Het verdeelde koninkrijk. Koning Jan en de Magna Charta, 1215

Jos Martens

Inleiding

'Het Engeland van de Plantagenets kende in zijn lange geschiedenis veel dramatische jaren. Jaren van oorlog, jaren van revolutie. Jaren van volksopstanden en verwoestende epidemieën. Jaren van triomf, jaren van vernedering. Maar er waren maar weinig jaren – of misschien niet één – die zo dramatisch of veelbetekenend waren als 1215. Het was een jaar van grote politieke aardverschuivingen en constitutionele vernieuwing; van rebellie, burgeroorlog, belegeringen en religieuze strijd. Het jaar dat de naam van de heersende koning Jan voor altijd zwartmaakte en dat zijn koninklijke dynastie bijna uit de annalen van de Britse historie wegvaagde. En het jaar van de eerste, kortstondige toekenning van de Magna Charta. Als we mijlpalen willen plaatsen langs de lange weg van de middeleeuwen, dan is 1215 minstens een even belangrijk jaar als 1066, het jaar van de Normandische invasie, of 1485, toen de dynastie van de Tudors na de Slag bij Bosworth aan de macht kwam.

Voor sommigen was het allemaal nogal pijnlijk. Toen de biograaf van Willem de Maarschalk, de beroemde ‘beste ridder’ uit het tijdperk van de Plantagenets, bij dit jaar aankwam in zijn levendige verhaal van negentienduizend verzen (dat tussen 1219 en ongeveer 1226 aan het perkament werd toevertrouwd), huiverde hij en wilde hij stilzwijgend aan de gebeurtenissen van 1215 voorbijgaan. “Er waren vele gebeurtenissen,'' schreef de biograaf, ‘waarvan het niet gunstig zou zijn om die te verhalen.’ Maar in werkelijkheid kon hij het toch niet laten. Zoals zo vaak het geval is in de biografie van Willem de Maarschalk, kon het verlangen van de schrijver om bescheiden te blijven omwille van zijn onderwerp het niet winnen van zijn wens om te laten zien hoeveel hij van de grote gebeurtenissen wist. Nadat hij dus had opgeschreven dat hij niets te zeggen had over 1215, gaf hij onmiddellijk daarna een beknopte en scherpzinnige samenvatting van het politieke conflict dat was opgelaaid en dat een groot charter, een omvangrijke burgeroorlog en een grootschalige buitenlandse invasie (van een Frans leger) had opgeleverd'

Deze inleiding door auteur geeft een perfecte samenvatting van het hele boek.
Je kunt trouwens een gratis fragment lezen: Kronen, gewaden & muiltjes p. 34-38.
Volstaat het derhalve, en kun je de rest van de lectuur veilig opbergen? Ho maar.
Dit is het slotstuk van zijn eerdere titels over het Huis Plantagenet (1).

Magna Charta en dagelijks leven
Net als bij zijn andere boeken De kruisvaarders, De tempeliers, De Rozenoorlogen biedt de auteur veel meer dan de titel laat vermoeden over wereldbeeld tijdgeest, maar evenzeer over zowat alle aspecten van het dagelijks leven: sociale verschillen in kleding en, voeding, wapens en belegeringen… noem maar op.
Hij houdt ervan het brede plaatje te schetsen of liever het hele panorama. Het roept reminiscenties op aan schilderijen van Bruegel als Spreekwoorden, Volkstelling van Bethlehem; Toren van Babel … grootse panorama’s en daarbinnen talrijke tafereeltjes met zeer concrete essentiële info over het dagelijks leven
Teveel eer? Ieder in zijn eigen compartiment van de cultuur uiteraard.

Zijn werkwijze hierbij is synthetisch – analytisch. Ergens in het hele verhaal brengt hij die gegevens normaal-functioneel en in schuifjes op de geschikte plaats, zonder saai of te belerend te worden.
Het begint al bij het gratis fragment waarnaar hierboven verwezen wordt: Kronen, gewaden & muiltjes.

Enkele voorbeelden: kleding was niet alleen maar een kwestie van persoonlijke ijdelheid of frivole hofcultuur. Er zat ook een politiek aspect aan vast. Beide geslachten droegen in deze tijd hun haar lang: mannen tot op de schouder en vrouwen tot over hun rug – gehuwde vrouwen in een vlecht, ongehuwde los. Niet alleen dat. Iemand als de geduchte paus Innocentius III bemoeide zich in het Vierde Lateraans Concilie (1215) met haardracht en kledingvoorschriften!


Jan zonder Land. Fragment van een miniatuur in de Historia Anglorum van Matthew Paris (ca. 1250).

Het enorme standenverschil op alle mogelijke terreinen komt herhaaldelijk aan bod. Hier even over kleding.
De koning draagt zuiver wit bont van de wintervacht van hermelijn, zoals hij afgebeeld wordt op zijn portretten in blad vullende miniaturen (onder andere de Chronica majora (Grote kroniek) van Mathew Paris, Saint Albans, ca. 1250). Hermelijn was (en is trouwens nog steeds) een koninklijk voorrecht. Pas later zal het eveneens toegestaan worden aan de hoogste adel, meestal in de vorm van halskraag of manchetten onderaan de mouwen.
Kattenbont was een goedkope luxe die de lagere klasse zich mocht en kon permitteren. De wasvrouw van de koningin droeg konijnenbont betaald uit de koninklijke schatkist.
Meer over bont: zie Heksen, hermelijn, hoogmoed en onmondige vrouwen.

Tijdens een tocht van koning Jan beschrijft hij het wegennet, de problemen met de hele stoet koninklijke wagens, de woonomstandigheden van de gewone mensen, het gemiddeld dieet enz.
Doch evenzeer een uitweiding over het perkament waarop de zwoegende koninklijke klerken onophoudelijk de besluiten noteren van de onvermoeibaar werkende koning (2).

Bij de beschrijving van bestorming en belegering van een sterke opstandige vesting is het de beurt aan de wapenrustingen, belegeringswerktuigen enz.
Dat levert meteen een flink stuk militaire geschiedenis op.
Probleem is: kan gemiddelde lezer zich daar iets bij voorstellen?

Hoofdstuk 7. Engeland belegerd
Een trebuchet had een scharnierende werparm die zijn schietkracht kreeg van een contragewicht: moderne testen hebben laten zien dat een trebuchet met een contragewicht van duizend kilo een brok steen van vijftien kilo tussen de honderdtwintig en honderdtachtig meter kon wegslingeren, met de accuratesse van een mortier.
Een ballista was een reusachtige kruisboog die met een lier werd gespannen.
Een mangonel wierp stenen uit een vaste houten werparm, die naar achteren werd getrokken en na gelost te zijn tegen een kruisbalk

Over belegeringswerkuigen kruistochten.

Dure wapenrustingen (3)

Jacht; zie Frederik II.

Schaken: zie Lewis-schaakstukken geschiedenis van de wereld dl 2 The Lewis Chessmen (De schaakstukken van Lewis) .

Samengevat: het boek bevat een schat aan voldoende informatie, maar zal veel lezers tevens uitnodigen en aansporen tot meer lectuur.

Trebuchets.

Demystificatie: Robin Hood en het losgeld van Richard Leeuwenhart
In het collectieve geheugen zijn Richard Leeuwenhart, de ‘slechte’ Jan zonder Land en de ‘goede outlaw’ uit Sherwood Forest, de meester-boogschutter Robin Hood, onlosmakelijk met elkaar verbonden door romans, sinds Ivanhoe door Walter Scott (1819), en vooral door een lange reeks succesrijke films en televisiereeksen. In de (voorlopig) laatste Robin Hood-film Robin Hood  is de longbow bijna evenzeer ‘hoofdpersoon’ als Robin Hood zelf.

Langboog

Maar klopt het historisch wel? In werkelijkheid spelen de vroegst bekende ballades over Robin Hood in de regeerperiode van Jans kleinzoon, Edward I Langbeen (koning 1272-1307), die ook de laatste grootschalige kruistocht leidde in 1271. Voor zijn beslissende oorlog tegen de Schotten (vanaf 1296) haalde hij na de annexatie van Wales zijn schutters uit het pas veroverde gebied. Doch dat is 100 jaar na Richard! In de verhalen over de veldtochten van koning Jan treffen we alleen vermelding van kruisboogschutters, geen enkele van de langboog. Dit is ook het geval in de kronieken over Richards gevechten met Saladin tijdens de Derde Kruistocht.

Robin Hood en zijn kompanen treden voor het voetlicht in hun strijd tegen de infame sheriff van Nottingham en zijn ondraaglijke belastingheffingen om het losgeld te betalen voor Richard Leeuwenhart, die gevangen zat na zijn terugkeer uit de Derde Kruistocht.

Dan Jones schrijft: 'Het losgeld voor Richard is moeilijk in een modern equivalent te vertalen, maar de waarde ervan was ongeveer het viervoudige van zijn jaarlijkse inkomsten als koning. Een redelijke en waarschijnlijk conservatieve schatting via measuringworth.com is dat het losgeld een huidige waarde van ongeveer dertig miljard euro zou hebben. Dit illustreert de economische macht van het losgeld.' De betaling ledigde de schatkist van Jan zonder Land volledig en bracht Engeland op de rand van het bankroet of mogelijk zelfs erover!

Magna Charta mythevorming democratisch?
De was van zijn grootzegel was nog niet droog of de koning begon zich al onder de strikte bepalingen van het charter uit te wurmen. In 1215 behield de Magna Charta slechts iets langer dan twee maanden zijn wettelijke geldigheid, alvorens de paus het stuk ‘schandelijk en vernederend' noemde.
De Magna Charta werd in 1265 opnieuw uitgevaardigd, op instigatie van Simon van Montfort, leider van de oppositie tegen Jans zoon, Hendrik III. De associatie van het document met de Engelse parlementaire traditie dateert uit deze tijd.


APPENDIX I brengt de volledige tekst van de Magna Charta, 1215. ‘Jan, bij de gratie Gods koning van Engeland, heer van Ierland, hertog van Normandië en Aquitanië, graaf van Anjou, aan zijn aartsbisschoppen, bisschoppen, abten, graven, baronnen …’

Meer weten
Dan Jones schrijft natuurlijk in de eerste plaats voor een Engels publiek. De Magna Charta, 1215 en koning Jan zonder Land kennen wij allemaal. Doch voor ons glijdt hij nogal snel over een aantal gebeurtenissen en belangrijke historische figuren heen, die we in het boek ontmoeten en die zijn doelpubliek wel, maar wij veel minder goed kennen.
Daarom volgenden lijst.

Georges Duby, De zondag van Bouvines, 27 juli 1214 Amsterdam, Agon, 1988 – origineel: Le dimanche de Bouvines (1973) – de grote nederlaag van Jans leger tegen de Franse koning Filips-Augustus. Jan zelf was niet aanwezig bij de veldslag, maar zijn reputatie was toch naar de vaantjes.
Jones zet nog wel andere misvattingen recht over personen en gebeurtenissen die een grote rol spelen in zijn verhaal..

Duby, Georges, Eleonora, in: Edelvrouwen in de twaalfde eeuw, Amsterdam, Bert Bakker, 1997, p. 13-28.

Pikkemaat, Guus, Eleonore van Aquitanië, Soesterberg, Aspekt, 2010, 607 blz.

Duby, G., Willem de Maarschalk of de beste ridder ter wereld (1145-1219), Amsterdam-Brussel, Elsevier, 1986.

Asbridge, Thomas, The Greatest Knight. The Remarkable Life of William Marshal, the Power behind Five English Thrones, London, Simon & Shuster, 2015.

In een niet zo geweldige Robin Hood-film (met enkele sterke fragmenten Robin Hood (2010).

 Met in de noten verwijzing naar alle romans Philippa Gregory & tiendelige televisiereeks The White Queen & bijlagen middeleeuws wereldbeeld.

Pernoud, Régine, De vrouw ten tijde van de kruistochten, Schoorl, Conserve, 1994.

Crul, Ben, Keizer Frederik II. Een moderne wetenschapper uit de middeleeuwen 1194-1250, Utrecht, Omniboek, 2017.

Van Houtert, Cas, Het weergaloze bestaan van keizer Frederik, II 1194-1250, Utrecht, Uitg. IJzer, 2016.

Frederik II. PDF met korte voorstelling (6 blz.).

Jones, Dan, Van Rome tot Rome. Een nieuwe geschiedenis van de middeleeuwen, Utrecht, Uitgeverij Omniboek, 2022, 406 blz - ook als e-boek

Film

The Lion in Winter -2003 - speelduur: 160 min - orig. Engelse versie, Ned. ondertitels.

Didactische tips
Alle voorgestelde tips zijn effectief uitgetest in verschillende leerjaren, in verschillende onderwijsrichtingen. Natuurlijk niet allemaal in een en dezelfde klas of zelfs schooljaar. Als leidraad, zoals steeds: multimediaal, vakoverschrijdend en modulair, afhankelijk van de inbreng van vrijwilligers onder de leerlingen.

Algemene klacht in het gehele onderwijs tot en met de universiteit is de ‘ontlezing’: het onvermogen van studenten om zich te concentreren op langere teksten.
Dit euvel hebben wij met heel wat collega’s in Nederland en België pogen te remediëren vanaf de jaren 1980, nog voor de term bestond, vanuit de vakken Nederlands en geschiedenis, onder meer door verzet tegen teksten in schoolboeken “met de lengte van tekstballonnetjes in strips.”
Elke didactische verwerking zal dus onvermijdelijk een stevig luik remediëring op dit terrein moeten bevatten.

De tekst van het besproken boek bevat voldoende onderwerpen om aspecten, bij voorbeeld van het dagelijks leven, te laten uitwerken door kleine groepjes.

* Maquettes van burchten met voorbeeld in Macaulay, D., Het kasteel. Het verhaal van de bouw, Amsterdam, Ploegsma, 1981. Ook uitvoerige film op YouTube.
* Maquette van burcht of kathedraal in… Legoblokken. Zie eveneens Macaulay, D., De kathedraal. Het verhaal van de bouw, Amsterdam, Ploegsma, 1981. Ook film op YouTube
* Maquette in karton van middeleeuwse stad

* Schrijven met ganzenveer - inkt maken : zie Literatuurgeschiedenis, Hoe komen middeleeuwse boeken tot stand, de verschillende onderdelen.

* Wol spinnen met spinrokken en konkel (zoals op Spreekwoorden van Bruegel) en spinnewiel.
* Weven op zelfgemaakt verticaal weefgetouw.

* plaatselijke heemkundige kring: bezoek aan vakwerkbouw en zo mogelijk windmolen

* Oude muziek
- Gregoriaans & Byzantijnse kerkmuziek.
- Muziek van Hildegard van Bingen vergeleken met hedendaagse liederen.
- Demonstratie luitspelen.
- Demonstratie instrumentenbouwen.

* Boogschieten met handboog en/of kruisboog (op sportdag, opendeurdag)

* Met zelfgemaakte model - trebuchets en knikkers schieten. YouTube filmpjes projecteren over trebuchet

* Oude ambachten enz. bezoek heemkundig museum.

* Demonstratie valkerij op dvd of in werkelijkheid.

* Reenactment : zwaardgevecht
- wapens en wapenuitrusting
- klederdracht van meisjes en edelvrouwen (klasseverschil)

* Wetenschap: demonstratie door twee leerlingen (in samenwerking met leraar wiskunde) van tijdmeting via replica van een astrolabium en een armillarium (zelf gemaakt met 3D-printer), een ringvormig zonnewijzertje plus afstand- & hoogteschatting met een papieren kwadrant. (Zie Eeuwen op zoek naar de tijd)  (4).

Noten

1. De Tempeliers (2019)
De Kruisvaarders. De strijd om het Heilige Land (2020)
Vorsten van Albion. Het huis Plantagenet, vormgevers van Engeland (2021)
Het verdeelde koninkrijk is ook als losstaand boek te lezen.
Voeg daaraan het volgende boek toe, dat eerder geschreven is, maar chronologisch later speelt: Gevecht om de troon. De rozenoorlogen en de opkomst van de Tudors (2014), Nederlandse vertaling 2021.

2. Vervaardigen van perkament: Making Manuscripts, 6 minuten. Engels. Schitterend! Van huid tot gebonden boek, het aanbrengen van bladgoud, het vervaardigen van een ganzenveer enz.

3 Wapenrusting: Op YouTube: Reeks: How a man shall be armed: Arming the knight from the 11th to the 15 th century - 4 films 11th:
13th century - duur:4'47

Werking trebuchet, op YouTube: meerdere filmpjes met experimenten, duur: 2,23 minuten.

4. Tom Wujec, Anatomy of the Astrolabe (2014) - duur: 9, 25 minuten, met transcript van de commentaar in 24 talen.

 
How to use an Armillary Sphere, 12,30 minuten

Jos Martens, februari 2023