Canon van Vlaanderen

Jos Martens

Eerste en belangrijkste punt: is een cultuurhistorische canon nodig? Beantwoordt hij aan een behoefte of noodzakelijkheid? Er is toch al de vuistdikke Wereldgeschiedenis van Vlaanderen uit 2018 ( Beyen, M., Boone, M. e.a. (red.)Wereldgeschiedenis van Vlaanderen Kalmthout, Polis, 2018, 566 blz.).

Wij, leraren in het algemeen en historici in het bijzonder, vrezen van wel. En niet alleen in Vlaanderen, Nederland, België, Frankrijk….
Ook niet omdat de eerste druk van de canon in boekvorm reeds op één dag was uitverkocht!  (Meteen is een tweede druk voorzien van 8000 exemplaren). Terwijl de website tijdelijk offline gehaald werd wegens gecrasht door de duizenden bezoekers in heel korte tijd.

Eén terechte opmerking van historische kritiek: de huidige omschrijving ‘Vlaanderen’ is een vrij recente creatie die dateert van na de Belgische onafhankelijkheid (1830). Historisch gezien dekte de benaming uitsluitend het graafschap Vlaanderen en alleen dat!
Het hertogdom Brabant reikte een heel eind noordelijker dan de huidige grens tot boven ’s-Hertogenbosch; het graafschap Vlaanderen tot ver in Noord-Frankrijk, tot beneden Arras (Atrecht).
Het huidige Limburg en het prinsbisdom Luik hebben nooit tot de Nederlanden behoord. Limburg hoorde bij het graafschap Loon, tot 1366 toen het gebied bij het prinsbisdom gevoegd werd en dat bleef zo tot de Franse annexatie kort voor 1800.

De teleologische opvattingen van Henri Pirenne (1862-1935), de beroemdste Belgische historicus, zijn reeds een poosje verlaten. In zijn Histoire de Belgique (7 delen, 1899 – 1932) zag hij het hele fluctuerende verleden sinds Karel de Grote, of minstens sedert de Bourgondische hertog Filips de Goede, de ‘Conditor Belgii’ (stichter van België), noodzakelijk uitlopen op het huidige België. (De complete reeks is in Nederlandse vertaling gratis te downloaden op de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren)

Natuurlijk, onder meer Italianen en Spanjaarden noemden kunstenaars uit de Lage Landen en belendende percelen als Noord-Frankrijk en Duitsland weliswaar ‘Flamenco’s’ of ‘de Flandes’. Maar dat is in feite even fout als de betiteling ‘Vlaamse Primitieven’ voor een Van Eyck en tijdgenoten.

Toch bekijken velen het verleden vanuit de huidige grenzen, een hardnekkig staal van standplaatsgebondenheid.
Andermaal één voorbeeld: nog maar enkele decennia geleden is een pas gedrukte historische atlas uit de handel genomen omdat de cartografen de middeleeuwse Nederlanden afsloten bij de noordgrenzen van het huidige België. Dit geschiedde natuurlijk volkomen tegen de adviezen in van de betrokken professoren!

Ons vak wordt niet alleen in België en Nederland al decennia om de haverklap bedreigd door geweldige ministers van Onderwijs, die het willen afschaffen, de lesuren verminderen, (gedeeltelijk) laten opgaan in andere vakken of laten doceren door leraren zonder het correcte diploma. Daar bovenop komt tegenwoordig nog de ramp van het algemene lerarentekort.
Maar over dat laatste hoeven wij het hier en nu niet te hebben.

Wel over onze doelgroep: de leerlingen. Even beperken tot de 12 – 18jarigen. Hoe is het gesteld met hun parate historische kennis?
Enkele jaren voor 2000 werkten we mee aan de Vlaamse vleugel van een zeer ruim Europees onderzoek hierover. (Meer details kan ik niet geven: heb de twee boeken met de gedrukte neerslag geschonken aan de toen kersverse masteropleiding van de UAntwerpen.)

De vragenlijsten voor de enquête testten wij vooraf uit in het 5de en 6de jaar van telkens een klas uit de economische afdeling. Wat hadden zij overgehouden van hun leerstof uit vorige jaren? Homeros, onbekend; zelfde voor Perikles, en een hele reeks anderen. Het jaar van de Guldensporenslag (1302 – Vlaamse nationale feestdag 11 juli)? Of de Belgische onafhankelijkheid (1830)? Geen idee. Eén datum en feit waren door praktisch allen gekend: 1492, Christoffel Columbus en de ontdekking van Amerika!

Reeds decennia hoor je onafgebroken de klacht: “De jeugd kent geen actualiteit, zeker niet in haar historische context. Zij lezen geen krant, kijken nooit naar de nieuwsuitzendingen op televisie. Wat zij vroeger uit zichzelf kenden, moeten wij hun nu met veel moeite aanleren.” Zeker de laatste jaren komt daar nog bij: “Het enige wat zij doen is gamen.”

Eén frappant voorbeeld uit het buitenland: in Frankrijk kent men in de hoogste jaren voortgezet onderwijs het Baccalaureaat, met onder meer filosofie, iets wat wij in Vlaanderen evenzeer zouden willen ingevoerd zien. Voor de toelating tot een universiteit moeten de kandidaten een reeks testen afleggen, zoals algemene kennis, een verhandeling schrijven enz. Mijn kleinzoon haalde hierbij goede resultaten voor wiskunde en economie, maar verwacht een onvoldoende voor actualiteit. Hij wist onder meer niet wie de huidige president van Turkije is! Zoals bijna al zijn klasgenoten hoort hij bij de hierboven beschreven internationale gemeenschap. Ondanks het feit dat zijn vader zijn kennis had trachten bij te spijkeren.

Nog een opmerking ter zijde: in zijn (Franse) schoolboek geschiedenis werd onze beroemde Guldensporenslag van 1302 niet eens vermeld! (De Fransen hadden hem natuurlijk ook verloren!) Er was nochtans de internationale zevendelige bestsellerreeks Les rois maudits (De vervloekte vorsten) van Maurice Druon (1918 – 2009) over deze periode, die als filmreeksen op televisie met enkele jaren tussenpauze tweemaal verfilmd zijn. In het Nederlands zul je ze tevergeefs zoeken, zelfs in de bibliotheken; in het Frans en Engels zijn ze nog in de bibliotheek en tevens als e-boek of luisterboek te koop. Ze boden de hoofdinspiratie voor de befaamde reeks Game of Thrones.

Het format van een canon leent zich vooral tot een opsomming van hoogtepunten, gebeurtenissen en figuren. De samenstellers van de canon benutten dat potentieel uitstekend: als pedagogisch instrument voor feitenkennis is het een sprankelende en verfrissende verzameling geworden. Om inzichten in historische processen aan te reiken en te bevragen leent zo’n canon zich veel minder, wat soms resulteert in een verwarrende blik op historische verandering… Een creatieve omgang met de canon kan de weg vrijmaken naar een grondiger en complexer debat over geschiedenis, voorbij platgekauwde karikaturen over woke, schuld en nationale trots. Het is een beetje zin en een beetje onzin. Je moet mensen niet gaan verplichten die canon uit het hoofd te leren. Een canon is een manier van kijken. Je bundelt de markante, waardevolle dingen in een compacte vorm. Ik ben een aanhanger van het idee dat het hoogste doel van onderwijs is: liefde voor de stof wekken. Het gaat niet alleen om pure kennisoverdracht, maar ook om het laten overspringen van een vonk. Dat is wat je met een canon beoogt: een inspirerend fundament. Interview met Frits van Oostrom, De Standaard der Letteren 13 mei 2023.

Het canonproject (een boek plus een website) geeft elke geïnteresseerde burger een kompas voor de geschiedenis van het huidige Vlaamse territorium. Zestig zogeheten ‘vensters’ vormen daarbij de leidraad. Het is een zaak van collectief geheugen, niet van identiteit.
De canon maakt deels voor de hand liggende keuzes, met Karel De Grote, 1302, de Beeldenstorm, de vrijmaking van de Schelde of het vastleggen van de taalgrens. Maar tegelijk koos de commissie een opmerkelijke blikvanger voor heel wat evergreens. Voor de Eerste Wereldoorlog, bijvoorbeeld, werd dat het treurende ouderpaar van Käthe Kollwitz op de Duitse begraafplaats van Vladslo, waar haar zoon sneuvelde.

Het is geen galerij der groten geworden, maar belicht soms eenvoudige mensen in buitengewone omstandigheden. De multidisciplinaire en diverse aanpak is even gedurfd voor het culturele veld met (uiteraard) Pieter-Paul Rubens, James Ensor of Vanden vos Reynaerde. Maar net zo goed met het Mechels Koorboek (de polyfonie in de Lage Landen) of Jacques Brel als exponent van de Franstalige cultuur in Vlaanderen. Ook heeft de canon een ruime blik door te focussen op maatschappelijke revoluties zoals de pil, het homohuwelijk of de impact van Ons kookboek en de Ronde Van Vlaanderen.

Een aanbod, geen verplichting

Het vooraf geuite verwijt dat de keuzes onvoldoende kosmopolitisch zouden zijn, kan de prullenmand in. Blikvangers als Al-Idrisi (een Maghrebijnse cartograaf uit de 12de eeuw) en anderen bepaalden mee de geschiedenis van Vlaanderen en overstijgen ruim de Vlaamse ruimte.

Maar een canon die iedereen bevredigt? Onmogelijk!
Tenzij natuurlijk met de wenken van Albert van der Kaap: Maak zelf je eigen canon.

Het is een basis, toegankelijk voor een breed publiek. De canon mag niet te nemen of te laten zijn en, als het van de auteurs afhangt, is dat ook niet de bedoeling. In Nederland stimuleerde het verschijnen van de canon het debat wat zelfs leidde tot een aantal aanpassingen.

Nu over de inhoud

De geschiedenis is het heden, gezien door de toekomst. (Godfried Bomans

Dat het verhaal van onze roots vertellen zinvol is, daar valt weinig tegenin te brengen. We willen weten waar we vandaan komen, wat ons bindt aan de plek waar we wonen en de mensen rondom ons. Waarom we denken wat we denken. Wat de impact van de wereld op Vlaanderen was en omgekeerd. Dat bewijst het succes van programma’s, boeken en tentoonstellingen over onze geschiedenis.

 

De canon en Histoforum

In deze en volgende bijdragen stellen wij een aantal items van de canon voor, met verwijzingen naar relevante artikelen op Histoforum. Dit gebeurt niet noodzakelijk in de chronologische volgorde van de canon, maar naar eigen voorkeur en naargelang wij verder gegevens inzamelen.
Zoals je kunt vaststellen zijn de lemmata op de canon behoorlijk multimediaal uitgewerkt. Niettemin: de begeleidende tekst zelf is meestal heel beknopt. De hele bijgevoegde leeslijst (in de rubriek ‘meer lezen’) doormaken kan geen enkele leerkracht, zelfs een hele klas leerlingen of studenten lerarenopleiding niet.
Heel wat onderwerpen uit de canon kennen een uitgewerkt artikel op Histoforum, vaak in een ruimer cultuurhistorisch kader en interessant omwille van de didactische tips met links naar andere artikelen. Die kunnen wegens hun geringere omvang telkens wel gelezen door de betrokkenen.
Dit in de permanente bestrijding van de ‘ontlezing’ en vooral de dramatisch voortdurende achteruitgang in begrijpend lezen in Nederland en Vlaanderen (andermaal vastgesteld door internationaal onderzoek in 2021).

 

Voor docenten in het onderwijs. Praktische didactische informatie:

van der Kaap, A., Formatief handelen en het ontwikkelen van lesmateriaal, in: Histoforum Magazine 2019.

Idem, Generieke leerdoelen, in: Histoforum Magazine 2017 en de Gouden cirkel van Simon Sinek.

 

Onderstaande appelleert echter eveneens aan geïnteresseerden buiten het onderwijs, zoals me door enkele proeflezers is verzekerd.

Lemma nr. 10. Steden op de kaart van Al-Idrisi. Contacten met de moslimwereld.

‘Kent’ en ‘Abrugs’, onder die namen verschenen in de 12de eeuw Vlaamse steden als Gent en Brugge op de wereldkaart van Muhammad Al-Idrisi. Hij was een geleerde die in opdracht van de christelijke koning van Sicilië een kaart vervaardigde van de hem bekende wereld. Kent en Abrugs bungelden ergens onderaan, dat wel.’

De invalshoek op onderwerp 10 hierboven is belachelijk in zijn bekrompenheid; gelukkig niet in zijn cultuurhistorische mogelijkheden. Dit is voor de canon de geschikte gelegenheid om in een ruimere context de contacten van het Westen met de islam te behandelen. Histoforum gaat meestal probleemloos historisch/chronologisch nog enkele stappen verder.

 

De originele kaarten waren georiënteerd op het zuiden. Hier is de verzamelkaart omgedraaid naar het noorden, zoals wij ondertussen gewoon zijn geworden.

Onderdelen

1. Tekst in 2 kolommen: Links de Arabische wereld – rechts het christelijke Westen

Standbeeld van Al-Idrisi in de Spaanse enclave Ceuta (Marokko)

2. Meer lezen en kijken

VRT archief
Hierin:
- Helden van Arnout.
    -  Rubroek: onbevredigend
    - Er is eveneens in de reeks een uitzending over Nicolaes Cleynaerts, die op deze plaats niet behandeld is. Zie verder.

Aanvulling: op YouTube diverse korte films in verschillende talen (Engels, Frans, Duits, Arabisch, Uru, Hindi…) over Al-Idrisi en zijn kaart.

Op Histoforum:

Al-Idrisi: zie Huis der wijsheid.

Mapping the World. 3. Plunder and Possession.

Arend .

De Bibliothèque nationale van Frankrijk wijdde enkele jaren geleden een tentoonstelling aan Al-Idrisi. Zijn volledige kaarten plus commentaar en lesnotities (in gemakkelijk toegankelijk Frans) kunnen in detail geëxploreerd worden op de website van de BNF.

Willy Spillebeen, Rubroeks reizen, Leuven, Davidsfonds/literair, 2009.

Bergreen, L., Marco Polo, De Bezige Bij, 2008.
Over Marco Polo tel ik in mijn eigen bibliotheek alleen al vijf (iets oudere) boeken plus een televisiereeks. Geen probleem dus om documentatie te vinden.

Marschall, R., Opkomst en ondergang van het Mongoolse keizerrijk: van Djenghis Khan tot Koebilai Khan, Baarn, Tirion - Utrecht, Stichting Teleac, 1993. Uitstekend boek bij een even uitstekende televisiereeks. De (veel te dure) begeleidende video van Teleac kun je vervangen door de eerste van de dvd’s hieronder.

Devolder,U. , R. Ostynen P. Vandepitte, Het reisverhaal van Willem van Rubroek. de Vlaamse Marco Polo (1253-1255), Tielt, 1984.

Films

Genghis Khan. BBC, 2005, 50 minuten, docudrama.

Storm uit de steppen.

 

Mongoolse horden?.

Dan maakt de leeslijst een chronologische sprong naar Nicolaes Cleynaerts (1493-1542) en de boeken van Joris Tulkens. Diens recentste non-fictionwerk is niet opgenomen: Jan Papy en Joris Tulkens, In de ban van Mohammed. Nicolaes Cleynaerts’ brieven uit de Arabische wereld, Sterck & De Vreese, 2021. Dit past in de periode van Erasmus en het Collegium Trilingue

Een speciale vermelding voor onderstaande film op YouTube in Nederlandstalige en Engelse versie.( Sterk aanbevolen)

 

Nicolaes Cleynaerts (de film) – duur:18,41 min ondertitels in het Nederlands. Nicolaes Cleynaerts (1493-1542). De merkwaardige reisavonturen van een 16de-eeuwse humanist, arabist en islamdeskundige.
De film is afkomstig van de originele educatieve CD (Maerlant Centrum, KU Leuven), die we indertijd (2002) als ‘uitstekend’ beoordeelden en die reeds lang niet meer verkrijgbaar is.

Nicolaes Cleynaerts. The Movie- duur: 18;40 minuten, Engelse ondertitels, computer gegenereerd.
Nicolaes Cleynaerts (1493- 1542) The remarkable adventures of a 16th century humanist, arabist and islam-expert - original CD (Maerlant Centre at KU Leuven), not available anymore.

Joris Tulkens, De Odyssee van Pedro en Luisão. Antwerpen: Davidsfonds/Standaard Uitg., 2019.
Historische roman. Speelt over periode van 130 jaar, te beginnen vanaf 1492 (jaar van de reconquista en Christoffel Columbus). Uitvoerige thematische hyperlinks. Sterk aanbevolen.


Lemma nr. 12. Reynaert de vos. Literatuur in de volkstaal

Voorafgaande opmerking.

In Vlaanderen staat de Reynaert op het leerplan in het 5de jaar voortgezet onderwijs, bij de lessen literatuurgeschiedenis. Twee jaar eerder, in de lessen middeleeuwse geschiedenis, zal de leerkracht daarom alleen heel kort verwijzen naar Maerlant en de Reynaert.
De vos prijkt dus terecht op de literaire canon in Vlaanderen en Nederland.

In het 5de jaar hebben wij hem ooit uitvoerig behandeld in een vakoverschrijdende multimediale leereenheid waarbij een paar honderd leerlingen en een hele cohorte collega’s betrokken waren. Die projectweek vertrok vanuit een volledige projectie van de film De naam van de roos van J.-J. Annaud (1986) en Spiegel Historiael van Maerlant.
Het geheel leverde voor alle betrokkenen een heel bevredigend resultaat op!
(De film is in de jaren daarna, geheel of in fragmenten, gebruikt in de lessen esthetica, niet meer in geschiedenis.)

In een ander schooljaar en een andere school is de Reynaert op basis van een bestaande tekst omgezet in een theatervoorstelling, onder leiding van een collega, prijswinnend regisseur van een gerenommeerd amateurgezelschap.
Door zijn connecties kregen wij kostuums en attributen in bruikleen van de officiële televisiestudio. Het stuk is twee keer opgevoerd voor een volle zaal. Ik stond verrast te kijken naar de uitwerking op de leerlingen. Eén voorbeeld: een erg schuchter meisje ontpopte zich in haar poezenkledij tot een sensuele staartzwaaiende kattin.
Helaas vraagt deze werkwijze zoveel tijd en energie dat het project niet voor herhaling vatbaar werd geacht.

1. Tekst in 2 kolommen.
Links: Een populaire vos Rechts: Van Reynaert de vos tot Road Runner.

Verder is het item net, als alle andere uitgebouwd, zoals het bovenstaande over Al-Idrisi.

 

Reinaert blijft populair. Elk jaar tijdens de jeugdboekendagen werken de leerlingen van de Hasseltse kunstacademie rond een thema. In 2022 was dat Reinaert. Hier enkele van hun vruchten tentoongespreid in de hoofdbibliotheek.

Verwijzen we voor didactische toepassingen eenvoudig naar de volledig uitgewerkte hapklare leereenheden van Jan Uyttendaele op Histoforum.

Jan Uyttendaele, Reinaert de Vos, de felle met de rode baard: schurk of schelm?
- Werkblad voor de leerlingen
- Achtergronden voor de docent

Jan Uyttendaele, Jacob van Maerlant (ca. 1235 – ca. 1300), Het beste uit de natuur (Der naturen bloeme)
- Teksten voor de leerlingen .
- Achtergronden voor de leerkracht .

In de rubriek ‘Meer lezen’ ook een verwijzing naar van Oostrom, Frits, Maerlants wereld (1996) 2018.

In de rubriek ‘Meer kijken’: links naar de literaire canon met een hele reeks video’s over Reynaert plus voorgelezen fragmenten.

Werken van Maerlant zijn digitaal doorbladerbaar op de KBR (Koninklijke Bibliotheek van België).
Waaronder de pas in 2023 gerestaureerde Rijmbijbel en Der naturen Bloeme.
Geschikt voor leerlingenwerk. (Uitgetest in verschillende klassen en scholen.)

Wordt vervolgd.

Jos Martens, mei 2023