Girl With a Pearl Earring

Jos Martens

Inhoud
De zestienjarige Griet is de dochter van een vader, die blind geworden is door een arbeidsongeval en daardoor niet langer voor het levensonderhoud van zijn gezin kan instaan. Daarom gaat ze, anno 1664 in Delft, als dienstmeid werken bij de schilder Johannes Vermeer. Daar moet ze onder meer de zorg op zich nemen van zijn verwende en arrogante kinderen. Zijn nogal jaloerse vrouw Catharina is opnieuw zwanger en snel wordt duidelijk dat het huishouden in feite bestuurd wordt door Maria Thins, de zeer autoritaire schoonmoeder van Vermeer. Zij is het trouwens die de kwakkelende carrière van haar schoonzoon overeind moet houden. Van haar kant is Griet duidelijk gefascineerd en geïntrigeerd door het werk van haar zwijgzame, ietwat excentrieke en verstrooide baas.

Bespreking
Naar analogie met het mysterie dat rond de Mona Lisa hangt, wordt het schilderij “Meisje met de parel” van Johannes Vermeer soms omschreven als 'de Gioconda van het Noorden'. In deze weergaloos mooie film probeert regisseur Peter Webber een tipje van de sluier op te lichten.
Een tipje slechts, en dan nog. Want Girl With a Pearl Earring is geen schilderkunstige documentaire maar een echte fictiefilm. Het scenario is gebaseerd op de gelijknamige roman van Tracy Chevalier, die een reproductie van dat Vermeer-schilderij indertijd op haar meisjeskamer had hangen. Daar vroeg ze zich af wie dat jonge meisje wel geweest mocht zijn en waarom Vermeer haar geschilderd had. Was een van zijn dochters toen de muze? Of een buurvrouw? Of een minnares? Of was het gewoon een of andere opdracht?
En waarom keek dat meisje zoals ze keek, met die mengeling van onderzoekende nieuwsgierigheid en discrete intensiteit? En wat kon die matglanzende parel aan haar oor betekend hebben? Over leven en werk van Johannes Vermeer bleek ook al niet zoveel informatie voorhanden. En toen verzon Tracy Chevalier haar eigen antwoord op al die vragen. Dat werd uiteindelijk een roman*, een enorme bestseller in de VS en Groot-Brittannië en daarbuiten. Tot nu toe (mei 2004) zijn er wereldwijd meer dan een miljoen exemplaren van verkocht. En nu is er dus de film.

Ter gelegenheid van de Grote Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum Amsterdam (tot 4 juni 2023 – alle 450.000 tickets verkocht in 3 dagen!) is de gelijknamige bestseller van Tracy Chevalier, waarop de hier besproken film is gebaseerd, opnieuw uitgegeven. Als e-boek zelfs, in Nederlandse, Franse en Engelse versie. Digitale boeken bestonden nog niet toen de film uitkwam en ik de roman besprak! Zoals te verwachten wordt ook voor de prachtige film opnieuw promotie gevoerd.

----------------------------------------------------------------
*Tracy Chevalier, Amsterdam, Bruna Uitgevers, 10 mei 2022, 240 blz. – ook als boek.
Fragment: Het meisje met de parel - Tracy Chevalier - Google Boeken
------------------------------------------------------------------
Vermeer is de obsessief nauwkeurige waarnemer van lichtschakeringen, de schilder van meestal verstilde tafereeltjes. Van haar kant is Griet duidelijk gefascineerd en geïntrigeerd door het werk van haar zwijgzame, ietwat excentrieke en verstrooide baas. Als Griet bijvoorbeeld informeert of ze ook de vensters van zijn atelier schoon moet maken, is dat niet zomaar een praktische vraag, want tegelijk merkt ze op dat daardoor het licht in de kamer zal veranderen. Haar aandacht voor dergelijke details wekt dan weer de interesse van Vermeer.
Als Griet op een bepaald moment bewust een stoel verplaatst, die nochtans deel uitmaakte van een opstelling die Vermeer aan het schilderen was, zien we hoe de meester dan zelf ook constateert dat de compositie van het schilderij (van de vrouw met de waterkruik) zonder die stoel beter wordt. Radiografisch onderzoek had eerder al uitgewezen dat Vermeer in dat schilderij inderdaad een stoel weggeretoucheerd had. Dat is slechts één voorbeeld van de boeiende manier waarop het boek, en nu ook de film, met dergelijke kleine 'historische' details een eigen, weliswaar fictief maar daarom niet minder geloofwaardige verhaal weet te vertellen.

Door van het Meisje met de parel een dienstmeid te maken, die dus normaliter zo'n sieraad niet zou dragen, kun je ook een beeld schetsen van de vigerende klassentegenstellingen en bijhorende taboes in die tijd en plaats.
Cameraman Eduardo Serra heeft fenomenaal werk geleverd bij het recreëren van het typische Vermeer-licht en kreeg daarvoor trouwens een Oscarnominatie. Van zijn kant heeft regisseur Webber bewust gekozen voor een visuele vertelstijl, waarbij dialogen eerder schaars en veeleer vaag blijven. Dat maakt van de Vermeer-vertolking van Colin Firth een eerder ondankbare taak, aangezien de acteur zich daardoor te vaak moet beperken tot intens staren en broeierig kijken. Maar de aanpak van Webber stimuleert hoe dan ook de eigen verbeelding en de film is zo adembenemend mooi dat je verbluft en gefascineerd blijkt kijken. Een tipje van de sluier wordt opgeheven. Meer moest dat niet zijn.

In een interview (begin maart 2004), in een hotel bij de Brusselse Grote Markt, praat regiseur Peter Webber honderduit over ,,Girl with a pearl earring''

- Het hele verhaal evoceren achter het mooiste portret aller tijden, en de sfeer van misschien wel de grootste kunstschilder aller tijden nabootsen op film: was dat niet wat veel hooi op de vork?

Ik wist dat ik Eduardo Serra als cameraman had, anders was ik er nooit aan begonnen. Misschien zijn er nog twee of drie die het hadden gekund, maar niet met hetzelfde vuur. Het was de eerste keer dat ik met een cameraman van wereldklasse mocht werken, en dat maakt het wel veel eenvoudiger.
We hebben allebei kunstgeschiedenis gestudeerd, dat gaf ons een taal waarin we konden praten over het licht. Tijdens ons eerste gesprek zei ik: 'Ik wil niet dat de hele film eruitziet als een Vermeer', en hij reageerde: 'Goddank, daar was ik net bang voor.' Daarna hebben we het gehad over Ter Borch en Hobbema en een hele reeks andere schilders.

We wilden het typische palet en licht van Vermeer beperken tot Vermeers studio en de zolder. Natuurlijk doet de rest ook wel wat aan Vermeer denken, maar dat is alleen omdat de stijl van Ter Borch wel wat met Vermeer gemeen heeft. Het was heerlijk werken met Eduardo: we keken naar Hollandse schilderijen en we zeiden: die sfeer of die schaduw zouden goed passen bij die of die scène.

- Is het voor kunsthistorici geen bizar idee om een film te maken over een artiest van wiens leven zo weinig bekend is?

Nee, integendeel. Wie een film maakt over een schilder van wie alles geweten is - Picasso bij voorbeeld - wordt meteen aan banden gelegd door de feiten. Hij moet zijn film volproppen met feiten en bekende anekdotes en komt nooit tot de grotere waarheid over de artiest. Daarom zijn biopics zelden echt geslaagde films.

In “Girl with a pearl earring” volg ik netjes alle bekende feiten uit Vermeers leven, maar gelukkig zijn dat er maar drie. (lacht) We hebben nauwgezet onderzoek gedaan naar zijn leefwereld, maar we waren vrij ons eigen verhaal te vertellen. Of tenminste, dat van Tracy Chevalier, de schrijfster van het boek. Zo kun je iets van de geest van een artiest vatten. Van de bestseller van Tracy Chevalier zijn wereldwijd meer dan een miljoen exemplaren verkocht.
Dat is nogal beangstigend. Iedereen die een boek leest, regisseert zijn eigen versie in zijn hoofd. Een boekverfilming is daarom altijd een beetje opdringerig. Je hebt twee soorten publiek met zo'n film: zij die het boek gelezen hebben en zij die dat niet gedaan hebben. En om een goede film te maken, moet je een middenweg zoeken die voldoende filmisch is en toch trouw blijft aan de geest van de roman. Dat Tracy van de film houdt, is een pak van mijn hart.

- Het boek staat vol inwendige monoloog. Waarom hebt u die geschrapt in de film?

Er zijn heel weinig films waarin dat werkt, zo'n commentaarstem. “Girl with a pearl earring” is een film over kijken, niet over luisteren. Bovendien is Griet een intelligent, maar geen goed opgeleid meisje. Fraaie volzinnen in haar mond leggen, zou misplaatst zijn.
En de belangrijkste reden: Vermeers schilderijen stralen voor mij stilte, rust en mysterie uit, zelfs een soort transcendentie. Bruegel is lawaaierig: een boel mensen die zat worden en over elkaar tuimelen. Een film over Vermeer moet stil zijn. Gelukkig hadden we Scarlett. Zij is zo getalenteerd, dat je kunt voelen wat er zich in haar hoofd afspeelt door naar haar gezicht te kijken.

- Kenden de acteurs het werk van Vermeer goed?

Colin Firth (Vermeer) heeft zijn huiswerk gemaakt, met een heel academische voorbereiding. Hij is met mij naar musea en galeries gegaan, en studeerde echt op Vermeer en zijn tijd. Scarlett Johansson kwam pas tien dagen voor de eerste draaidag opdagen, recht van de opnamen van “Lost in translation”, doodmoe. Ze leerde al doende hoe ze zich moest bewegen als dienstmeid, hoe ze vloeren moest schrobben en zo. Hun aanpak was heel verschillend: Colin intellectueel, Scarlett intuïtief. (fijntjes) Ik heb over geen van beiden klachten, maar ik denk niet dat de intellectuele benadering erg nuttig is voor een film over emoties. Je moet uiteindelijk toch vooral een mens van vlees en bloed neerzetten.

- De gelijkenis tussen Scarlett en het meisje op het beroemde schilderij is treffend. Is dat de reden waarom u haar wilde?

Niet de hoofdreden. Ik wilde de beste actrice voor die rol, op voorwaarde uiteraard dat ze visueel aanvaardbaar was als het meisje met de parel. Dat Scarletts gezicht meer dan alleen maar aanvaardbaar is, was een meevaller.
Maar dat iedereen de gelijkenis zo verbluffend vindt, heeft te maken met de make-up, het kostuum, de belichting en haar acteerwerk. Als je Scarletts gezicht echt in detail bestudeert, zie je dat de gelijkenis niet eens zo perfect is: de lippen misschien wel, maar de ogen hebben een andere kleur. En zo zijn er nog wel wat verschillen.

- Toch is de schok van herkenning groot in die adembenemende scène, waarin ze over haar schouder kijkt en de camera heel langzaam inzoomt op wat wel een reproductie van het schilderij lijkt.

Het is niet alleen inzoomen. Haast onmerkbaar verandert ook het tempo naar slow motion. Omdat Scarlett niet een keer met haar ogen knippert, krijgt het beeld een onwezenlijke kwaliteit en gaat het op een schilderij lijken. Die scène stond overigens niet in het scenario. We hadden nooit gedacht dat we een actrice zouden vinden met wie zoiets mogelijk zou zijn. Maar ik had net een andere scène opgenomen waarin ze de hoofddoek omhad en ik dacht: verdomme, we moeten dit echt eens proberen. Ik heb tegen de producers gezegd: ik weet dat dit niet in het draaischema staat, maar geef me een uur en je zult er geen spijt van krijgen.- Hedendaagse films zitten vaak vol met expliciete seks, en toch vind ik juist deze film, waarin geen streepje bloot vlees getoond wordt, een uiterst erotische film.
Dat is opzettelijk, en ik ben trots dat het kennelijk gelukt is. Vanmorgen stond ik thuis op, ik zapte terwijl ik mijn koffer inpakte en daar was om acht uur 's morgens, op MTV, Britney Spears met nagenoeg geen kleren aan, schuddend met al haar rondingen. We leven in een oversekste maatschappij, je wordt ermee gebombardeerd vanaf 's morgens vroeg. Dus iets filmen wat diep erotisch en seksueel spannend is, maar tegelijk heel kuis, dat vond ik sexy. Ik vind de scène waarin Griet na lang aandringen haar kapje afzet, erotischer dan films vol poedelnaakte vrouwen. Misschien is het omdat ik een Brit ben, dat het me lukte: wij hebben de reputatie geremd te zijn.- Het deed me ook sterk denken aan het debat over hoofddoeken voor moslimmeisjes.

Tracy Chevalier noch ikzelf hadden een commentaar op de islam voor ogen, maar het verbaast me niet dat je een parallel trekt. Holland was een land in ontwikkeling in die tijd.
Godsdienst had een veel sterkere greep op de bevolking. Voor ik aan de verfilming begon, heb ik rondgereisd in India, en dat heeft me geholpen om het zeventiende-eeuwse Europa te begrijpen. Mensen leven vlak bij hun dieren, er is een mengeling van ongelooflijke schoonheid met stank en vuiligheid, er is armoede en ziekte zonder vangnet. Dus als je raakpunten ziet tussen het Holland van toen en culturen die nu aan het ontwikkelen zijn, begrijp ik dat heel goed. Hoe meer hedendaagse weerklank zo'n historische film heeft, hoe beter.

Didactische verwerking
Eigenlijk gebeurt er weinig in de film, net als in het boek. En toch weten beide blijkbaar een ruim publiek aan te spreken. Een vergelijking tussen de twee dringt zich vanzelfsprekend op (Vakoverschrijdend: Nederlands - geschiedenis - esthetica/kunstgeschiedenis).

In het verleden is, na lessen over Bruegel en zijn Triomf van de dood ( nu een onderdeel van Eeuwen op zoek naar de tijd als indirecte benadering de leereenheid van der Kaap, A., De luit in de schilderkunst  gebruikt.
In de daaropvolgende reeks over Vermeer zijn PowerPoints (door leerlingen) aangewend, de multimedia over het Vermeerhuis Delft, zelfs eigen schilderwerk door vrijwilligers die academie volgden en hun werkproces op film opnamen.
In een introductie op de periode bracht ik zelf een vergelijking tussen een late miniatuur uit een getijdenboek, een schilderij van Van Eyck, Portret van Jan Six door Rembrandt, Meisje met de parel plus een ander schilderij van Vermeer met landkaart op achtergrond, en daarnaast een impressionistisch schilderij.

In de toekomst zou ik voorstellen voor het ‘leeswerk’ beslist gebruik te maken van teksten uit de bijlagen, vooral de virtuele rondleiding doorheen de tentoonstelling 2023 met fragmenten – voor CLIL/TTO de Engelse versie door Stephen Fry.

Meer informatie:

Interview. Steven de Foer, Breekt Scarlett Johansson definitief door in 2004? In: De Standaard, 14/01/2004.

Leeswerk:

Bailey, A., Gezicht op Delft. Een biografie van Johannes Vermeer, Amsterdam, Bert Bakker, 2002.

Hockney, D., Geheime kennis. De herontdekking van de verloren gegane technieken van de Oude Meesters, Gent-Amsterdam, Ludion, 2002 - over gebruik van de camera obscura bij Vermeer en andere schilders.

Mak, G., De levens van Jan Six, Amsterdam/Antwerpen, Atlas Contact, 2016 – ook als e-boek.

Huizinga, J., Nederlands beschaving in de zeventiende eeuw, Amsterdam, Contact, 1998 (eerste druk: 1941).

Schama, S., Overvloed en onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw, Amsterdam, Contact, 1988 - voornamelijk hoofdstuk VI Huisvrouwen en Hoeren en daarin: 1. Properheid en godsvrucht, p. 379 e.v.

Websites

Over de cast enz.:
Tracy Chevalier - Official site (tchevalier.com) Engels; website van de schrijfster je kunt tevens klikken op een link naar Mauritshuis, Den Haag, waar het originele “Meisje met de parel” bewaard wordt: http://www.mauritshuis.nl/

Multimedia: Johannes Vermeerhuis en Delft.
Deze meertalige website bevat alles wat je nodig kunt hebben:

1. Bezoek aan het Vermeerhuis met inventaris per kamer, zoals opgemaakt door notaris J. van Veen op 29 februari 1676, kort na het overlijden van Vermeer. Bevat ook plaats per plaats de schilderijen die er hingen tijdens het leven van Vermeer. Je krijgt ze te zien als je op de naam klikt. Is het betreffende schilderij in de loop van de voorbije eeuwen verdwenen, dan krijg je soortgelijk doek te zien, zo mogelijk zelfs van dezelfde schilder als in de inventaris vermeldt!
Onderaan krijg je links naar alle interessante sites i.v.m. Vermeer. Je kunt bijvoorbeeld alle schilderijen online bekijken. Ook de filmsite en de site van Tracy Chevalier vind je hier terug.

2. ‘Gezicht op Delft’ door Vermeer – virtuele wandeling door het schilderij en het oude Delft, met uitleg.

3. Vlieg over Delft 1660 in 3D.

4. Een 3D wandeling met Vermeer door historische tekeningen.

5. De schepen op ‘Het Gezicht op Delft.’

6. ‘Het Straatje’ van Vermeer.

7. (Engels) Private lecture and guided tour by a noted Vermeer specialist.

Meer weten

Bijlage 1: Portret van Vermeer’

Extreem stil en ongelooflijk dichtbij

Door Geert Van der Speeten
De Standaard, Zaterdag 11 februari 2023


‘Het melkmeisje’, Johannes Vermeer, circa 1660. (Rijksmuseum Amsterdam, met steun van de vereniging Rembrandt)

Een glimp van de melkkan, waarop het licht reflecteert. Met daarbij de geut melk, die we in gedachten horen klateren. De metershoge banner die de tentoonstelling aankondigt aan de gevel van het Rijksmuseum heeft genoeg aan een uitvergroot detail. Je weet meteen: hier hangt Vermeer.
Het melkmeisje op zijn beroemde schilderij is een en al concentratie. Rond haar lijkt de wereld stilgevallen en de tijd opgeschort. De kunstenaar speelt in dit alledaagse tafereel een spel met ons verwachtingspatroon. Zijn tijdgenoten beeldden dienstbodes en keukenpersoneel graag af als toonbeeld van losbandigheid en prooi voor stoeipartijen. Bij Vermeer is het net andersom: we zien een toegewijde werkkracht, die broodpudding klaarmaakt en daar helemaal in opgaat. Een wandtegel die Cupido voorstelt, probeert ons nog tot andere inzichten te brengen. Maar nee, het melkmeisje keert zijn liefdespijlen duidelijk de rug toe.
Vele jaren heb ik verzuimd om beter naar dit werk te kijken. Dat was de fout van Nestlé, dat de afbeelding al sinds de jaren 70 kaapt voor rijstpap en yoghurt van het merk La Laitière. Herleid tot een silhouet en veroordeeld tot de rekken in de supermarkt, kreeg de robuuste meid iets banaals. Terwijl het origineel zoveel meer te bieden heeft. Het bijna tastbare licht dat binnenvalt door een glas-in-loodraam, het korrelige brood, het zinderende blauw van haar schort: het schilderij is een schoolvoorbeeld van zintuiglijkheid.
Recent onderzoek wijst ook op het technische vernuft van de schilder uit Delft. Hij zette het doek eerst krachtig aan, met een vlugge schets. Daarna zoomde hij in op de onooglijkste -details. Spijkers en spijkergaten in de muur zijn haarscherp afgebeeld. Glijdt je blik naar voren, naar de broodhompen, dan lijken de vormen uit elkaar te vallen tot een onscherp geheel met talloze gekleurde toetsen.
Vermeer ging voor de essentie. Zijn eerste versie van Het melkmeisje reviseerde hij, door onder meer een rek vol kannen in de achtergrond uit te wissen. Zo gaat alle aandacht nu naar de eenvoudige handeling. Het typeert zijn werkwijze. Door elke vorm van anekdotiek te bannen, laat hij veel over aan speculatie. Vermeers kunst moedigt ons aan om zelf de verhalen te verzinnen bij zijn intieme, huiselijke scènes.


Detail uit Dame en dienstmeid. (Frick, New York)

Alles op zijn plaats

Het now or never-moment waar het Rijksmuseum dit voorjaar mee uitpakt, heeft allure. Het is klassiek van snit. In een intiem parcours, omzoomd door metershoge gordijnen, leidt niets af van de schilderijen en hun kleine formaten. Multimedia en beeldschermen zijn uit de zalen geweerd.
Bij de 28 gepresenteerde schilderijen stap je keer op keer binnen in een introvert universum, in binnenwerelden waar luxe en kalmte heersen en waarin vrouwen de hoofdrol spelen. Subtiel is het spanningsveld dat daarbij ontstaat. Tussen jongedames en hun kandidaat-aanbidders, die lijfelijk aanwezig zijn of in gedachten, worden blikken uitgewisseld. We zijn getuigen van minnekozen op afstand en discrete hofmakerij. Liefde, onvervuld of nog te vervullen, blijft bij Vermeer een delicate aangelegenheid.

• Welkom in de verstilde wereld van Johannes Vermeer

Nooit zijn de composities gekunsteld of geforceerd. De dieptewerking en het perspectief zijn meer overdacht, in extreme mate zelfs. Door de uitgekiende plaatsing van zijn figuren en de aanwezigheid van een raam, steevast aan de linkerkant, doet de kunstenaar ons van binnen naar buiten kijken. Beeldvullende gordijnen duiken vaak op, als een trompe-l’oeil die diepte suggereert. Daarachter gaat het doek op, toont Vermeer. En ontvouwt zich een tafereel als een woordeloos theaterstuk.
Attributen en luxueuze stoffen zijn met uiterste zorg geschilderd. Veel aandacht gaat naar de weerkaatsing van het licht. Het glijdt langs vloertegels en instrumenten, het glinstert op parels en sensuele lippen. De hoogste graad van realisme bereiken was daarbij niet de ambitie. Veel meer lijkt Vermeer burgerlijke interieurs te sublimeren tot een zelfbedachte beeldenwereld van stille gebaren en blikken, een microkosmos waarin alles op zijn plaats valt.


Detail uit ‘Meisje met de rode hoed’ (1665). (joseph coscia jr., National Gallery of Art, Washington d.c.)

Vermeer mogen we niet verwarren met een fijnschilder, zegt Gregor J.M. Weber, hoofd beeldende kunst van het Rijksmuseum en een van de samenstellers van de tentoonstelling. ‘Je zou zijn techniek fotografisch kunnen noemen. Hij kiest voor een duidelijke focus, zoals de twee draden waarmee de kantwerkster in de weer is op het gelijknamige schilderij. Hij stuurt onze blik, alsof we ons zelf naar het kantwerk voorover buigen. De rest mag onscherp en vaag blijven. Vermeers onderwerpen kun je niet meteen buitengewoon noemen. Maar hoe hij ze schildert, is uniek. Hij heeft een bijzonder oog voor de manier waarop licht en schaduw werken. Zo creëert hij een illusie, die je als toeschouwer het gevoel geeft dat je in de kamer kunt stappen waar het tafereel zich afspeelt.’

Influencer

Over Johannes Vermeer (1632-1675) zelf weten we bitter weinig. Toch als je ¬afgaat op de geschreven bronnen die bewaard bleven. Neemt niet weg dat we een goed beeld kunnen krijgen van de sociaal-economische context waarin hij leefde, de kleinschalige habitat die hem inspireerde en vormde.
Delft was in de 17de eeuw een welvarende stad, met een historisch hart waarvan het stratenplan intact is gebleven. Je kunt er in de voetsporen van Vermeer stappen en in Museum Prinsenhof binnenlopen voor de tentoonstelling ‘Het Delft van Vermeer’. Ze toont met schilderijen, objecten en documenten hoe hij al vroeg omringd werd door kunst – een ideale opmaat naar een bezoek aan het Rijksmuseum. In de herberg van zijn vader werden ook schilderijen verhandeld. En als vooraanstaand lid van de Sint-Lucasgilde had hij een uitstekend contact met ambachtslieden zoals prentenmakers, tapijtwevers, boekdrukkers, glazeniers en plateelschilders die tegeltableaus realiseerden.


Detail uit ‘Dame en dienstmeid’ (1666-1667) van Johannes Vermeer. (the frick collection, New York)

Vermeers kleine productie – hij schilderde gemiddeld twee doeken per jaar – stak er in zijn tijd al boven uit. Zijn werk, omschreven als ‘ongemeen konstig’, haalde hoge prijzen en overklaste dat van andere genreschilders. Maar na het rampjaar 1672 en de economische recessie ging het bergaf. De kunstenaar stierf berooid, zijn oeuvre raakte snel vergeten.
‘Toen Vermeer overleed, kwam het classicistisch fijnschilderen in de mode’, zegt Weber. ‘Zijn naam vervaagde. Biografen kenden hem niet. Werken werden verkocht onder de naam van een fijnschilder als Gabriël Metsu, die beter in de smaak viel. Met de uitvinding van het daguerreotype, in de 19de eeuw, veranderde de smaak en ook de waardering. Het is geen toeval dat Vermeer herontdekt werd op het moment dat de fotografie opgang maakte. Moderne schilders kopieerden zijn verstilde werelden, zijn focustechniek.’
‘Al snel volgde de Vermeergekte, rond 1930. Een intussen legendarische vervalsing dook op: ‘De Emmaüsgangers’ (door van Meegeren, ca. 1940). Elke tijd heeft nu eenmaal zijn eigen ogen, zijn eigen waarderingscriteria. Rembrandt kon de ziel van zijn figuren schilderen, vond men toen. Vermeer voelde daarentegen koud aan. In de vervalsing van Han van Meegeren zagen museumdirecteurs toen hun wensdenken beantwoord: een bezield Bijbels verhaal ontbrak nog in het plaatje.’


‘Gezicht op Delft’ (1660-1661). (Margareta Svensson, Mauritshuis)

De tentoonstelling van 1996 in Washington en Den Haag was de katalysator voor een forse piek in de belangstelling. Historische romans zoals die van Tracy Chevalier over Het meisje met de parel, in 2003 verfilmd met Scarlett Johansson, wakkerden die nog aan. Het Mauritshuis had zijn icoon, zijn Mona Lisa, zijn 17de-eeuwse influencer in huis.

Doodgebliksemd

Velen hebben Vermeers volstrekt unieke kunst intussen bezongen. In een postuum verschenen deel van ‘À la recherche du temps perdu’ deed Marcel Proust dat op z’n mooist. Hij liet de schrijver Bergotte voor ‘Gezicht op Delft’ postvatten, bedwelmd raken door de perfectie van een ‘klein geel muurvlak’ op het schilderij en ter plekke sterven. Het blijft gissen welk fragment Proust precies bedoelde. Maar je leven geven voor Vermeer, doodgebliksemd worden door schoonheid: het blijft een moment suprême dat kan tellen.
Proust had het stadspanorama gezien in een tentoonstelling in het Jeu de Paume in Parijs en voelde een diepe verbondenheid met het werk van Vermeer. Hij spiegelde, via de figuur van Bergotte, zijn eigen stilistische brille aan de picturale techniek van de schilder. Hoe je, als een soort luchtspiegeling, een werkelijkheid achter de werkelijkheid kunt zichtbaar maken: dat wilde hij ook kunnen.
Vermeer is intussen om- en omgekeerd. Vakbibliotheken bevatten meters literatuur over zijn oeuvre, alle details lijken doorgelicht. De appreciatie en de nieuwsgierigheid van de kunsthistorici is wel verschoven. Veel inspanningen hadden iets weg van detectivewerk: de exacte plaats vinden waar we ‘Het straatje’moeten lokaliseren, of de juiste meteorologische omstandigheden beschrijven voor de wolkenpartij van ‘Gezicht op Delft’. Daarnaast ging tijdens de vorige eeuw veel aandacht naar het ontraadselen van symboliek, niet zelden licht moraliserend en verwijzend naar vergankelijkheid en ijdelheid, en naar de interpretatie van de beeldtaal in de schilderijen. Naar Vermeers narratief, zeg maar.


‘Dame en dienstmeid’ (1666-1667) van Johannes Vermeer. (the Frick collection, New York)

Recentelijk schoven de materiaal-technische wetenswaardigheden naar het voorplan, de verfanalyse en wat er onder de lagen verborgen zit. Er hangen toeschrijvingen van af, bleek uit de recente discussie over de echtheid van Het meisje met de fluit uit Washington. Maar wezenlijk nieuwe inzichten leverden de scanners en laboratoriumonderzoeken niet op.
Misschien schuilt de magie van Vermeer in de manier waarop hij de zachte waarden aanboort waarnaar we hunkeren. De verstilling in zijn schilderijen is oorverdovend. Een ingetogen handeling zoals die van een dienstbode die een brief overhandigt, de intense concentratie die af te lezen is van het gezicht van een jonge vrouw die haar luit stemt: we lezen er een zoektocht in naar harmonie en naar de juiste balans die ons vandaag bijzonder treft.

• Het meisje heeft nu wimpers
‘Het maakt dat je je bij een schilderij van Vermeer meteen thuis voelt’, zegt Gregor J.M. -Weber, hoofd beeldende kunst van het Rijksmuseum en co-curator. ‘Hij voert geen toneeltje op, zoekt geen geforceerde effecten. Niemand lacht of loopt de kamer uit. De verstilling van zijn taferelen draagt bij tot de illusie. De tijd lijkt er stil te staan.’

Camera obscura

Vermeer was geen veelschilder – hij haalde gemiddeld twee werken per jaar. Rond zijn oeuvre en zijn biografie bleef altijd een waas van geheimzinnigheid hangen. We weten weinig over deze kunstenaar, die zijn hele leven doorbracht op nog geen honderd meter rond de markt van het welvarende Delft. Geen schets of voorstudie, geen handgeschreven stuk dat zijn ambitie kan verklaren, bleef bewaard. Of hij al dan niet een camera obscura gebruikte: kunsthistorici blijven erover gissen (zie Hockney 2002).


‘Vrouw met parelsnoer’, Johannes Vermeer, circa 1662-1664. (Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie, Berlijn )

Het Rijksmuseum greep de kans om het beeld bij te sturen van wat het ‘een gecultiveerd mysterie’ noemt: het enigma dat deel is gaan uitmaken van het ‘merk’ Vermeer. De specialisten namen oude bronnen opnieuw ter hand en werden wijzer over Vermeers katholieke status in een gereformeerd land. Ze schakelden de nieuwste technieken in qua technische beeldvorming en analyse, ze keken en vergeleken.
Zo kwamen belangrijke details aan het licht over Het melkmeisje. Er werd een snelle, ruwe onderschets zichtbaar, die het heersend beeld doorkruist van de minutieuze fijnschilder. Vermeer overschilderde ook geregeld uitgewerkte achtergronden, zoals hier een rek met kannen. Hij wilde zijn composities zo strak en sereen mogelijk houden, en de kijker zelf zijn verhaal laten samenstellen.

Groene aarde

Ook over het complexe kleurgebruik weten we intussen meer. Bij ‘Brieflezende vrouw in het blauw’ voegde Vermeer een lijntje ultramarijn toe om de contouren van het jasje te doen gloeien (uit het extreem dure fijngestampte lapis lazuli uit Afghanistan - duurder dan goud- of het goedkopere azuriet). Zijn palet aan witwaarden was extreem gevarieerd, om de juiste huidtint te bekomen gebruikte hij het pigment groene aarde.


‘De geograaf’, Johannes Vermeer, 1669. (Städel Museum Frankfurt am Main)

Vermeer was expressiever en experimenteler dan we denken, luidt de conclusie. Schokkend is dat niet. Integendeel, ze bevestigt het technisch meesterschap en verhalend raffinement van een schilder die na 350 jaar geen surround experience of miljoenen pixels nodig heeft. Ook op klein formaat weet zijn schilderkunst een immersieve ervaring op te roepen die kan tellen.

Vermeer, tot 4/6 in Rijksmuseum, Amsterdam. Het meisje met de parel is te zien tot 1/4. De catalogus verscheen bij Hannibal.
Het Delft van Vermeer, tot 4/6 in Museum Prinsenhof, Delft.

Bijlage 2

Klik op de cirkeltjes in de schilderijen om meer te weten te komen:
https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/02/03/vermeer-3-meesterwerken/

Bijlage 3

Virtuele rondleiding langs alle schilderijen in de tentoonstelling met Joy Delima (Nederlands) of Stephen Fry (Engels) of ‘Ontdek zelf’ ( eigen keuzes ) – telkens ondertitels in de gekozen taal – inzoomen op talrijke details, schilderij per schilderij, telkens onderverdeeld volgens thema’s, telkens korte stukje van ca. 4 minuten.
Zo kun je ze niet zien in de werkelijkheid! Dichter bij Vermeer kan je niet komen!
Dichter bij Johannes Vermeer - Rijksmuseum

Bijlage 4

Dit zag Vermeer toen hij zijn ‘Gezicht op Delft’ maakte. Het schilderij Gezicht op Delft is één van de topstukken van Johannes Vermeer. Het werk hangt in het Mauritshuis in Den Haag, vlakbij het beroemde Meisje met de parel. Online is sinds deze week een reconstructie te zien van de Hooikade, de plek waar Vermeer rond 1660 zijn beroemde stadsgezicht schilderde. Hierdoor kan men een indruk krijgen van wat de kunstenaar precies zag toen hij werkte aan zijn schilderij. De digitale reconstructie stelt bezoekers in staat om in 360° rond te kijken over de kade.
Lees verder


Jos Martens, februari 2004-2023