Een reis door tijd en ruimte in 100 voorwerpen (deel 1) 

 

 

 In 2015 geleden kocht ik (na ergens een laaiend positieve reactie) digitaal het boek van Neil MacGregor ‘A History of the World in 100 Objects’.
Een jaar later vond ik in de Provinciale Bibliotheek Limburg, Een geschiedenis van de wereld in 100 voorwerpen (792 blz.). Een tijd later zag ik dat het boek ook digitaal te koop is in het Nederlands. Enkele weken tevoren was alleen de oorspronkelijk Engelse uitgave te krijgen. Hier zal ik verder gaan met de twee versies, Engels en Nederlands, want in de Nederlandse vertaling staat niets over de website van het British Museum, met haar zeer goede didactische wenken en een podcast in heerlijk & toegankelijk Engels.
De auteur: Neil MacGregor (°1946) was tot einde 2015 directeur van het British Museum, van 1987 tot 2002 leidde hij de National Gallery, eveneens in Londen

Schatkamer van culturen

Het British Museum in Londen is een van de grote schatkamers van de mensheid, met een collectie van meer dan 7 miljoen objecten uit meer dan 2 miljoen jaar menselijke geschiedenis. Om een beetje zicht te krijgen op alle tentoongestelde voorwerpen heb je al snel een hele week nodig. En dan zwijgen we over de miljoenen objecten in de depots. Enkele jaren geleden werd aan Neil MacGregor, toenmalig directeur van deze eerbiedwaardige instelling, gevraagd om honderd voorwerpen uit de collectie te selecteren. Die moesten samen de hele menselijke geschiedenis beslaan en liefst gelijkmatig over de vier werelddelen verspreid liggen. De vraag kwam van BBC Radio 4, wat de uitdaging meteen nog groter maakte, want de luisteraar kon in principe niet zien wat door MacGregor voorgesteld werd. Deze 'handicap' zette hij echter om in een troef van formaat. Omdat hij rekening moest houden met de beperkingen van het medium, was hij genoodzaakt de beschrijving bijzonder raak en helder te formuleren, wat de leesbaarheid enkel ten goede is gekomen.

Maar toch. Als er nu iets visueels bestaat, dan toch wel voorwerpen in een museum! Hoe loste de BBC dit op? Door duidelijk een werkelijk multimediale toer op te gaan. Bij de uitzendingen hoorde een website, die op het ogenblik dat dit geschreven wordt - december 2017- nog in volle gebruik is. Een opluchting na negatieve ervaringen met massa’s links naar befaamde nationale bibliotheken en dito musea. Een bijzonder frustrerende ervaring als blijkt dat meer dan de helft van je verwijzingen spoorloos zijn in een artikel van slechts enkele jaren oud!

Een andere troef vormt natuurlijk de onschatbare rijkdom van de collectie. Met niet alleen wereldberoemde voorbeelden als de standaard van Ur, de Steen van Rosetta, de Schaakstukken van Lewis, de Rhinoceros van Dürer en De grote golf van Hokusai, maar ook een aantal fascinerende, minder bekende voorwerpen. We denken spontaan aan het onwaarschijnlijk mooie Zwemmende rendieren, een twintig cm groot beeldje, gesneden uit de slagtand van een mammoet, gevonden in het Franse Montastruc. Het dateert van rond 11.000 v.C., maar is verbluffend in zijn beeldtaal en schoonheid.
Een ander voorwerp dat ons trof, was een bankbiljet uit de Mingperiode. Het werd gedrukt op papier dat — op keizerlijk bevel — uit de schors van moerbeibomen was vervaardigd. Daarnaast verdienen de overige 93 voorwerpen meer dan gewone aandacht. Het boek eindigt met een lamp op zonne-energie uit 2010. Velen zouden het goedkope ding geen blik waardig gunnen, maar dit voorwerp is voor een groot deel van de huidige wereldbevolking buitengewoon ingrijpend.
In alle bijdragen komen telkens weer andere deskundigen aan het woord. Zij geven kort toelichting vanuit het eigen vakgebied. De Indische chef-kok Madhur Jaffrey laat haar licht schijnen over een stamper uit Papoea-Nieuw-Guinea, maar even goed passeren schrijver Nick Hornby, activist/zanger Bob Geldof, cellist Yo-Yo Ma en wereldreiziger Michael Palin de revue, naast tientallen anderen. Het zorgt ervoor dat de toon gevarieerd is en er vaak verrassende toetsen worden gegeven aan bekende voorwerpen en situaties.

MacGregor haalde wereldfaam met zijn onwaarschijnlijke bestseller. Het boek stond maandenlang op de eerste plaats in de top 10 van non-fiction in Groot-Brittannië. Daarna herhaalde hij zijn succesformule met Duitsland. Biografie van een natie (Nederlands: 2015) en vooral met Shakespeare’s Restless World (2011). De Nederlandse vertaling, Shakespeare’s rusteloze wereld. Een verrassende geschiedenis in twintig voorwerpen (2016) is besproken op Histoforum. 
Ook hiervan kunnen de podcasts & beelden van de voorwerpen gedownload worden.

 
Dit is echt een boek om te hebben, een straffe aanrader. Je kunt de goede korte artikelen smullen in partjes, plezier voor weken gegarandeerd. Meer nog: de vrij beknopte beschrijving van elk voorwerp geeft een behoorlijke introductie en situering tegen de cultuurhistorische achtergrond ervan. En nodigt tevens uit tot meer, tot verdere exploratie, in teksten of films. Dit geldt niet enkel voor volwassenen, maar maakt de onderwerpen erg geschikt voor leerlingenwerk, zeker als je de mogelijkheden op de bijbehorende website gebruikt voor CLIL-lessen (In Nederland TTO) in het Engels.
Het motiveert tevens de talrijke voetnoten bij dit artikel.

Een tweede leven

Pas bij controle voor deze bijdrage ontdekte ik dat (bijna) alle voorwerpen op Wikipedia besproken zijn en dat na het verschijnen van het boek de uitzendingen een tweede leven kregen op YouTube.
De reeks Masterpieces of the British Museum bevat 12 video’s van 15 minuten of 2x 15 minuten, bijvoorbeeld over de Sutton Hoo Helmet en de Lewis Chessmen.
Verder tref je hier ook een massa films, zowel korte, speciaal ontworpen voor onderwijs, als lange voor Open Universiteit. Hierop komen wij bij de geselecteerde voorwerpen nog terug.
In Nederland diende het digitale boek van Neil MacGregor tot voorbeeld voor Gijs van der Ham, De geschiedenis van Nederland in 100 voorwerpen (uit het Rijksmuseum in Amsterdam, 2013), zoals de auteur uitdrukkelijk vermeldt.

 
Tot verrassing van het British en MacGregor zelf, hield het succes wereldwijd aan, ook na zijn pensionering. In 2016 deed een rondreizende tentoonstelling met de voorwerpen van de uitzendingen Abu Dhabi aan, Australië (Nationaal Museum in Canberra) en China (Nationaal Museum en Sjanghai Museum), met een nieuwe stroom filmpjes en langere documentaires op internet als gevolg.

Digitale schatkamer

De British Museum – site bij de uitzendingen, is net als het boek, ingedeeld in 20 thematische hoofdstukken, min of meer chronologisch, elk met 5 voorwerpen.

Vooreerst zie je een mozaïekscherm met alle 100 voorwerpen. Als je hier op een voorwerp klikt, dan krijg je het eerste object, een Egyptische mummie voorgeschoteld. Of je kiest de optie ‘See all 100 objects’, dat geeft de volledige lijst als resultaat. Lager op de openingspagina kun je op ‘theme’ (of op ‘gallery’= per geografische streek) sorteren, dan krijg je de 20 hoofdstukken; Bij klikken op een van de hoofdstukken, beland je meteen bij de 5 kunstvoorwerpen van dat hoofdstuk. Daarop kun je een voor een klikken, dan krijg je kort de geschreven uitleg, maar je kunt ook de hele uitzending beluisteren onder muzikale begeleiding. Alleen lukt dat wel op laptop, maar niet op iPad, omdat je voor luisteren Flash nodig hebt, dat niet voorhanden is op iPad. (Maar er is wel een afzonderlijke app voor beschikbaar.) Het schitterende Engels is een genot, ook als je vergelijkt met de mogelijkheid om in het boek een geselecteerde passage te laten voorlezen door een metalige computerstem!
Meer: de tekst van de uitzendingen kan gedownload worden. Ideaal, zeker voor CLIL/TTTO (anderstalige) lessen in het Engels. Er is zelfs een zeer uitvoerige afdeling Resources for Schools voorhanden, waaruit leerlingen (en leraren) een selectie krijgen van 13 voorwerpen, die stuk voor stuk voorgesteld zijn in korte stukjes. Elk is dan nog eens vergezeld van Teacher’s Resources, met wenken, lesplanning enz. Deze verdere mogelijkheden heb ik niet geëxploreerd.

Boek

Introduction: Signals from the Past.
Het eigenlijke corpus van zijn boek laat MacGregor voorafgaan door een uitvoerige, sterk filosofisch getinte antropologische, historische en museologische uiteenzetting. Buitengewoon interessant en noopt je tot bezinning over de voorwerpen in de vitrine op een manier zoals je vermoedelijk nooit eerder deed.

Zijn uitgangspunt: wat gebeurde in de geschiedenis tegelijkertijd met wat? En waar? Natuurlijk Jacquetta Hawkes deed het hem voor met Archeologisch Panorama en Geoffrey Bibby op de meer bescheiden schaal van opeenvolgende generaties met Vierduizend jaar geleden (1).

Waarom lijkt een Olmeeks jaden beeldje uit Mexico als 2 druppels jaden tranen op een Chinees beeld? Er zitten echter 2000 jaar tussen op de tijdschaal! En schijnen de alleenstaande reuzenhoofden van dezelfde Olmeken niet eveneens Chinese gezichten te weerspiegelen? Ben je betoeterd, zeggen anderen dan weer, ze zijn duidelijk Afrikaans van oorsprong.

Zowel Nigel Davies als Thor Heyerdahl haalden legio multidisciplinaire voorbeelden aan waarvan zij aantonen dat die ten onrechte worden beschouwd als bewijzen van wederzijdse beïnvloeding (2). Hieraan besteedt hij niet minder dan vijf hoofdstukken van zijn Introduction.

Telling history through things is what museums are for. En het British Museum is al meer dan 250 jaar (sinds 1753) bezig met het verzamelen van voorwerpen uit de hele wereld. In dit boek reizen we terug in de tijd en rondom de globe - als in een tijdmachine. Het probeert de geschiedenis van de wereld te vertellen op een wijze zoals nog nooit eerder is ondernomen, namelijk vanuit 100 museumvoorwerpen.

Sommige van die voorwerpen reflecteren bekende data en feiten, andere niet. De Steen van Rosetta (voorwerp 33) om een algemeen bekend voorbeeld te nemen, is belangrijk voor de geschiedenis van de Egyptologie, maar documenteert tevens de strijd tussen het Verenigd Koninkrijk en het Napoleontische Frankrijk in Egypte (3). Er is zoveel mogelijk gekozen voor objecten die diverse verhalen vertellen, eerder dan dat ze getuigen over een enkele gebeurtenis.

Vele voorwerpen stellen het probleem van wederzijdse misverstanden. En dan nog: het zijn de overwinnaars die de geschiedenis schrijven, zeker wanneer het alleen de overwinnaars waren die konden schrijven in contacten met ‘primitieve’ schriftloze culturen. Aan de verliezende zijde resten hen wier gemeenschappen werden veroverd of vernietigd alleen de voorwerpen om hun versie van hun verhalen te vertellen.

De Caribische Taino, de Australische Aboriginals, de Afrikanen van Benin en de Inca’s - voor hun ‘helft’ van de conversatie moeten we eerder de voorwerpen lezen, niet alleen de overgeleverde teksten (4). De uiteindelijke doelstelling van het museum, het project en dit boek blijft: een stem geven aan de stemlozen.

Een onderneming als het British Museum is een typische vrucht van de Verlichting. Weinigen weten dat het ook elders gebeurde. Keizer Qianlong, een tijdgenoot van de Engelse koning George III (koning:1760-1820) verzamelde antieke voorwerpen en liet een encyclopedie schrijven, veel uitvoeriger dan de gelijktijdige Franse Encyclopédie van Diderot en d’Alembert (5).
Shelley’s antwoord op Ramses II -zijn Ozymandias- zegt ons niets over het vervaardigen van het standbeeld in het oude Egypte, maar alles over de 19de -eeuwse fascinatie voor de vergankelijkheid van imperia. En is dus een eigenzinnige invulling van het aloude vanitas- (ijdelheids-) motief (6).

Tegenwoordig wordt de rol van musea vaak in heftige bewoordingen betwist. Egypte en Griekenland –om slechts twee voorbeelden te noemen- eisen dat stukken van wat zij ‘roofkunst’ noemen terugkeren naar hun land van herkomst. Maar wat zou er van de sublieme Assyrische muurreliëfs van Assurbanipal (669 – 627 v.Chr.) zijn overgebleven als ze niet veilig in het British bewaard werden, maar in Ninive waren gebleven, in 2015 overgeleverd aan de onbegrijpelijke vernielzucht van islamistische barbaren uit onze 21ste eeuw? (J.M.)

Natuurlijk is de collectie onvolledig. Alles hangt af van wat bewaard bleef. Uit de prehistorie zijn dat haast uitsluitend stenen voorwerpen. De Egyptische en Peruviaanse mummies -met van de laatste het fabelachtige Paracastextiel- hebben hun overleven uitsluitend te danken aan het extreem droge klimaat in de Egyptische en Peruviaanse woestijn (7).

Onder meer scherven blauw-wit porselein bewijzen regelmatige handelscontacten tussen China, Indonesië, Oost-Afrika…
Door de regelmatige moessonwinden was de Indische Oceaan een enorm meer dat culturen toeliet te communiceren gedurende millennia, net zoals dat het geval was met de Middellandse Zee! En dat betreft uiteraard niet alleen handelsgoederen, maar ook ideeën (8).

Natuurlijk blijft de keuze beperkt. Maar waarover hij kuis zwijgt: sinds het integreren van het etnologische Museum of Mankind in het British wordt slechts een fractie van die collectie tentoongesteld; de rest zit verborgen in het depot!

Een selectie van de voorwerpen

Zoals gezegd: de wereldgeschiedenis wordt vertegenwoordigd door 100 voorwerpen, in 20 hoofdstukken, die elk 5 objecten voorstellen uit verschillende min of meer synchrone culturen.

1. Making us human 2,000,000 - 9000 BC 2. After the Ice Age: food and sex 9000 - 3500 BC 3. The First Cities and States 4000 - 2000 BC 4. The Beginning of Science and Literature 1500 - 700 BC 5. Old World, New Powers 1100 - 300 BC 6. The World in the Age of Confucius 500 - 300 BC. 7. Empire Builders 300 BC - AD 1 8. Ancient Pleasures, Modern Spice AD 1 - 600 9. The Rise of World Faiths AD 100 - 600 10. The Silk Road and Beyond AD 400 - 700 11. Inside the Palace: Secrets At Court AD 700 - 900 12. Pilgrims, Raiders and Traders AD 800 - 1300 13. Status Symbols AD 1100 - 1500 14. Meeting the Gods AD 1200 - 1500 15. The Threshold of the Modern World AD 1375 - 1550 16. The First Global Economy AD 1450 - 1650 17. Tolerance and Intolerance AD 1550 - 1700 18. Exploration, Exploitation and Enlightenment AD 1680 - 1820 19. Mass Production, Mass Persuasion AD 1780 - 1914 20. The World of our Making AD 1914 - 2010

MacGregor start met de mummie van Hornedjitef, waarmee hij eigenlijk het vooropgezette tijdskader doorbreekt, want de man leefde in het Egypte van de 3de eeuw V.C. Dit doet hij omdat hij bij zijn eerste bezoek als kind, net als de meeste bezoekers, gefascineerd was door de Egyptische collectie en voornamelijk door de mummies.

Voorwerp 47. Sutton Hoo Helmet. (Anglo-Saxon helmet, 600-650 AD)
“One of the most exciting discoveries in British archaeology was made in de summer of 1939.”

Leerstof: 3de jaar voortgezet onderwijs, Vroege middeleeuwen – of Vrije ruimte in (Vlaanderen) 5de en 6de jaar.

Laat mij zijn voorbeeld volgen en eveneens starten, niet bij het chronologische begin , maar met Deel 10, voorwerp 47: de helm van Sutton Hoo. Het verslag van de opgravingen van het scheepsgraf bij Sutton Hoo in het boek van Henry Garnet, Speurders met de spade was mijn eerste serieuze kennismaking met de archeologie (9). Bij mijn eerste bezoek aan het British zocht ik de zaal met de vondsten op. En bij een later bezoek, toen de restauratie van de voorwerpen voltooid was, maakte ik een reeks dia’s, die ik sindsdien jaarlijks in mijn lessen gebruikte.

Wereldpolitiek bepaalde in de zomer van 1939 bv hoe Sutton Hoo was opgegraven en hoe de vondsten werden geïnterpreteerd. Op 1 september viel Hitler Polen binnen en op 3 september verklaarde Groot-Brittannië Duitsland de oorlog. Daardoor viel ‘de grootste archeologische ontdekking van de eeuw in dit land’ tussen de plooien van de geschiedenis, en dat voor lange tijd

De grafheuvel vertoonde een merkwaardige asymmetrische vorm. Er was
al eerder ongewenst bezoek geweest, zoals afgeleid kon worden uit een achtergelaten drinkkruik. Omstreeks 1600, de tijd van Shakespeare, groeven plunderaars een verticale schacht vanaf het hoogste punt van de heuvel (10). Ze vonden niets van waarde. De tumulus bleek een scheepsgraf te bevatten, iets wat tot dan toe alleen uit de latere Vikingtijd en Scandinavië bekend was. De vorstelijke grafheer rustte in een houten grafkamer, die in de loop der eeuwen was vergaan en ingestort. Hierdoor lagen de grafvondsten aan de westkant in het laagste gedeelte, wat de rovers op het verkeerde spoor had gezet. Gelukkig. Veel van de meegegeven voorwerpen waren door de instorting erg beschadigd.

 

Zo is het grafschip gevonden in 1939. Het houtwerk was volledig vergaan, maar de ijzeren spijkers en de sporen van de spanten of ribben waren nog zichtbaar. De spijkers zaten nog op hun plaats. Het schip was een grote roeiboot zonder dek of mast, 27 m lang en overnaads gebouwd. Ze vertoonde sporen van gebruik, slijtage en reparatie. Men vond de dollen voor 38 roeiriemen. De resten lieten toe een reconstructie op ware grootte te bouwen.
(Overnaads is een bouwwijze van een scheepsromp, waarbij de planken - ook wel huidgangen genoemd - elkaar overlappen. De bovenste gang overlapt de eronder liggende, zoals bij dakpannen, waarbij de gangen aan elkaar geklonken zijn met spijkers.)

 

Vikingschip met overnaadse huidgangen.

Nog voor de reiniging en de tijdrovende restauraties sloegen de vondsten de experts met verbazing.

Er lagen tientallen gouden Frankische munten, keizerlijk tafelzilver en zilveren schalen uit Constantinopel gemerkt met het zegel van keizer Anastasius I (keizer: 491-518), sieraden afkomstig uit Indië of Sri Lanka, wapens en wapenrusting vergezeld van bewerkelijke gouden juwelen en munten. Alleen al de gouden gordelband van de overledene woog bijna een halve kilogram. En dan de beroemde helm, in meer dan honderd fragmenten verpletterd…

Niets vergelijkbaars was ooit gevonden in Angelsaksisch Engeland.
Het scheepsgraf met zijn schatten wijzigde sterk onze opvattingen over de Dark Ages (de eeuwen na de verdwijning van de Romeinse legioenen in 410 n.Chr. en de daaropvolgende ineenstorting van de Romeinse cultuur). En die wijziging was in mijn studietijd beslist nog niet doorgedrongen tot de schoolboeken geschiedenis en de latere cursussen aan de universiteit – archeologie stond toen vreemd genoeg nog niet op programma (J.M).

De juwelen waren van Scandinavische of Gallische herkomst. Maar de andere vondsten wezen tevens op internationale contacten tussen Scandinavië en landen ver weg, ten oosten van de Middellandse Zee.
Het noopte tot herdenken van de Angelsaksers, maar ook van Brittannië. De geschiedenis ervan maakte deel van een eerder niet bevroed geografisch wijder Europees verhaal met contacten, handel en migratiestromen die zich uitstrekken over een periode van duizenden jaren. ‘De geschiedenis van Brittannië, verteld door deze objecten is evenzeer een geschiedenis, van het land, van een eiland, verbonden met Europa, maar zelfs met Azië’(p.306).

Eén raadsel bleef. Onopgelost. Wie had hier een scheepsgraf gekregen? Een lichaam is niet gevonden. Was het totaal verdwenen wegens de zure condities in de bodem? (Een analoge situatie: in 1983 groeven we in het Franse Département de la Creuze een vroeg - Keltische grafheuvel op (ca. 450 v. Chr.). Van het lichaam van de begraven vorst (?) bleef slechts een licht verkleurde schaduw in de bodem over; van een bij hem begraven (geofferd?) meisje was alleen een stuk onderarm bewaard, omwille van haar talrijke groen geworden koperen armbandjes. (J.M.) )
Of betrof het hier een cenotaaf (leeg graf)? Was de overleden heerser misschien reeds christen en daarom elders begraven? Of was hij gesneuveld tijdens een zeeslag?

Waarschijnlijk was de overledene Raedwald, koning van de Oost-Angelen, die heerste ca. 620, vernoemd door Beda Venerabilis (11) in zijn Historia ecclesiastica gentis Anglorum (Kerkgeschiedenis van het Angelsaksische volk). Maar zekerheid is er tot op heden nog steeds niet.

Beowulf:

Het scheepsgraf en zijn schatten hadden nog een ander, onverwacht literair gevolg. Ze leken zo weggeslopen uit de Beowulf, het Angelsaksische epos vol poëzie en strijd, kort na Sutton Hoo gecomponeerd (12). Dit bleek hetzelfde literaire gehalte te bezitten als analoge scènes in de Ilias (bv. over het schild van Achilles dat door Hephaistos de god van het vuur, voor hem was gesmeed enz. enz.).

‘Zij legden hem terneer, de geliefde heerser
en leidsman, in de schoot van het schip
bij de mast. Zij plaatsten daar bovendien
kostbaarheden zonder tal, schatten van verre afkomstig.
Nimmer hoorde ik van een schip prachtiger getooid
met sieraden en wapentuig’ (9). 

De ijzeren helm, beslagen met vergulde tinnen platen. Gevonden in ruim 100 fragmenten. Links na zes maanden restauratie; rechtsgetrouwe replica, vervaardigd door de hedendaagse wapensmeden van de Londense Tower.

 

Beurs met gestileerde menselijke figuren, abstracte fabeldierendieren en vlechtwerkmotieven. Hier werden 40 gouden Merovingische Frankische munten gevonden, gedateerd tussen 613-629 n.C.

 

Replica van de helm met gezichtsbescherming: details met geabstraheerde dierenfiguren en vlechtwerk, zoals in andere juwelen en handschriften als het Book of Kells. Merk de opwaartse vogel (of gevleugelde draak?) in snor en wenkbrauwen, die een tweekoppige slang bijt. De slang vormt de helmkam, met de tweede kop aan de achterzijde boven het met scharnieren en klinknageltjes vastgezette nekstuk. De wenkbrauwen zelf zijn gestileerde everzwijnen. Onderaan vlechtwerkmotieven. Bovenaan gehoornde godenfiguren en (aan de zijkanten) een steeds herhaald strijdtafereel, waarbij een ruiter een krijger onder de hoeven van zijn paard vertrappelt.

 

Het gerestaureerde schild uit met leer overtrokken lindehout.


Een van de twee gouden schoudergespen in typische Merovingische cloisonné-techniek (cellensmeltwerk): op een gouden ondergrond zijn gouden vakjes gelast, die gevuld werden met glaspasta of halfedelstenen.


De twee helften worden gesloten met een gouden staafje doorheen de scharnieren.


Riemgesp met vlechtwerkmotief.

Weetjes

In het kielzog van het succes van A History of the World kwam er een paar jaar later een reeks Masterpieces of the British Museum, met bv. 2 films van elk 15 minuten over de Sutton Hoo ship burial, met historische filmbeelden van de opgravingen uit 1939 en de restauraties van de vondsten, plus commentaren van betrokken experts. (Had ik nog nooit eerder gezien.) De hele reeks lijkt me interessanter (denk ik) voor leerkrachten, studenten lerarenopleiding of geïnteresseerde leken, minder voor klasgebruik.

Sinds Sutton Hoo zijn nog een drietal soortgelijke helmen gevonden in Scandinavische scheepsgraven.
Doch vooral Sutton Hoo heeft navolging gevonden. Liever gezegd: de gerestaureerde replica van de helm, zoals hij vervaardigd is door de wapensmeden van de Londense Tower en zoals hij nu naast het origineel rust in het British Museum (en zoals ik jaren geleden voor mijn zonen kocht in de museumshop in karton om te knippen en te lijmen).
Bernard Cornwell gebruikte hem als omslagfoto van De Winterkoning het eerste deel van de lijvige trilogie De kronieken van de krijgsheren. Een sage van koning Arthur, 1997 (Engels: 1995) - wat mij verleidde om de reeks te kopen. Gelukkig haalde de inhoud het niveau van de kaft.

En prof. Jozef Janssens volgde zijn voorbeeld met Koning Artur in meervoud. De mythe ontrafeld, Leuven, Davidsfonds, 2017, 256 blz.
In feite, zegt Janssens is de helm een anachronisme. Hij motiveert zijn keuze als volgt: “Vooral het drakenkopje boven op de helm doet me aan Artur denken; hij zette immers – zo schrijft zijn eerste biograaf – een gouden helm op zijn hoofd waarop de afbeelding van een draak was aangebracht…” (p. 10).

Tips voor didactische verwerking (CLIL/TTO)

Nota: onderstaande tips kunnen toegepast bij alle voorwerpen.

Voorkennis activeren: brainstormen; in mindmap?- afhankelijk van wat al gezien is.
- Bij elk voorwerp: lokalisatie – kaarten meestal op Wikipedia te vinden.
- Tijd: 620 – 630. Wat gebeurde elders gelijktijdig?
- Engeland: na aftocht van de Romeinen (410) – invasies van Saksen enz.
- Merovingers: Dagobert I, St.-Elooi – Pepijn van Landen
- Byzantijnse Rijk:Aya Sophia - na Justinianus, keizer: Heraclius
- Opkomst van de islam; Mohammed, tijdgenoot van Sutton Hoo
- China: Tang-dynastie; zijderoute.
- Mexico: Teotihuacan.

Werkvorm: groepswerk, kleine groepjes (2 à 3 leerlingen)
Leermiddelen: internet, beamer, laptop
Werkwijze: diverse mogelijkheden:
- podcast van de uitzending laten beluisteren;
- afdrukken van bijbehorende transcriptie en bewerken (bv. verwijzing naar vorig voorwerp schrappen in de inleiding ervan) - ingekort aan klas bezorgen. Alternatief: de bijbehorende tekst uit het boek bezorgen;
- zoeken van bijkomende informatie/illustraties: bij dit voorbeeld heb ik zelf een groot deel van het opzoekingswerk gedaan als test; alle illustraties op één na komen uit Wikipedia.
- Presentatie in plenum:
- intro door leden van het werkgroepje;
- PowerPoint met illustraties.

Klasgenoten vragen laten stellen.

Evaluatievragen: zelf opstellen door werkgroepje/ door klas laten formuleren: “Welke vragen zou je hierover stellen op toets als je een intelligente leraar/lerares was?”
Nota: goede vragen van leerlingen heb ik altijd weerhouden, al dan niet wat bijgewerkt.

Bijlage: transcript van de uitzending.

Voorwerp 48. Moche Warrior Pot. A.D. 100-700

 

 

We blijven in hetzelfde Deel 10, en wel bij het volgende voorwerp in de schijnwerpers.
‘In Peru liet een haast volkomen vergeten volk aan de geschiedenis niet enkel een gezicht, zoals de helm van Sutton Hoo, maar een volledig driedimensionaal portret van een krijger. Van deze kleine sculptuur in aardewerk -van de kleding en de wapens, van de wijze waarop het was vervaardigd en begraven- kunnen we beginnen met de reconstructie van de bouwstenen van een verloren civilisatie. Deze cultuur kon onmogelijk enig contact hebben gehad met de culturen die bloeiden in Europa en Azië omstreeks dezelfde tijd - maar verbazend genoeg toont ze een groot aantal overeenkomsten ermee.
De geschiedenis is vriendelijk geweest tegenover slechts enkele Amerikaanse culturen. De Azteken en de Inca’s hebben hun plaats verworven in het collectieve geheugen, doch slechts weinigen onder ons weten waar de Moche thuishoren.’ (p. 307) En dan nog. Bij zeer velen blijft verwarring: ze scheren Azteken en Inca’s over dezelfde kam en plaatsen beide culturen geografisch in hetzelfde land (J.M.)

‘2000 jaar geleden bouwden de Moche misschien wel uit wat de eerste echte staat was in heel Zuid-Amerika. Hun civilisatie bloeide in de smalle woestijnstrook tussen de Pacifische Oceaan en het Andesgebergte gedurende meer dan 800 jaar -ruwweg van de expansie van Rome omstreeks 200 v. Chr. tot de islamitische veroveringen ca. 650 n. Chr. De Moche kenden geen schrift. Hun geschiedenis is toegankelijk via de archeologie en het aardewerk.’ (p. 308 - 309) Terecht kan men zeggen: “De taal van de Mochica’s is hun aardewerk.”


Moche stijgbeugelkruik. Rietboot in visvorm. Aardewerk, 100 v.C. - 600 n.C. (Inca Peru 1990:87).


Vitrine met de typerende Moche stijgbeugelvazen, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel.(Eigen foto)


Twee Moche-portretvazen.

 

De Heer van Sipán

Sipán is een dorp in de Noord-Peruaanse regio Lambayeque, gelegen op ongeveer 35 kilometer ten zuidoosten van de stad Chiclayo, in het gebied Huaca Rajada.
Nabij het dorp zijn in 1987 archeologische opgravingen verricht onder leiding van de Peruviaanse antropoloog Walter Alva, die een aantal graven uit de Mochecultuur wist bloot te leggen. De belangrijkste vondst was de graftombe van ‘El Señor de Sipán’ (de Heer van Sipán, vermoedelijk een priester-koning uit de 3de eeuw). Omdat het hoofdgraf intact werd aangetroffen en niet is geplunderd door dieven, wordt deze opgraving gezien als een van de belangrijkste archeologische opgravingen van de laatste decennia. Op de plek werd een schat aangetroffen van Moche-juwelen, maskers en kunstvoorwerpen.


De ‘Heer van Sipan’. Het graf, met de geofferde dienaren.


De ‘Heer van Sipan’. Reconstructie op basis van de grafvondsten.

Uit de opgravingen is afgeleid dat Sipán een van de twee belangrijkste plaatsen vormde, van waaruit de Mochica hun cultuur over het gebied verbreidden. Sipán was waarschijnlijk een belangrijke stad tussen 100 en 700 na Chr.
Aan de opgravingen en de hele Moche-cultuur was in 2000 een omvangrijke tentoonstelling gewijd in Bonn. Dit hoofdstukje uit MacGregors boek is een typisch voorbeeld waarin je een goede, doch veel te beknopte introductie krijgt in een voor de meesten van ons totaal onbekende cultuur, maar dat tevens uitnodigt tot verdere exploratie.
Toch blijft het me wat teleurstellend: niets over de organisatie in rivierdal- of oasegemeenschappen, de aquaducten die de Romeinse in de schaduw stellen qua lengte, het vernuftige systeem van verlaagde velden of de ‘dauwvangers’ om de extreme droogte te overleven; niets over de nog steeds gebruikte rieten boten op zee en zeker niets over het erotische aardewerk (waarover je op het hele internet tot mijn verbazing nauwelijks wat vindt). 

Nochtans hebben de seksuele gewoonten van de Moche bijna hun volledige ondergang veroorzaakt: die waren gericht op bevolkingscontrole in de oases. De katholieke priesters waren daarover zo ontsteld dat ze Sodom en Gomorra erin zagen en de inquisitie erop af stuurden. Meer dan 90% van de kustbewoners (opvolgers van de Moche) moest eraan geloven. Toen was er geen geboortebeperking meer nodig: het zou duren tot na W.O. II voor het bevolkingsaantal zich wat hersteld had.
Een echte verklaring voor de kleine erotische potten is nooit gevonden: zij werden ook in de graven van kinderen geplaatst. (J.M.)

Als je op Google ‘Lord of Sipan’ ingeeft, tref je verscheidene vrij uitvoerige artikelen en een massa foto’s. Op YouTube staan enkele korte en langere videofilms (in het Engels) die je al een heel eind op pad kunnen helpen en waarbij je in sommige gevallen de Engelse ondertitels al dan niet kunt opzetten.


Gouden hoofdje en oorplug uit het graf van de ‘Heer van Sipán’.

Didactische tips: zie bij Sutton Hoo Helmet – analoge uitwerking. Hier zou ik benevens het transcript en de podcast (met eventueel gebruik van bovenstaande illustraties) ook een van de kortere films op YouTube laten gebruiken. De leerlingen moeten dan vooraf een keuze maken uit het filmaanbod dat ook een aantal langere films bevat, met zeer diverse kwaliteit van beeld en inhoud.


Krijgsgevangene (Inca Peru).

 

Erotisch aardewerk (Gold aus dem Alten Peru) Fellatio (von Hagen)

Verder lezen

Inca - Peru. 3000 jaar geschiedenis, Brussel, Kon. Musea voor Kunst en Geschiedenis, 1990, 2 delen, 503 en 312 blz.

Gold aus dem Alten Peru. Die Königsgräber von Sipán, Tentoonstellingscatalogus, Bonn, Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, 2000.

von Hagen, V., Het raadsel der verdwenen koninkrijken van Peru, Den Haag, Kruseman, 1967.

NOTEN

1. Hawkes, Jacquetta, Archeologisch panorama. Wat gebeurde er tegelijkertijd in de wereld van 35.000 v.C.-500 n.C., Amerongen, Gaade, 1977, 255 blz.

Bibby, Geoffrey, Vierduizend jaar geleden. Het leven van 2000-1000 v. Chr., Amsterdam, Meulenhoff, 1980, 368 blz.

2. Davies, Nigel., Amerika voor de komst van Columbus. Oorsprong en ontwikkeling van de oudamerikaanse culturen, Baarn, Meulenhoff, 1976.

Heyerdahl, Thor, Tussen de continenten, Baarn, De Boekerij, 1975. Zie ook Thor Heyderdahl (1914-2002). De Kon-Tiki man.
Van bij het ontstaan van de amerikanistiek, ca. 1850, overheersen twee elkaar bestrijdende strekkingen het wetenschappelijk debat: isolationisme versus diffusionisme. De eerste richting gaat uit van het volstrekt unieke en zelfstandige karakter van de Amerikaanse culturen, die tot stand gekomen zouden zijn zonder invloed van buitenaf. De tweede neemt aan dat een aantal buiten-Amerikaanse beschavingen het ontstaan en de ontwikkeling van de Amerikaanse culturen hebben beïnvloed. Egyptenaren, Feniciërs, de 'Verdwenen Stammen Israëls', de Indiërs en Japanners passeerden om de beurt of gelijktijdig de revue.

3. De steen werd in 1799 toevallig opgegraven nabij het Egyptische dorpje Rosetta, tijdens het opwerpen van Franse versterkingen. Bij de Franse overgave in 1801 eisten de Britten de steen uitdrukkelijk op, waarna hij reeds in 1802 in het British Museum belandde. De jonge Fransman J.F. Champollion zou dankzij de drietalige tekst op een kopie van de steen de start geven voor de ontcijfering van de hiërogliefen in 1822.

4. Uitzonderlijk slechts zijn de verhalen van de overwonnenen bewaard, zie : G. Baudot, G. & Tz. Todorov, Récits aztèques de la Conquête, Parijs, Seuil, 1983. Besproken in De Quinox achterna. Monumenten en astronomier.

5. Over Qianlong : zie Waldseemüller en de geboorte van ‘America’, dl. 2, 2.20 Mentale ommekeer.

6. Ozymandias is de titel van twee beroemd geworden gedichten in de Engelse taal. De naam is een Griekse versie van "User-maat-re Setep-en-re", (Sterk is de Maät van Re, Uitverkorene van Re) een der namen van Ramses II de Grote, farao van de 19e dynastie – de naam is eveneens ingegrift op de beroemde obelisk in Parijs, Place de la Concorde.
De Oudgriekse transliteratie is bekend door een tekst van Diodorus Siculus in diens onvolledig bewaarde Bibliotheca historica waarin de inscriptie op een standbeeld gegeven wordt als "Koning der Koningen ben ik, Osymandias. Wanneer iemand zou weten hoe machtig ik ben en waar ik ben, laat hem dan een van mijn werken overtreffen."
Ozymandias is vooral bekend als de titel van een gedicht van de Britse dichter Percy Bysshe Shelley. Het sonnet werd in 1818 gepubliceerd en wordt als een meesterwerk beschouwd vanwege de uitzonderlijke kwaliteit en de virtuoze dictie. Veel later zou het gedicht de inspiratie vormen voor het sublieme Kleingoderij (1995) van Terry Pratchett plus een aflevering van de detective-reeks Endeavour,over de jonge Morse, die zich in Oxford afspeelt, evenals de Morse-reeks,

 

Nog even verder: in Lewis, die andere vervolgreeks op Morse, speelt de van Oxford weggejaagde student Shelley (1792-1822) de hoofdrol achter de schermen. (Jaargang 2, aflevering 1, 2007). Bij een reeks moorden in Oxford nog wel. Terloops vernemen we dat zijn tweede vrouw Mary de beroemde gothic novel Frankenstein. The Modern Prometheus schreef (op 19-jarige leeftijd, in 1816).

I met a traveller from an antique land
Who said: `Two vast and trunkless legs of stone
Stand in the desert. Near them, on the sand,
Half sunk, a shattered visage lies, whose frown,
And wrinkled lip, and sneer of cold command,
Tell that its sculptor well those passions read
Which yet survive, stamped on these lifeless things,
The hand that mocked them and the heart that fed.
And on the pedestal these words appear --
"My name is Ozymandias, king of kings:
Look on my works, ye Mighty, and despair!"
Nothing beside remains. Round the decay
Of that colossal wreck, boundless and bare
The lone and level sands stretch far away.'

Percy Bysshe Shelley (1792-1822)

Vertaling

Ik sprak een reiziger, afkomstig uit een heel oud land,
Die zei: ‘Twee enorme en romploze benen van steen
Staan in de woestijn. Naast hen, op het zand,
Ligt half verzonken een verbrijzeld gelaat, wiens wenkbrauwen
En geplooide lippen en hatelijke commandomond
Vertellen dat de beeldhouwer scherp de hartstochten zag
Die, gekerfd in deze levenloze dingen, de hand overleefden
Die hen bespotte en het hart dat hen voedde.
En op de sokkel verschijnen deze woorden:
“Mijn naam is Ozymandias, koning der koningen:
Zie mijn werken, gij machtshebbers, en wanhoop!”
Van die kolossale ruïne, strekt eindeloos
De eenzame en ononderbroken vlakte van het zand zich uit.’

Vertaling: Rob Hartmans

7. Zie onder veel meer: De Bock, E. (red.), De erfenis van de Inca's. Zonen van de Zon & Dochters van de Maan, Rotterdam, Museum voor Volkenkunde, 1992, 252 blz.

8. Een maritieme wereldgeschiedenis: Cuyvers, L., Tienduizend jaar varen, Leuven, Davidsfonds, 2003 & idem, De ontdekking van het Oosten, Tielt, Lannoo, 2005 + DVD (4delige tv-reeks).

Waldseemüller en de geboorte van ‘America’, dl. 1 & 2.

 

De Bisschop, Nicola, De Chinese verleiding.

Frankopan, Peter, De zijderoutes. Een nieuwe wereldgeschiedenis, Houten –Antwerpen, Het Spectrum, 2016, 750 blz. – ook als e-boek

De Bisschop, Nicole, De Chinese verleiding. Chinese exportkunt van de zestiende tot de negentiende eeuw. Tentoonstellingspublicatie, Gent, St. – Pietersabdij, 2009, 351 blz.. Met lesbrief.

Whitfield, S. (red.), De zijderoute. Een reis door leven en dood. Tentoonstellingspublicatie, Brussel, Koninkl. Musea voor Kunst en Geschiedenis, 2009, 206 blz.

9. Garnet, H., Speurders met de spade, Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1965, p. 170-181

10 Aan Shakespeare en zijn tijd wijdde MacGregor een soortgelijk, zeer leesbaar boek : Shakespeare’s Restless World (2011). 

11. Beda Venerabilis ("de Eerbiedwaardige” (672 of 673 ‒ 735), Angelsaksische monnik, bijbelgeleerde, geschiedschrijver en heilige. De viering van zijn feest: 25 mei.

12. Beowulf. Oud-Engels episch gedicht in allitererende verzen (= stafrijmen), vermoedelijk uit de 10de eeuw, speelt zich af in Denemarken en Zuid-Zweden. Er bleef slechts één versie bewaard, nu in de British Library. In 2006 is er een film over gemaakt: Beowulf en Grendel.

Jos Martens, december 2017

 

Zie ook: Deel 2