Een reis door tijd en ruimte in 100 voorwerpen (deel 2) 

 

 

In een eerste aflevering stelden we het British Museum voor en twee van de voorwerpen uit het boek van Neil MacGregor. In dit tweede deel gaan we op dezelfde wijze verder.

61. De Schaakstukken van Lewis 1150 – 1200 (Deel 13. Statussymbolen)

 

Schaken is oorlog op een spelbord. (Bobby Fisher tegen Boris Spassky, 1972, Reykjavik, IJsland.)

In een hoekje van mijn kast met reissouvenirs staat een ruitertje met conische helm, schild en speer: een van de ‘Lewis Chessmen’, in een modern spel zou dit het paard zijn. Gekocht bij mij allereerste bezoek aan het British Museum, samen met de kartonnen replica van de helm van Sutton Hoo.
In de volgende decennia is er weinig veranderd: in de winkel van het British Museum horen de replica's van de Lewis-schaakstukken nog steeds tot de meest verkochte artikelen.

                        Koning. Hoogte: 8 cm.                                                             Bisschop

Bordspellen bestaan al langer dan sinds mensenheugenis. Op een reliëf in de grafkapel van Neferirtenef (Farao: Sahoere 5de dynastie, ca. 2450 v.Chr.) zie je twee spelers bij een bordspel dat erg lijkt op het luxueuze stel dat meer dan 1000 jaar later in het graf van Toetanchamon belandde. Ze zitten duidelijk aan een senetspel, maar de hiërogliefen boven hun hoofden vermelden: “Spelen met dames (damesspel)”, wat de naam van het spel kan zijn. De rechtse speler zegt: “Kijk, mijn tegenstander.” Zijn medespeler links aan de tafel gezeten, antwoordt hem: “Ik neem drie pionnen in één keer.”


Een der 4 senetborden uit het graf van Toetanchamonca (1333-1323 v.Chr.). Het bord kan op een vouwtafeltje geplaatst. Het doosje bevat stukken voor twee verschillende spelen. Draai je het bord om, dan krijg je een ander spel, misschien wel het ‘damesspel’ van hierboven. Net zoals een schaakspel tegenwoordig aan de omgekeerde zijde een dambord is, met bijbehorende spelschijfjes.

Maar geen enkel bordspel heeft zich ooit qua prestige ook maar bij benadering kunnen meten met schaken, het spel van koningen en veldheren. Ook het tegenwoordig zo populaire kaartspel bridge niet.
Nochtans is schaken betrekkelijk nieuw. Het spel zou ergens omstreeks 500 ontwikkeld zijn in India. De naam zelf is afkomstig van het Perzische Sjah, koning. In de volgende paar eeuwen verspreidde het spel zich over het Midden -Oosten en christelijk Europa en telkens veranderden de stukken van uiterlijk en reflecteerden zo de samenleving die het spel speelde. In India zijn er stukken in de vorm van oorlogsolifanten. In moslimlanden, waar er een verbod heerst op de voorstelling van menselijke figuren, zijn alle stukken virtueel abstract. Europese stukken zijn intens humaan figuratief en –zoals de Lewis Chessmen- tonen niet enkel particuliere karakters, maar reflecteren eveneens de structuren van de middeleeuwse samenleving.

Begraven schat

De Lewis-schaakstukken zijn een verzameling van 78 schaakstukken uit narwal- en walrusivoor en walvistanden. Ze zijn in 1831 ontdekt op het Schotse eiland Lewis in de Buiten-Hebriden en dateren uit de 12de eeuw. Zevenenzestig van die stukken bevinden zich nu in het British Museum, de overige elf in het Nationaal Museum van Schotland. De stukken lagen in een kleine stenen holte, vermoedelijk voor de veiligheid verborgen door een koopman. Ze zijn even vermoedelijk in Noorwegen of IJsland vervaardigd. Het zijn de best bewaard gebleven middeleeuwse schaakstukken en tevens voorbeelden van romaanse ivoorsnijkunst van de allerhoogste kwaliteit.

In deze tijd kwam het schaken vanuit Arabië via Sicilië en Spanje naar Europa. De Vikingen dreven rond de Middellandse Zee handel met de Arabieren en introduceerden het schaakspel al vroeg in Scandinavië.
De 78 bewaard gebleven stukken behoren tot vier of vijf verschillende schaakstellen; twee spellen zijn compleet. In totaal zijn er acht koningen, acht dames, zestien lopers, vijftien paarden, twaalf torens en negentien pionnen gevonden.
Alle stukken zijn weergegeven als menselijke figuren, behalve de pionnen die op grensstenen lijken, aan de achterkant versierd met vlechtmotieven. De paarden zijn ridders te paard. Enkele torens zijn weergegeven als berserkers, krijgers die zich in een toestand van bloeddorstige trance brengen en met een wilde blik in hun schilden bijten. De meeste andere stukken hebben naar moderne maatstaven een enigszins bezorgde gezichtsuitdrukking; voor middeleeuwers zouden zij echter wijsheid en bezonnenheid uitstralen.

Kleding, wapens en attributen zijn tot in detail afgebeeld: de koningen en de dames zitten op tronen en de lopers zijn voor het eerst in de geschiedenis voorgesteld als bisschoppen, uitgerust met een bisschopsmijter en een bijbel. Daarmee vormen de Lewis Chessmen het oudste, duidelijk aanwijsbare Europese spel! De lopers zijn van alle stukken het grootst: tot 10,2 cm hoog. Enkele figuren waren oorspronkelijk rood beschilderd; dit wijst erop dat het schaakbord in witte en rode vlakken was verdeeld. De zwart-wit verdeling was toen blijkbaar nog niet gebruikelijk.
Tegenwoordig is de koningin in feite het machtigste stuk. In het middeleeuwse schaakspel was dat anders: ze kon zich slechts één vakje in diagonale richting verplaatsen. Voor de rest is er sindsdien opmerkelijk weinig veranderd aan het spel, het minst van alles de wiskundige dimensie van alle mogelijke zetten.

Reeds lang voor het spel in Europa belandde werd het beschouwd als een ideale voorbereiding voor (toekomstige) staatslieden en legeraanvoerders. Je moet strategisch vooruit leren denken, de diverse keuzemogelijkheden van je tegenstander inschatten en hem schaakmat krijgen met geslepen opoffering van zo laag mogelijk geplaatste stukken, liefst alleen pionnen. Kortom: een onbloedige bordspelversie van De kunst van het oorlogvoeren van Sun Tzu (ca. 500 v.Chr.). Natuurlijk schreef de Chinese generaal zijn standaardwerk zonder het schaakspel te kennen: dat bestond immers nog niet. En de Europeanen uit de middeleeuwen kenden zijn boek evenmin.

Onveranderd prestige

Doorheen de eeuwen heeft het schaken nooit aan prestige ingeboet, tot onze tijd toe. Getuige de wereldwijde belangstelling voor de strijd tussen Bobby Fisher en de Rus Boris Spassky, in 1972, Reykjavik. Net of de hele uitkomst van de Koude Oorlog ervan afhing. Honderden radio- en televisiereporters brachten verslag uit. Elke zet werd buiten onder veel opwinding herhaald met heel grote schaakstukken voor het publiek dat de zaal niet binnen kon. In de coulissen gingen spionage en moord hun gang… tenminste als we de bekendste thrillerauteur van IJsland, Arnaldur Indridason mogen geloven in zijn roman Schemerspel (2013). Fictie uiteraard. Maar het tekent wel de atmosfeer en de tijdgeest.


Tristan drinkt per ongeluk de liefdesdrank. Let op het schaakspel, dat vanaf ca. 1300 in haast alle illustraties aanwezig is. De miniatuur is afkomstig uit een Frans handschrift, ca. 1470.
(Bron: Hogenelst, p. 14)
Meer: Hogenelst, D. & F. Van Oostrom, Handgeschreven wereld. Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen. Amsterdam, Prometheus, 1995.

Eeuwenlang vormden Tristan en Isolde een van de grote, tragische liefdesparen van de westerse cultuur. Het verhaal stamt uit Keltische bron (Ierland, Wales, Cornwall, Bretagne). Vroeg in de 12de eeuw (of nog eerder!) brachten Keltische barden het over naar Engelse en Franse ridderhoven... en -klaarblijkelijk rechtstreeks, zonder Franse omweg- naar Vlaanderen.
Stippen wij even kort een nevenmotief aan: in haast alle afbeeldingen bij Tristan en Isolde vervult het schaakspel een belangrijke rol. Dit is zo bij alle Keltische romans: denk aan Walewein en het wonderbare zwevende schaakbord, dat aan het hof van koning Arthur de rust komt verstoren en de actie in gang zet.

Zie: Ed Franck, Tristan en Isolde, (Valentijn), Averbode, Altiora, 1995, 85 blz. - heruitgave in de bundel van Ed Franck, Houd van mij. De mooiste verhalen over liefde, Leuven, Davidsfonds, 2005, p. 81 e.v. met illustraties van Carll Kneut. 


Spiegelbeschermer in ivoor met een scène uit Tristan en Isolde tijdens het schaakspel. Dames droegen aan hun gordel een spiegeltje, dat zij beschermden met twee plaatjes in ivoor. Taferelen uit Tristan en Isolde zijn tussen 1250 en 1450 ontelbare malen op luxe-toiletartikelen afgebeeld. Parijs ca. 1300, 12 x 11,5 cm. Een replica in kunsthars is te koop bij het Louvre.(Eigen foto)

 

Het spel had voor de middeleeuwse mens duidelijk een diepere betekenis, die ons ontgaat. Er werden haast mythische krachten aan toegekend. Misschien ligt de verklaring in het wereldbeeld van de tijd, met het schaakspel als model voor de maatschappij en de verhouding mens – wereld - kosmos-God. Enige uitleg is hierbij op zijn plaats.

De ordening van de maatschappij was hiërarchisch, dit wil zeggen volgens rangorde van waardigheid van hoog naar laag, elk met eigen rechten en plichten. Die ordening moet een zo volmaakt mogelijke afspiegeling zijn van de orde aan de hemel. Juist leven betekent derhalve: pogen de aardse ordening in overeenstemming te brengen met de kosmische. Hoezo? Zoals de sterren en de planeten hun vaste plaats en vaste banen hebben aan het uitspansel, zo heeft ieder mens op aarde zijn vaste plaats en taak in een door God gewilde ordening. Die is voor eens en voor altijd onveranderlijk vastgelegd en gewild door God. De aardse maatschappij is geordend in de drie standen, van laag naar hoog, van boer over edelman en priester tot keizer. Elke stand heeft zijn specifieke taak op aarde in het door God vastgestelde plan.

Onze schoolboeken geschiedenis stellen dit meestal voor als een piramide, met keizer en paus bovenaan, horigen en lijfeigenen onderaan. De middeleeuwse mens zag het anders, niet als een piramide, maar als het beeld van het schaakspel: pionnen bewegen volgens andere spelregels dan de kastelen of de koningin. Schaakstukken zijn niet gelijk, mensen ook niet. Zoals de aarde een afspiegeling is van de kosmos, zo is het aardse gezag een afspiegeling van het hemelse. Alle gezag komt van God. Het hoogste gezag ligt bij de vertegenwoordiger van God op aarde: de keizer of de paus. Deze opvatting heeft veel langer standgehouden dan we meestal denken, in sommige landen zoals het keizerrijk Rusland, tot in het begin van de 20ste eeuw.

Alleszins bleef schaken al die tijd een belangrijk onderdeel van de hoofs-aristocratische levensstijl. Meer in De Magdalena basiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld.

Groot schaakbord (ivoor, ebbenhout, 56 x 56 x 3,1 cm) en uitbundige randversiering met riddertaferelen, uit Bourgondische tijd. Als achterkant een triktrakbord.
Detail van een der randversieringen. zie: Karel de Stoute… 


Schaakspel als verzoening: moslim en christen, Spanje.

Schaken betekende niet altijd oorlog. Gedurende perioden van vrede tijdens de kruistochten in Palestina of Spanje, troffen christenen en moslims elkaar bij de jacht, toernooien of het schaakspel. Grote bedragen werden ingezet en veranderden tijdens weddenschappen van bezitter. En de mensen, die werkelijk van heinde en verre naar het toernooi gekomen waren konden nu het schaken volgen, zoals eeuwen later in IJsland, op grote schaakborden en heel vaak met levende, prachtig uitgedoste figuren, die de stukken uitbeeldden. Iets wat trouwens ook in onze tijd nog regelmatig een attractie oplevert.


Hedendaags Mexicaans schaakspel in bergkristal en obsidiaan (vulkanisch glas). Schaakbord: wit en zwart marmer. Teotihuacan 1987.(Eigen foto)


De zwarte stukken in obsidiaan dat afkomstig is uit Guatemala vertonen Olmeekse trekken.

 

Paradelegers

De schaakstukken van Karel de Stoute gingen verloren. Ongetwijfeld waren ze even schitterend uitgevoerd als het spelbord. Zowel het bord met de bijbehorende stukken moesten immers schoonheid uitstralen en de rijkdom van de bezitter.
In de loop der eeuwen hebben schaakliefhebbers hun favorieten vaak uitgewerkt als echte vijandige legers, netjes in slagorde opgesteld, steeds in dezelfde volgorde, klaar om aan te vallen voor de komende veldslag. En dat even vaak in prachtige, ongelooflijk kostbare decoratieve wapenrustingen of parade-uniformen in amber, ivoor, buxus, jade, porselein: Griekse hoplieten, Romeinse legionairs, middeleeuwse ridders, kruisvaarders, Napoleontische huzaren ...

Wie sprak daar weer van statussymbolen?

 

Kruisvaarders tegen Saracenen: Richard Leeuwenhart als koning (herkenbaar aan zijn wapenschild) tegen Saladin, met als pionnen kruisboogschutters tegen ruiterhandbogen.

 

 

 

 

Mens tegen computer: schaakmat

Hoe kan men bepalen of een computer even intelligent is als een mens? Met de Turingtest zou het moeten lukken. Alan Turing, het Engelse wiskundige genie en vader van de moderne computer, die tijdens de Tweede Wereldoorlog de Duitse Enigmacode wist te ontcijferen met behulp van de Bombe, een oercomputer, formuleerde het als volgt: “Gelijke intelligentie? Als je bij een gesprek tussen beiden niet kunt onderscheiden wie de mens en wie de machine is.”Dit experiment is door hem al beschreven in 1936 (voor er sprake was van computers!) en nader uitgewerkt in zijn artikel Computing Machinery and Intelligence uit 1950.

Gezien de geweldige reputatie van het schaakspel hoeft het niet te verwonderen dat men het al snel inzette tegen computers. Aanvankelijk triomfeerde de mens keer op keer. In 1967 won een computer voor de eerste keer tegen een menselijke schaakgrootmeester. En in 1994 volgde de eerste overwinning op een regerend wereldkampioen, Kasparov. Sindsdien is het wereldnieuws als een menselijke kampioen erin slaagt de computer het loodje te laten leggen.

In de televisiereeks Endeavour zien we de jonge inspector Morse in Oxford regelmatig schaakspelen, als hij geen kruiswoordraadsels invult. En in de detectivereeks Risoli en Isles, die zich in het Amerikaanse Boston afspeelt, weet bolleboos dokter Isles het alibi van een moordenares te ontkrachten, omdat ze doorheeft dat de verdachte een beroemd schaakduel op haar computer heeft ingeprogrammeerd, dat ze laat afspelen tijdens haar afwezigheid.

 

De tweede Bondfilm, From Russia with Love (1963) start met een internationaal schaaktoernooi in Venetië. Elke zet wordt met croupiershark geschoven op een groot bord tegen de muur met magnetische schaakstukken.

Om te eindigen in schoonheid en betovering: in de film Harry Potter en de steen der wijzen zijn de schaakstukken van het magisch schaakduel gebaseerd op de Lewis Chessmen.

 

Bijlage: ontbrekend schaakstuk ontdekt (2019).

Meer weten/ Tips voor didactische verwerking (CLIL/TTO)

Hier is het misschien nuttig de uitwerking te beperken.
- Tijd: ca. 1200. Wat gebeurde elders gelijktijdig?
Dit is de tijd van de kruistochten, de opkomst van de Mongolen en… van de gotiek. Dit onderwerp is gemakkelijk in te schakelen in een ruimere leereenheid. Veel bruikbaar materiaal vind je op deze website bij CLIL-visueel, Middeleeuwen – ook voor geïnteresseerden buiten schoolse context.
Zie bv. De Magdalena basiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld.

- Schaker(s) onder de leerlingen het spel laten demonstreren – bord en schaakstukken meebrengen.
- Op YouTube staan diverse uitstekende films over de Chessmen, onder meer in de reeks Masterpieces of the British Museum (2013) 2x 15 minuten plus een aantal korte filmpjes.
Uitvoerige algemene tips, zie onder bij Gouden Inca-lama.


Voorwerp 78. Double-headed Serpent. Azteeks A.D.1400-1600. (Deel 16)

 

Sinds ik haar voor het eerst zag, is deze tweekoppige slang in turkoois voor mij altijd het symbool gebleven van de Azteekse cultuur met haar fundamentele tweepoligheid: man - vrouw, bloemen en tedere gedichten tegenover bloedige massale mensenoffers. En hier is ze dan terug, als embleem op de kaft van het (Engelse) boek, zo kort na de grote Londense tentoonstelling uit 2010: Moctezuma, Aztec Ruler.

In de loop van de Spaanse verovering (1519-1521) door Cortés werd de Azteekse cultuur grotendeels verwoest. Het merendeel van wat we weten over de Azteken is door de veroveraars neergeschreven. Gelukkig niet alles, voornamelijk door het levenswerk van één man: de franciscaner monnik Fray Bernardino de Sahagún.

Voor de Azteken waren mozaïeken van turkoois kostbaarder dan goud. Dat gold nog meer voor sieraden en beelden uit het zeer harde jadeïet, het Amerikaanse jade (J.M.)

Het tweekoppige serpent bestaat uit ongeveer 2000 kleine stukjes turkoois, gemonteerd op een houten frame van ca. 40 cm breed en half zo hoog. Voor de ogen, tanden enz. zijn witte en rode schelpen gebruikt. Als het licht over het turkoois speelt, lijkt het lichaam minder op schubben van een slang dan op de veren van een vogel, met name de zeer gegeerde staartveren van de Quetzal. Het beeld is dus slang (zinnebeeld van de aarde) en vogel (de hemel) en zou dus best een voorstelling kunnen zijn van de god Quetzalcoatl (‘Gevederde Slang’), god van kennis en wetenschap.
Turkoois kwam van op grote afstand naar Tenochtitlán, de Azteekse hoofdstad. Waarschijnlijk arriveerde het hier als tribuut van een veroverd volk. Kort nadat de slang vervaardigd werd lag het imperium in puin, was Moctezuma dood en werd de inheemse bevolking door geïmporteerde Europese ziekten, vooral de mazelen en de pokken, letterlijk gedecimeerd. In een paar decennia tijd zou wel 90% van de populatie hieraan overlijden.

Zoals gebruikelijk is dit een goede, doch erg beknopte begeleidingstekst. Veel meer over de Azteken en hun fascinerende cultuur: zie Klaar voor CLIL Visueel en zeker de PowerPoint & de links bij de besproken items.

Op YouTube staat een hele reeks films en filmpjes over de Azteken, onder meer enkele uitstekende over de Azteekse Kalendersteen (Sun Stone), van nog geen 2 tot 12 minuten. De uitleg gaat zo snel dat het aan te raden is regelmatig op de pauzeknop te drukken. Uitleg ook in het Nederlands op Histoforum, syllabus, Azteken, dia 30 en 31.

Een ander erg bruikbaar is: Unearthing the Aztec past, the destruction of the Templo Mayor (6, 45’) Uitgezonden door Smarthistory. Deze organisatie heeft nog meer degelijke, en vrij korte (Engelstalige) filmpjes op YouTube.

Didactische tips: zie hieronder bij Gouden Inca-lama en bij CLIL visueel. Ruim aanbod van films en ander materiaal.

Bijlage: transcript van deze uitzending.

 

73. Gouden Inca-lama. 1400- 1500

 

Inca’s en Azteken worden vaak in één adem vernoemd, ondanks hun onderlinge geografische afstand van zo’n 4000 km. Doch ondanks die afstand hebben de beide hoogculturen uit de Nieuwe Wereld een aantal kenmerken gemeen.
In de eerste plaats hun verovering door de Spaanse conquistadores in de vroege 16de eeuw; daarbij zijn ze beide laatbloeiers op het toneel van de wereldgeschiedenis (waar ze bijna gelijktijdig hun intrede maken in de 15de eeuw), voorafgegaan door meer dan 3000 jaar andere culturen; ze kennen beide het wiel niet, leven grotendeels nog in de steentijd. In de eerste aflevering van deze artikelenreeks maakten we reeds kennis met een pre-Incacultuur, via de Moche Warrior Pot.

Tawantinsuyu, het 'Rijk der Vier Windstreken', heeft vanaf de Spaanse conquista in de 16de eeuw de Europese verbeelding geprikkeld door zijn superieure strakke organisatie, zijn karakter van 'communistische' verzorgingsstaat, zijn bouwkundige en staatkundige prestaties. Het imperium van de Inca’s wordt geprojecteerd tegen de achtergrond van de overweldigende en meedogenloze ecologische omgeving van de Andes. Voor de hedendaagse indio's betekent het een echo van een gouden eeuw, waarmee vergeleken de huidige onderdrukkingsstructuren in de meeste landen van het voormalige Incarijk des te scherper in het oog springen. Veel van de overdonderend drukkende problemen in Latijns-Amerika zijn rechtstreeks terug te voeren tot de kolonisatieperiode, na de conquista door de Spanjaarden.

 

Cuzco. Hedendaagse Peruaan tussen de Incamuren van zijn voorouders.

Er schuilt een zekere historische ironie in, dat deze cultuur met haar architectuur van gigantische steenblokken, zoals in Sacsahuaman en Machu Picchu, hier vertegenwoordigd is door dit onooglijk beeldje van amper 6 cm hoog.

Een goede 500 jaar geleden was het Incarijk, Tawantinsuyu, groter dan dat van de Ottomaanse Turken, groter dan Ming-China. Eigenlijk was dit het grootste rijk ter wereld. In zijn bloeiperiode omstreeks 1500 strekte het zich over bijna 5000 kilometer uit langs het Andesgebergte en heerste over 10 (laagste schatting) tot 20 miljoen mensen (hoogste schatting), van Colombia tot Chili en van de Stille Oceaan tot de oerwouden van de Amazone. In de jaren 1530 (en niet 1520 zoals zowel de Engelse als de Nederlandse tekst zeggen) zouden de Spanjaarden het Incarijk veroveren en vernietigen. De Inca’s kenden geen schrift in onze betekenis van het woord, maar ontwikkelden desondanks een efficiënte en welvarende beschaving.

De Inca’s gebruikten geknoopte touwen, de quipu's, om statistische gegevens vast te leggen. Elk verticaal koord bespreekt één specifieke rubriek: maïs, lama's, weerbare mannen... De kleur bepaalt de aard van de informatie: geel kan goud aanduiden of maïs, naargelang de context. Voor elke soort goederen was er daarom een speciale ambtenaar, die de betekenis kende en de gegevens doorgaf, de quipucamayoc. De knopen geven getallen weer in een decimaal systeem (1).

De economie draaide op een omvangrijke arbeidersbevolking en honderdduizenden lama’s. Dat een staat afhankelijk was van dieren, was niets nieuws, zoals Jared Diamond ons vertelt in zijn Zwaarden, paarden en ziektekiemen (2).
‘De beschikbaarheid en het type van domesticeerbare dieren heeft een immens effect gehad op de menselijke geschiedenis en cultuur.’

Het toeval bepaalt of de dieren in je directe omgeving domesticeerbaar zijn. Dit heeft Europa en Azië reusachtig bevoordeeld, terwijl Australië aan het kortste eind trok. De Inca’s hadden geen paarden, maar wel de lama. Qua snelheid leggen lama’s het af tegen paarden en ze zijn als lastdier minder sterk dan ezels. Maar ze zijn buitengewoon goed aangepast aan grote hoogte; ze leveren wol, vlees en mest, en een lama kan gemakkelijk zo’n 30 kilo dragen –meer dan de gemiddeld toegestane bagage voor vliegtuigreizen. De Inca’s fokten grote aantallen lama’s als lastdieren voor het leger. Niet te verwonderen dat ze dit taaie dier ook afbeeldden. (Een randnota: na de verovering poogden de Spanjaarden Lama’s te introduceren in Mexico, maar dat werd geen succes. Vreemd. Want in onze zeer Lage Landen, Ierland en Frankrijk lukt het fokken tegenwoordig bijzonder goed.).

Bloedbad te Cajamarca

Het meest dramatische moment in de confrontatie tussen Europese conquistadores en Pre-Columbiaanse hoogculturen vond plaats op 16 november 1532 in de Peruaanse stad Cajamarca. Daar nam de Spaanse veroveraar Pizarro, met zijn troep ongeregeld van nog geen 200 man, de Inca Sapa Atahuallpa gevangen, aan het hoofd van 20.000 man, met zijn leger van 80.000 geharde krijgers op enkele mijlen afstand. Binnen een half uur waren 8000 indianen afgeslacht en was Atahuallpa, absoluut heerser over het grootste en hoogst ontwikkelde rijk in de Nieuwe Wereld, de gijzelaar van de indringers. Klinkt volkomen ongeloofwaardig, als een pure mystificatie. Maar waar! Natuurlijk, de Incaheerser verwachtte geen hinderlaag. Natuurlijk, de Spanjaarden bezaten stalen zwaarden en wapenrustingen, paarden en enkele primitieve kanonnen. Zeker, de Spanjaarden kwamen uit een schriftcultuur die het mogelijk maakte inlichtingen over andere veroveringen mijlen en jaren ver door te geven (Zij kopieerden hier wat Cortés deed in Mexico met Motecuzoma in 1519). Natuurlijk, het Incarijk was innerlijk verzwakt door een moordende burgeroorlog. Maar waarom die burgeroorlog tussen de halfbroers Huascar en Atahuallpa? Omdat hun vader, de grote Huayna Capac in 1525 voortijdig gestorven was aan een vreemde, nieuwe ziekte. Naar alle waarschijnlijkheid de pokken, in de Nieuwe Wereld geïntroduceerd door een negerslaaf. Op dat ogenblik waren de Spanjaarden nog jaren verwijderd van hun invasie in het Incarijk. De ziekte zwiepte als een uitslaande steppebrand door Zuid-Amerika en richtte ravages aan onder de inheemse bevolking, lang voor de eerste Europeaan arriveerde (3).

Het incarijk was een laatbloeier op het toneel van de wereldrijken. Na een onstuimige uitbreiding (1438 - 1530) viel het ten prooi aan een bloedige burgeroorlog waardoor de spectaculaire Spaanse conquista mogelijk werd.
In het huidige Ecuador, Peru, Chili, Argentinië,... steunen gebruiken, architectuur en feestelijkheden van vandaag, en klederdracht, vaak op eeuwenoude fundamenten uit de Incatijd.
In deze tijd van hypermoderne communicatiemogelijkheden worden oeroude technieken in ere gehouden of hersteld omdat ze goedkoop zijn en hun ecologische waarde hebben bewezen.
Ook landbouwtechnieken, ambachten en kunst bouwen voort op het verre verleden.
(Overgenomen uit de bekroonde Joos de Rijcke-site (gewijd aan de eerste Nederlander in het Incarijk)
Onderdeel: Erfgenamen van de Inca’s.

Kleinste voorwerp

Terug naar onze lamabeeldje. Het is hol, gemaakt van dunne, uitgehamerde plaatjes goud en daardoor heel licht. Over het hele Incarijk verspreid zijn grote aantallen van zulke beeldjes gevonden, dikwijls op bergtoppen begraven als offer.

Het Incarijk besloeg drie verticale niveaus: de smalle woestijnachtige kustvlakte (waar eeuwen voordien de Mochicacultuur bloeide en later die van het Chimu-imperium), de berghellingen met de beroemde terrasvormige akkers en tenslotte de hoogvlaktes met de uitgestrekte graslanden, 3500 meter boven zeeniveau. De lama verbond deze drie gescheiden werelden en hield het enorme rijk bijeen, over het alles omvattende netwerk van Incawegen.

De kleine lama is van goud. Goud was voor de Inca’s ‘het zweet van Inti, de zonnegod, terwijl zilver ‘de tranen van de Maan’ symboliseerde. Goud had geen economische betekenis zoals in de Oude Wereld, maar wel een rituele. Er zijn slechts weinig gouden en zilveren voorwerpen bewaard gebleven; de povere resten van de adembenemende overvloed die de Spanjaarden aantroffen bij hun aankomst in de jaren 1530. De conquistadores roofden alles waarop ze de hand konden leggen, smolten de kunstwerken om tot baren en verscheepten ze naar Spanje. Wat ze niet wisten en MacGregor niet vermeldt: in feite kwamen ze bedrogen uit. Alle precolumbiaanse volkeren, van Colombia over Mexico tot Peru vervaardigden voorwerpen in ‘laagwaardig’ 14-karaats goud uit een legering van koper en goud, in plaats van het ‘volwaardige’ 18 karaat in Europa. Deze techniek heet Tumbaga. Meer hierover in het uitstekende artikel van de betreurde Johan Daelman in het tijdschrift van het Instituut voor Amerikanistiek (4).

Zoals in alle samenlevingen ging het planten en oogsten gepaard met rituelen en offers aan de goden. Bij de Inca’s gebeurde dat in de vorm van het offeren van levenden wezens, van cavia’s tot zelfs kinderen van de elite of jonge krijgers op bergtoppen (5). Guamán Poma de Ayala, de kroniekschrijver van de vroeg-koloniale periode, vermeldt zo’n ceremonie, waarvoor witte lama’s gedood werden (6).
Een Spaanse schrijver deelt mee dat de provinciehoofden tijdens het slachten van de echte lama’s ook gouden en zilveren modellen aan de Inca Sapa schonken. Misschien is deze kleine gouden lama een van die symbolische offers geweest.

Tips voor didactische verwerking (CLIL/TTO)

Nota: onderstaande tips kunnen mutatis mutandis toegepast bij alle voorwerpen.

Voorkennis activeren: brainstormen; in mindmap?- afhankelijk van wat al gezien is.
- Bij elk voorwerp: lokalisatie – kaarten meestal op Wikipedia te vinden.
- Tijd: 1520 – 1535. Wat gebeurde elders gelijktijdig?
- Europa: periode van humanisme en Hervorming (7)
- Byzantijnse Rijk: ingenomen door de Ottomanen – periode van Süleiman, de Grote Turk. 
- China: Ming-dynastie, zie De wereld reizen van Zheng He.
en The Chinese Armada. Dragons of the Sea
- Mexico: verovering door Cortés en ondergang van Azteekse cultuur – zie op Joos de Rijcke-site De grote namen van de conquista

Werkvorm: groepswerk, kleine groepjes (2 à 3 leerlingen)
Leermiddelen: internet, beamer, laptop
Werkwijze: diverse mogelijkheden:
- podcast van de uitzending laten beluisteren;
- afdrukken van bijbehorende transcriptie en bewerken - ingekort aan klas bezorgen. Alternatief: de bijbehorende tekst uit het boek bezorgen;
- zoeken van bijkomende informatie/illustraties, filmpjes:
- Presentatie in plenum:
    - intro door leden van het werkgroepje;
    - PowerPoint met illustraties.

Klasgenoten vragen laten stellen.

Evaluatievragen: zelf opstellen door werkgroepje/ door klas laten formuleren: “Welke vragen zou je hierover stellen op toets als je een intelligente leraar/lerares was?”
Nota: goede vragen van leerlingen heb ik altijd weerhouden, al dan niet wat bijgewerkt.

Aanvulling uit ervaringen van collega’s zijn zeer welkom!

 

Bijlage: Incatextiel.

Verder Lezen

Opvallend: de laatste decennia is er onnoemelijk veel meer info ter beschikking gekomen.

Internet

Joos de Rijcke, Eeuw van Joos, Het leven bij de Inca’s.

Ice Mummies, Nova Online, met downloadbare Text, Resources en Teacher’s Guide.

Op YouTube: diverse films over de Inca’s en hun voorgangers, in verschillende talen, beeldkwaliteit & lengte.
Aanbevolen: Strip the City. Machu Picchu (Seizoen 2, afl. 7) – History Channel 2014 duur: 45 minuten, uitgezonden op Canvas. YouTube geeft helaas slechts enkele korte, maar bruikbare fragmenten.

Opletten: niet alle andere films hebben dezelfde inhoudelijke kwaliteit, bv. Sacsahuaman (de vesting bij Cuzco) is effectief gedeeltelijk ouder dan de Inca’s, maar niet gebouwd door buitenaardsen of bewoners van Atlantis, duizenden jaren voor de Inca’s!

Boeken

Baudin, L., Zo leefden de Inca's voor de ondergang van hun rijk, Baarn, Hollandia, 1977, 5de druk - latere herdrukken, 266 blz.

De Bock, E. (red.), De erfenis van de Inca's. Zonen van de Zon & Dochters van de Maan, Rotterdam, Museum voor Volkenkunde, 1992. 252 blz.

De Bock, E. (red.), Inca’s. Capac Hucha, Rotterdam, Wereldmuseum, 2010, 173 blz.

Inca - Peru. 3000 jaar geschiedenis, Brussel, Kon. Musea voor Kunst en Geschiedenis, 1990, 2 delen, 503 en 312 blz.

Hemming, J., The Conquest of the Incas (1970) - e-boek 2012.

Johnston, D. en J. Lynch, Inca's: heersers over leven en dood. (Oude Beschavingen), Amsterdam, Time-Life Boeken - Antwerpen, Denis, 1993, 168 blz.

Kendall, A., De Inca's, Bussum, Fibula-Van Dishoeck, 1975.

Le Fort, G. (red.) & H. Dubois (foto’s), Precolumbiaanse meesterwerken. De collectie van Dora en Paul Janssen, Brussel, Mercator, 2005, 407 blz. – er is tevens een Franse versie.

 

Lemaitre, S. (red.) e.a., Inca. Textiel en tooi uit de Andes, catalogus, Brussel, Ludion & Kon. Musea voor Kunst en Geschiedenis, 2018, 207 blz. – ook Franse versie.

Longhena, M. en W. Alva, De Inca's. Geschiedenis en cultuur van de beschavingen in de Andes, Lisse, Zuid Boekprodukties, 1999, 291 blz..

McIntyre, L., The Incredible Incas and Their Timeless Land, Washington D.C., National Geographic Society, 1980, 3de druk, 199 blz.

Wood, M., Conquistadors: Cortés (The Fall of the Aztecs), Pizarro (The Conquest of the Incas) – PBS uitzendingen uit 2004 – films in België en Nederland ontoegankelijk, maar begeleidende teksten in het Engels nog steeds bereikbaar.

Noten

1. Op YouTube staan verschillende korte filmpjes over de quipu’s, ook een demonstratie om zelf quipu’s te maken.

2. Jared Diamond, Zwaarden, paarden en ziektekiemen, Houten- Antwerpen, Het Spectrum, (2000) 2013, 21ste druk – Guns, Germes and Steel. The Fates of Human Societys, 1997. Evenzeer de moeite waard:

Idem, Ondergang. Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen?, Utrecht, Spectrum, 2004, 702 blz.– e-boek 2013 - Engels: Collapse.
Idem, Erfenis. Wat we kunnen leren van traditionele samenlevingen, Het Spectrum, 2013 – The World until Yesterday, 2013.

3. Nog steeds het beste werk over de verovering van Tawantinsuyu is: John Hemming, The Conquest of the Incas (1970), e-boek 2012, nooit in het Nederlands vertaald. Bruikbaar uitgebreid gratis fragment te downloaden.

4. Johan Daelman+, Precolumbiaanse edelsmeedkunst, in: Instituut voor Amerikanistiek, (1985) 2014, nr. 3.

5. Zie ook: Patrick Tierney, Goden, graven, mensenoffers: onthutsende feiten over de dood als rituele handeling, Baarn, Tirion, 1990, 312 blz.

6. Felipe Guamán Poma de Ayala, Nueva Corónica y Buen Gobierno (= Nieuwe Kroniek en Goed Bestuur).
Het origineel bevindt zich in de Deense Koninklijke Bibliotheek en is volledige digitaal raadpleegbaar
met de illustraties plus transcriptie en vertaling in het Engels van de teksten.
Voor CLIL/TTO: betrouwbare items over Poma de Ayala op Wikipedia in het Engels en het Frans. Youtube geeft een aantal films/filmpjes, maar we hebben uitsluitend Spaanse versies gevonden.

7. CLIL-visueel, Humanisme en Grote Ontdekkingen.


Jos Martens, januari 2018