uitvoerige bespreking.

YouTube: aantal bijzonder interessante films, ook over Wal van Hadrianus en Vindolanda.
Opgravingen per seizoen tot 2022
- rondleiding & reconstructie ca 240 - duur: 17.41 min. – Eng. gesproken, Fr. Ondertitels
- Introductie: 22, 19 minuten.

Jos Martens, april-juli 2024