Intriges in het Vaticaan. Hoe Leuven zijn universiteit bijna misliep

Jos Martens

1425. De aarde geldt als het centrum van het heelal. De Nieuwe Wereld is nog onbekend terrein; dichter bij huis krijgt Jeanne d’Arc, tijdens de Honderdjarige Oorlog, haar eerste visioenen. Aderlaten is de remedie voor vele kwalen, Jan van Eyck treedt in dienst als hofschilder van hertog Filips de Goede … En Leuven wordt het intellectuele centrum van onze contreien, dankzij de oprichting van het Studium generale Lovaniense.

In 1425 gaf paus Martinus V toestemming voor de oprichting van een universiteit in Leuven.
Daarmee is de Katholieke Universiteit Leuven de oudste Alma Mater van de Lage Landen.
In 2025 is die stichtingsbul dus 600 jaar oud. Dat moest gevierd. De ideale gelegenheid voor een hele reeks feestelijkheden in stad en universiteit en voor deze roman van Joris Tulkens, amper een jaar na zijn Adrianus Dossier, over Adrianus VI, de kortstondige enige paus uit de Nederlanden.

Van 26 tot 29 september 2024 bracht paus Franciscus daarom een bezoek aan België ter herdenking van deze heel uitzonderlijke, eenmalige gelegenheid. Franciscus, de eerste Zuid - Amerikaanse paus en eerste jezuïet op de Heilige Stoel zou perfect gepast hebben als een van de (positieve) hoofdpersonen in Conclaaf!
Zijn verblijf verliep minder feestelijk dan gewenst, door de naweeën van de geruchtmakende kort daarvoor ook in Nederland uitgezonden vierdelige Vlaamse televisiereeks ‘Godvergeten’ over een ontstellend verspreid seksueel misbruik van jongeren door katholieke geestelijken.
(Waarbij de paus ook een veel besproken onderhoud had met slachtoffer van het misbruik)

Leuven 1424. De stad aan de Dijle komt uit een diep dal. Leuven is zijn positie als belangrijkste stad in Brabant kwijtgeraakt. Nu de economische relance een feit is, zijn de ambities opnieuw groot, getuige de verbouwing van de Sint-Pieterskerk en de prille plannen voor een nieuw stadhuis.
Leuven droomt van een eigen Studium Generale, een universiteit. Het stadsbestuur, het kapittel van de Sint-Pieterskerk en de entourage van de Brabantse hertog Jan IV trekken de stoute schoenen aan en besluiten een missie naar Rome te sturen onder leiding van Willem Neve, de scholaster van de kapittelschool om pauselijke goedkeuring te verkrijgen. Dat is absoluut noodzakelijk in deze tijd.
Voor het oprichten van een universiteit is de goedkeuring vereist van ofwel paus Martinus, ofwel keizer Sigismund (1368 – 1437) van het Heilig Roomse Rijk

Wanneer de delegatie in opdracht van het stadsbestuur gaat pleiten bij paus Martinus, heeft zij een verzoekschrift. Eén van de belangrijkste argumenten daarin: als inwoners van het hertogdom Brabant willen studeren, moeten ze ver reizen. Op dat moment telt Europa al een vijftigtal universiteiten, maar de Lage Landen moeten het nog zonder stellen. Wie in onze contreien woont en een diploma wil, moet daarvoor meestal jarenlang naar Keulen of Parijs. Aangezien er overal wordt gedoceerd in het Latijn, is er van een taalbarrière geen sprake.

Willem Neve is onze getuige en verteller, aan het woord doorheen het hele boek. We zien het volledige verhaal door zijn ogen, weten wat hij weet of te weten komt.

Aan het zenden van de delegatie gaat een lang voorspel vooraf van meer dan een decennium. Neve moest eerst de nodige kwalificaties verwerven om scholaster te kunnen worden van de Leuvense kapittelschool, vervolgens Magister Artium (Magister in de Zeven Vrije Kunsten) na jaren studie aan het nog jonge Studium Generale in Keulen, met nog bijkomende studie in Heidelberg.
Dan spelen de religieuze en politieke tribulaties in de buitenwereld een remmende rol. Om de tweespalt met de Franse pausen in Avignon te beslechten zijn er een tijdlang zelfs drie pausen in plaats van twee, tot Martinus V in Rome in 1417 met de pauselijke tiara op het hoofd eindelijk de troon van Petrus kan bestijgen. Volgen de tribulaties met het loslopend huwelijk tussen Jacoba van Beieren en hertog Jan IV van Brabant, de dreiging van een Engelse invasie door Jacoba’s tijdelijke tweede echtgenoot, Humphrey van Gloucester, zoon van koning Hendrik IV van Engeland (1424), de tussenkomst van de Bourgondische hertog Filips de Goede, met alle gevolgen voor de toekomst in het vooruitzicht (1)…
Dat kost natuurlijk de nodige bladzijden in het verslag van Willem Neve.

In 1425 kan de delegatie eindelijk naar Rome. Dat is echter sneller gedacht dan gedaan.
p. 103 ‘Een reis door Europa was geen lachertje.’
Het kost hun een tocht van anderhalve maand, recht naar het zuiden door Bourgondië naar Zwitserland, de Alpen, Sint-Bernardpas, Aosta, Pavia, Rome.
Waarom de route via Bourgondië? Dat had alles te maken ‘met de zorg die Filips van Bourgondië besteedde aan de veiligheid in zijn gewesten…’ Vergeet niet: dit is de tijd van de Honderdjarige Oorlog, met een Frankrijk in volle beroering, enorme krijgsbenden, die het land afschuimden, plunderend, moordend en verkrachtend. Plus officiële legers die geen haar beter waren.

Adderkluwen in het Vaticaan

Neve beschrijft zijn teleurstelling bij zijn kennismaking met de Eeuwige Stad, (nog) volledig in verval, vooraleer de grote restauratie een kleine eeuw later op grote schaal zal inzetten. Hier belanden hij en zijn metgezellen in een giftig adderkluwen van gehakketak, muggenziften, ongehoord formalisme en vertragingsmaneuvers met steekpenningen, kleine en grote corruptie op alle niveaus. Om de deuren in het Vaticaan te openen is zowel invloed nodig als geld! Veel geld.

Behalve het verzoekschrift heeft hij ook een aanbeveling van hertog Jan Jan IV aan te bieden. Bij de vertegenwoordigers van de hertog in Rome kan hij terecht voor hulp om zijn weg te vinden doorheen de ingewikkelde procedures in het labyrint van de pauselijke kanselarij, op dat moment reeds lang de meest uitgebreide bureaucratie in Europa.
Maar dat is blijkbaar toch niet helemaal van een leien dakje gelopen.
Voor Neve triomfantelijk naar Leuven kan terugkeren met het pauselijke fiat, dient er een hele uiterst strikte en gedetailleerde procedure worden doorlopen. Zo’n suppliek moet aan strikte regels beantwoorden. Nadat het verzoekschrift door ambtenaren is bestudeerd, wordt het aan de paus voorgelegd. Dat gebeurt tijdens één van de dies signaturae, de dagen waarop Zijne Heiligheid supplieken beoordeelt, duizenden per jaar.

Op 9 december 1425 laat Martinus tot grote opluchting van de Leuvense delegatie de geijkte goedkeuringsformule noteren op het verzoekschrift: ‘Fiat ut petitur’, ‘het zal gebeuren zoals het gevraagd is’. Daarmee is de stichting van de eerste universiteit in de Nederlanden een feit. Dezelfde dag staat de paus eveneens drie van de gevraagde privileges toe.
In 1427 worden er, na bijkomend gelobby, drie privileges goedgekeurd die twee jaar eerder geweigerd waren, of slechts tijdelijk toegestaan.
Aanvankelijk moet de universiteit het stellen met vier faculteiten: artes, waar een verplichte basisopleiding in filosofie en natuurwetenschappen wordt gegeven; geneeskunde, burgerlijk recht en kerkelijk recht. De aanvraag voor een theologische faculteit wordt geweigerd, in 1425 én in 1427, wellicht uit angst voor een nieuw centrum van verzet tegen het pauselijk gezag. In Duitsland zijn op dat moment de volgelingen van de ‘ketterse’ Jan Hus actief, die ondanks een vrijgeleide van keizer Sigismund door schandelijke woordbreuk veroordeeld werd tot de brandstapel op het concilie van Konstanz (1415).
Pas in 1432 geeft paus Eugenius IV de lang verhoopte toestemming en kan de stichting van de universiteit als afgerond beschouwd. Leuven heeft zijn Studium generale, wat leidt tot het afleveren van licentia ubique docendi, de toelating om op pauselijk gezag overal in de christelijke wereld te doceren.

Om vervalsing te voorkomen wordt de goedgekeurde suppliek eerst geregistreerd. De perkamenten oorkonden worden voorzien van de pauselijke bulla; het loden zegel, waarvan de term `bul´ is afgeleid, wordt onderaan de voetplooi bevestigd met twee aan elkaar gedraaide strengen van gele en rode zijde. Het fraaiste exemplaar van de pauselijke documenten is de stichtingsbul, in prachtig gekalligrafeerde letters, met op de eerste regel in indrukwekkende gotische majuskels, de naam van Martinus V. De bul bepaalt ook dat hertog, stad en kapittel moeten zorgen voor geschikte lokalen, en het salaris van de professoren moeten betalen.

Het origineel is in de loop der eeuwen verdwenen. In 1909 dook het terug op. Doch het ging definitief verloren in de grote brand van de bibliotheek, door dronken Duitsers aangestoken in augustus 1914 tijdens de Eerste Wereldoorlog. Gelukkig waren in 1909 met behulp van fotogravure facsimile’s gemaakt. Zo beschikken we toch over een getrouwe kopie van het document dat ruim 350 jaar lang de grondslag was voor het functioneren van de Leuvense universiteit*. Die valt sinds de restauratie in 1834 onder een heel ander juridisch regime, met de Belgische bisschoppen als inrichtende macht.

* Zie: Het verhaal achter de stichtingsbul  De stichting van de Leuvense universiteit | KU Leuven Stories
Van hieruit komt een hele reeks bijdragen over de KU Leuven en de viering binnen bereik.

Neve keert begin 1426 terug. De rekening die hij aan het stadsbestuur presenteert bedraagt ruim een tiende van de uitgaven van dat jaar.
Op zaterdag 7 september kondigt de burgemeester plechtig de stichting van de universiteit af en de opening van het eerste academiejaar.
De lessen starten op 2 oktober. Negen hoogleraren zijn er op dat moment, en enkele honderden studenten. Die komen in de eerste plaats uit het hertogdom Brabant, uiteraard, en uit de graafschappen Vlaanderen en Holland. Reisafstand is altijd een belangrijke factor voor studenten, en was dat zeker ook in de middeleeuwen. Toch blijkt uit cijfers van halverwege de vijftiende eeuw dat voor één op vier studenten Leuven niet de dichtst bijgelegen universiteit was.
Het Latijnse universitas betekent ‘vereniging’ of ‘gemeenschap’: een middeleeuwse universiteit was een corporatie, compleet met eigen rechtbanken, politiemacht en gevangenis, fiscaal regime en taksvrije bier- en wijnkelder. In de stichtingsbul vraagt de paus de kerkelijke en wereldlijke overheden in Leuven om al hun rechten en jurisdictie over de leden van de universiteit af te staan. Als dat niet gebeurt vóór 9 december 1426 wordt de stichting nietig verklaard. Voor hertog Jan blijkt dat toch moeilijk te liggen. Pas op het laatste nippertje geeft hij toe. En enkele dagen later wordt bedisseld dat hij bevoegd blijft voor vervolging en bestraffing van leken uit de universitaire gemeenschap die zware misdaden begaan.



Vanaf 1432 werd een deel van de Lakenhal (nu Universiteitshal) door de stad ter beschikking gesteld als leslokaal. Gravure uit de ‘Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae’ van Joannes Baptista Gramaye uit 1610. © KU Leuven – Universiteitsarchief.

Beoordeling

Joris Tulkens kwam al vaker aan bod in Histoforum. Hij staat bekend om zijn vermogen om historische gebeurtenissen tot leven te brengen in meeslepende verhalen. Via zijn romans ontpopt hij zich als dé expert van de vroege 16de eeuw, het humanisme rond Erasmus, het Collegium Trilingue.

Ofschoon 'Intriges in het Vaticaan' een roman is en geen non-fictie, steunt het verhaal op grondige historische research, getuige de zeer beknopte, maar essentiële bibliografie. Tulkens slaagt erin om de historische context nauwkeurig weer te geven, zonder afbreuk te doen aan de narratieve elementen van het boek. Binnen een breed opgezet en stevig gedocumenteerd kader zuigt hij je andermaal binnen in een compleet tijdsgewricht, vibrerend van leven, met mensen van vlees en bloed (dat laatste al dan niet met vitriool vermengd).
Zijn beschrijvingen van de onderhandelingen in Rome en de interne machtsstrijd binnen het Vaticaan zijn zowel gedetailleerd als levendig.
Die romanstructuur vormt duidelijk een verrijking. Het boek verweeft historische feiten met fictie en biedt een diepgaand inzicht in de politieke en religieuze intriges van die tijd, duidelijk op weg naar een ‘via nova’, een tocht naar vernieuwing, de renaissance. Hier roept het relaas reminiscenties op aan Eco’s De Naam van de Roos, hoewel Tulkens zijn themata en motieven op eigen wijze aanbrengt en uitwerkt.
Zoals steeds eindigt hij met een kort verslag over enkele bladzijden: ‘Hoe verging het de hoofdrolspelers nadien’ p. 251 – 255.

Meer weten

Lees een fragment uit het boek

Lees meer: Dossier Zes eeuwen KU Leuven .
Zie Bijlage 3.Kennis aan de ketting.Fake news, censuur en informatie rond 1500 en vandaag.

Zoals steeds komt er ook bij deze gelegenheid heel wat toegankelijk materiaal beschikbaar, van zilveren penningen over bedrukte shirts en dito koffiemokken tot al dan niet rijkelijk verluchte gedenkboeken en artikelen vanwege de universiteit zelf. Betrouwbaar en veel zelfs gratis.
Daarbij krijg je door de mogelijkheden van een quasi utopische moderne technologie bliksemsnelle toegang tot een wereldwijd netwerk van gesproken woord, beeld en tekst in diverse talen, zoals voor de geleerde humanisten van de 15de en 16de eeuw ondenkbaar was, ondanks hun netwerken, stromen brieven, reizen en hun universeel gemeenschappelijke, taal het Latijn,
De toegang tot kennis was voor hun op die wijze misschien diepgaander, maar minder omvangrijk dan vandaag voor studenten en geïnteresseerde leken. Quod est demonstrandum!
Sesame, open u!

Didactische tips

Intriges in het Vaticaan kan op verschillende wijzen aan bod komen: als behandeling van het boek, maar zeker eveneens als actualisering naar de huidige onderwijsproblematiek zelf!

Bedoeling van deze tips is volgens een beproefde multifunctionele strategie een multimediale en vakoverschrijdende leereenheid opbouwen, modulair uitgewerkt. Je kiest onderdelen, werkmethodes en leermiddelen, aangepast aan de concrete situatie: de tijd die je eraan wil en/of kunt besteden, niveau van je leerlingen, mogelijkheid om met collega’s samen te werken in begeleid zelfstandig leren enz.
Betrokken vakken: Nederlands en geschiedenis.

Minstens drie krachtlijnen
Vooraf: Historische contextanalyse. Laat studenten onderzoek doen naar de politieke en religieuze situatie in Europa aan het begin van de 15de eeuw zowel in Leuven, de Nederlanden als in het Vaticaan. (Zie opening van de bespreking). Zal meestal reeds behandeld zijn in het schoolboek.

1. Stichting universiteit Leuven - Hoger onderwijs – historisch: alfabetisering en schoolplicht in de Nederlanden.
2. Vrouwenemancipatie in historisch perspectief, Vrouwen en hun onderwijsmogelijkheden in de Bourgondische tijd?
3. Actuele onderwijsproblematiek in België en Nederland en Internationaal. Zie verder: debat.

Werkwijze: diverse mogelijkheden:
- Werkvorm: groepswerk, kleine groepjes
- Eindpresentatie in plenum. Intro door leden van elk werkgroepje.
- PowerPoint met illustraties. Is in verleden aantal keren uitgevoerd. Telkens aanvang met voorstelling & afbeeldingen van de politieke hoofdrolspelers, – kaart van de Bourgondische landen – kaart van Europa en de wereldsituatie van de periode.

- Laat de hele groep eerst de tekst van bovenstaande bespreking laten lezen, elk groepje neemt vervolgens een relevant fragment uit het boek - keuze motiveren (overlapping vermijden).

- Start: rondvraag voor de hele groep studenten/toehoorders: “Ik wist niet dat …”
“Ik ben verwonderd dat.

-Verklaar de ondertitel – motiveer uw antwoord.
- Beroemd is het Collegium Trilingue in Leuven, maar niet aan verbonden aan de universiteit zelf. Waarom? Wanneer? Hoe lang?
Zie Joris Tulkens, Wentelsteen. Erasmus en de moeizame geboorte van het Collegium Trilingue
Je treft voldoende materiaal op Histoforum , alleen al met de romans van Tulkens (laten opzoeken, is normaal-functionele vorm van webquest )

- Waarom geen meisjesstudenten aan de kersverse universiteit? En zou dat wereldwijd nog bijna 500 jaar zo blijven? Zie Moed en Tegenspoed (1) Zie ook andere artikelen op Histoforum Magazine).
-Wat is de oorzaak van deze (rampzalige) negatieve evolutie? Waarom rampzalig?
- Wanneer weer eerste meisjes aan de universiteit in Nederland? België? Welke richtingen?
Leuven is zo ongeveer de laatste universiteit in Europa die meisjes toelaat. Via de links bij ‘Meer weten’ krijg je uit de dossiers van de universiteit de nodige informatie. (Je zult misschien heel wat hyperlinks moeten aanklikken.)

- Leuven is de eerste universiteit in de Verenigde 17 Provinciën. Wanneer komt de eerste universiteit in het huidige Nederland? Waar? Waarom?
- Wanneer komt de eerste Nederlandstalige universiteit in het huidige België? En in het onafhankelijke België na 1830?
- Hoeveel universiteiten zijn er nu in Nederland? België? Welke en waar? Enig idee van de studentenaantallen? En in het hele hoger onderwijs buiten de universiteit?

- De huidige onderwijsproblematiek in België en Nederland, in Europa?
- Problemen: tekort aan leerkrachten (welke voornamelijk?); daling van het niveau voor onder meer voor wiskunde en Nederlands (aangekondigd door leerkrachten ‘in het veld’ vanaf de jaren 1980! Zie de verslagen van de conferenties Het Schoolvak Nederlands – nu ook digitaal toegankelijk)
- Onderwijsministers: profileringsdrang. Geef voorbeelden.
- Laat minstens één groepje uit Nederland ook de Belgische situatie bekijken, en omgekeerd. Verschilpunten? Of parallellen.

- Klasgenoten uiteraard vragen laten stellen.

- Debat: situatie in de eigen school? Opleiding? Nederland en België vergelijken; zie op website Onderwijscommunity. Aan deze items minstens een lesuur besteden, liefst in de les Nederlands.

- Woke? Ook bij ons? Analyseer. Definitie? Motiveer antwoord.

- Onvermijdelijk even naar de VS en de problemen met Trump. Yale en Harvard.
Harvard-universiteit is een Amerikaanse particuliere universiteit in Cambridge (Massachusetts), oudste universiteit, ouder dan de VS! Gesticht in 1636.

Evaluatievragen: zelf laten opstellen door werkgroepje/ door klas laten formuleren: “Welke vragen zou je hierover stellen op toets als je een intelligente leraar/lerares was?”
Nota: goede vragen van leerlingen heb ik altijd weerhouden, al dan niet wat bijgewerkt.

Bijlagen:
1. Studenten en boeken aan de universiteit vroeger en nu. De universiteit ca. 1500.

2. Studeren ca. 1960. In den beginne was er niets
3. Kennis aan de ketting

Noten

1. Zie: Edward De Maesschalck, Moed en regenspoed. Edelvrouwen in de Bourgondische tijd, Gorredijk, Uitg. Sterck & De Vreese, 2022. Nr. 9. Jacoba van Beieren.

Edward De Maesschalck, Leuven en zijn colleges. Trefpunt van intellectueel leven in de Nederlanden (1425-1797), Sterck & De Vreese, 2021, 368 blz.
Voor verdere


In 1884 organiseerde de universiteit een stoet met praalwagens, ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de restauratie. Eén daarvan verbeeldt de stichting van de universiteit. Voor de praalwagen lopen de eerste studenten, beneden op de wagen staat paus Martinus V en bovenop troont paus Eugenius IV, die in 1432 de toestemming gaf voor het oprichten van de theologische faculteit. © KU Leuven – Universiteitsarchief


Jos Martens mei 2025