De omweg naar de keizer

Jos Martens

Hij wordt naar de Hooglanden ten noorden van de Muur van Hadrianus gestuurd, als commandant van de Grenswolven, een ongetemde woeste bende grensbewakers van uitgestoten Romeinse soldaten en 'bekeerde' Kelten, die al veel commandanten hebben versleten. Ook hier volgt hij in alles en in alle conflicten zijn geweten. Hij voelt zich één met zijn manschappen en wordt tenslotte door hen op de handen gedragen. Het thema van de gewetensstrijd tussen menselijkheid en onzinnige bevelen, tussen de letter en de geest, herhaalt zich steeds opnieuw. Tenslotte moet Alexios, net zoals bij de Donau, weer zijn post opgeven om zijn mannen te redden. Hij leidt ze op geniale wijze door hinderlagen, winterse stormen, moerassen, bittere gevechten terug naar... de Muur. Het kost hem bijna het leven, maar zijn manschappen staan als één blok achter hem. Ook als hij zich tegenover de keizer zelf moet verantwoorden en... beloond wordt.

Dit is ongetwijfeld een van Sutcliffs beste verhalen, knap geconstrueerd, afwisselend spannende momenten en dan weer wat lange maar indrukwekkende natuurschilderingen, met daarbij dat typisch tikkeltje euforie, waarin zij te midden van de afschuwelijkste baldadigheden nog altijd wat naïef onlogisch het goede in de mens laat zegevieren. De gevoelens van de hoofdfiguur zijn uitmuntend getekend. Het boek is knap geï1lustreerd en bevat een verklarende woordenlijst met Latijnse termen en een kaart. Enig voorkennis van de Romeinse geschiedenis is hier wel op zijn plaats.

De omweg naar de keizer bevat alle kenmerken van een Sutcliff-topper: aanvankelijk weinig opwinding en dan plotseling een vaart van jewelste; knappe beschrijvingen van mensen-van-vlees-en-bloed; grondige en gedetailleerde informatie over het dagelijkse leven en de natuur. Sterker zelfs dan in veel van haar andere boeken speelt het landschap een belangrijke rol in de opbouw van de dramatische spanning. Vermelden we nog dat de hoofdpersoon een afstammeling is van Marcus Aquila uit De Adelaar van het Negende, en dat we eigenlijk alleen maar ontevreden zijn over de vertaling van de titel, die slechts een flauw afkooksel is van het oorspronkelijke Frontier Wolf - Grenswolf.

Situering in de tijd. Het boek beslaat bij benadering anderhalf jaar, tot bij de aankomst van keizer Constans (zoon van Constantijn de Grote) in de winter van 342-343. Sutcliff plaatst dit net na de winterzonnewende van 342.

Met De omweg naar de keizer voegt Sutcliff een sluitstuk toe aan haar reeds voltooid geachte reeks over Romeins Britannia. Drie zangen voor een koningin, over de opstand van Boudicca, de koningin der Iceni, speelt zich af kort na de verovering door de Romeinen, ca. 65 n.C., ten tijde van keizer Nero; De Adelaar van het Negende, Het koningsteken en Uitgestoten zijn gesitueerd in de tweede eeuw van onze tijdrekening. De zilveren tak. De zilveren tak (histoforum.net) tekent de tijd van Carausius (287-293) en De lantaarndragers de vijfde eeuw, na het vertrek der Romeinse legioenen. Chronologisch sluit Ochtendwind hierbij aan, hoewel het boek buiten de Romeinse periode valt, ten tijde van de Saksische invallen.

Voor een verdere analyse van haar oeuvre in het algemeen verwijzen we naar de besprekingen op deze site, voornamelijk Om het rood van de krijger.

Didactische tips

Vooraf: CLIL/TTO

In het Engels zijn alle boeken van Sutcliff nog vlot verkrijgbaar, alleszins digitaal. Dat maakt ze uitermate geschikt voor een ruime tweetalige multimediale leereenheid, bij voorkeur met gebruik van goedgekozen fragmenten (zowel zuiver historische als natuurbeschrijvingen).
Helaas, door de nefaste invloed van de coronapandemie met haar virtueel afstandsonderwijs in twee opeenvolgende schooljaren (2020 en 2021) zijn geplande initiatieven noodgedwongen in de planningsfase blijven steken. Hopelijk kunnen we ze bij een volgende gelegenheid gedetailleerd aan u voorstellen.

Onderstaande werkwijze is met dit of andere boeken van Sutcliff (geheel of gedeeltelijk) op verscheidene scholen toegepast in 2de, 3de en 4de jaren voortgezet onderwijs, al dan niet in vakoverschrijdend multimediaal werken Nederlands-geschiedenis-godsdienst/zedenleer – kunstgeschiedenis (Afrikaanse kunst) – economie (geldloze economie, ruilhandel). Maar steeds met Nederlands & geschiedenis als betrokken steunpilaren.

Eén facet komt bij de didactische verwerking van historische verhalen telkens terug: het toetsen van de romanwerkelijkheid aan de historische realiteit. Vermits wij voor klasgebruik boeken met een behoorlijk niveau nemen, zullen karakterbespreking en waardeverduidelijking meestal ook aan bod komen. Wat bij dit boek zeker het geval is.

Hier volgt: a. aanbod van een maximumprogramma (heel de klas leest een aantal boeken rond het thema Romeinen);
b. mogelijkheid tot een minimumprogramma: cursorische lectuur of huislectuur van dit ene boek.

Taken

* Taalschat: affectief taalgebruik. Laat voorbeelden opzoeken van gevoelsuitdrukkingen. Zelfde voor de weergave van kleuren en geuren en beeldspraak.
* Persoonsbeschrijvingen en karakters van de hoofdpersonen (telkens de pagina laten noteren waarop men de gegevens vindt.)
Meer tips tref je op deze website bij de bespreking van De Adelaar van het Negende en vooral bij Om het rood van de krijger.
* Waardeverduidelijking: ontwikkeld in de V.S. door Louis Raths, gebaseerd op ideeën van John Dewey. Uitgangspunt is de waardenverwarring bij veel jongeren (en volwassenen!) De vroegere statische maatschappij was sterk gericht op overdracht van waarden. De hiërarchie van deze waarden lag onwrikbaar vast. De huidige generatie wordt veel massaler bestookt door vaak tegenstrijdige pseudo-waardesystemen, onder andere via het zeer opdringerige televisiescherm, om niet te spreken van de recentere veel gevaarlijkere asociale media als facebook en twitter met ‘fake news’, talloze complottheorieën, de stompzinnigste eerst en systematisch gortig agressief taalgebruik. Een ongelooflijke, niet te voorziene evolutie sedert wij het boek voor het eerst samen met leerlingen lazen, meer dan dertig jaar geleden!
Daarbij zijn alle grote 'waarden' blijvend verdacht, sinds ze tweemaal werden misbruikt voor een bloedbad op mundiale schaal. Even vaak constateren jongeren dat het waardensysteem dat volwassenen met de mond belijden, in de praktijk niet wordt gevolgd. Blijft dus het probleem van de keuze bij kleine en grote morele vraagstukken. Waardeverduidelijking is niet gericht op indoctrinatie, wel op het uitklaren van een dergelijke keuze: 'Wat heeft in de gegeven omstandigheden ethisch voorrang op wat?'
Het proces van waardenvorming doorloopt volgens Raths zeven fasen:
1. Waarderen.
2. Openlijk voor je mening uitkomen.
3. Het kiezen uit alternatieven.
4. Het kiezen na het onder ogen zien van de consequenties.
5. Het vrij kiezen.
6. Het handelen.
7. Het consequent in vergelijkbare situaties op dezelfde manier handelen.
Jongeren moeten een verantwoorde keuze leren maken, maar ook geconfronteerd worden met de consequenties van die keuze. Waardeverduidelijking is vanzelf­sprekend geen vrijblijvend spelletje. De kunst bestaat erin dit proces in goedgekozen vragen of taken om te zetten. Een bruikbare strategie is:
1. Het tegenover elkaar plaatsen van twee extreme, controversiële standpunten. 2. De leerlingen nemen allen een van de twee standpunten in.
3. Iedereen motiveert het eigen standpunt beknopt (zonder discussie).
4. Discussie over de standpunten.
5. Ieder formuleert (schriftelijk, privé of in het leesdagboek) wat zijn/haar houding zal zijn in de toekomst.

Eén thema komt in haast al deze boeken aan bod: de arrogantie van de kolonisatoren en de miskenning van de 'primitieve' cultuur van de gekoloniseerden.

Opdracht: zoek in je boek uitspraken die de mentaliteit van de Romeinse veroveraars weergeven. Doe hetzelfde voor de houding van de onderworpen volkeren ten overstaan van de kolonisatie.
Hebben de Europeanen in het verleden niet hetzelfde gedaan in precolumbiaans Amerika, India, Indonesië, Afrika, Australië en de Arabische wereld?
Geef je mening hierover weer (of: de meningen) van de leden van je groep.
Vanaf de eeuwwisseling is er in toenemende mate bezinning op en studie van ons koloniaal verleden. En de rol van de slavernij daarin – wat vroeger in de marge belandde of grotendeels onder de mat geveegd: zie de standbeelden voor de koloniale ‘helden’ in Nederland, België en Groot-Brittannië.
Vandaar de noodzaak om samen met het historische onderdeel een luik over de ethische kant van die historische werkelijkheid uit te diepen, bijvoorbeeld in een webquest. (Zie onderaan)

* Historische opdrachten rond Mithrascultus en het zeer vroege christendom; gebruiken van de Kelten; de Romeinse legerorganisatie.

* De historische opdrachten kunnen uitgedeeld worden bij het begin van de bespreking, en doorgenomen terwijl de andere taken opgelost worden.

* Indien je niet vertrouwd bent met deze manier van werken, lees dan het online artikel Gelezen tijd op Histoforum Magazine 2009 .

1. Romeinse periode: leger en legerorganisatie
* Peter Conolly, Het Romeinse leger, Aartselaar, Zuidnederlandse Uitg., 1976 – recente herdrukken.
* Bernard van Daele, Het Romeinse leger, Leuven, Davidsfonds, 2003, 252 blz.
* Adrian Goldsworthy, Romeinse legioenen, Utrecht, Omniboek, 2015, 282 blz.
* Idem, Pax Romana, Utrecht, Omniboek, 528 blz. - ook als e-boek
* Idem, De muur van Hadrianus, 2018, 192 blz. - ook als e-boek

2. Kolonisatie en slavernij
* Tacitus, Het leven van Agricola. De Romeinen in Brittannië -vertaling van De vita Iulii Agricola door Vincent Hunink, Amsterdam, Athenaeum, 2016 - als e-boek. Hierin de redevoering van Calgacus over de arrogantie van de Romeinen. Tacitus lijkt in de woorden van het stamhoofd de grootse ‘beschavingsargumenten’ van Rome te doorprikken en te herleidden tot hebzucht en machtswellust.

* Marcel Van Engelen, Het kasteel van Elmina, Amsterdam, De Bezige Bij, 271 blz. - ook als e-boek.
* Een eeuw van macht. Een wereld van grenzeloze Europese arrogantie in: Histoforum Magazine 2018
* Piet Emmer, Geschiedenis van de Nederlandse slavenhandel, Amsterdam, Nieuw Amsterdam, 2019, 363 blz. - ook als e-boek
* Dick Harrison, De geschiedenis van de slavernij, Utrecht, Omniboek, 2019, 863 blz. - ook als e-boek

Webquest slavernijgeschiedenis

* Slavernij, Toetsopdrachten 
* Op de Joos de Rijcke-site, knop: “Eeuw Joos” - “De conquistadores: wereldveroveraars met oogkleppen”, vooral het onderdeel “Afrika, de zwarte mythe” Joos de Rijcke, Buggenhout-Ecuador 1498-1998 De eeuw van Joos conquistadores (telenet.be)
* Een reis door tijd en ruimte in 100 voorwerpen (deel 3).
* Rijksmuseum en slavernij. Tentoonstelling tot en met 28 februari 2022. Zien en doen - Rijksmuseum


Jos Martens, september 2021