Als de nood het hoogst is

Dit is vermoedelijk de eerste grootscheepse televisiereeks over de kruistochten sinds Terry Jones’ De kruistochten uit 1995. Anders dan bij Jones is hier NIET gekozen voor satire. Integendeel, het is een degelijke, traditionele, langzame documentaire in de stijl van History Channel. Maar wel bijzonder interessant voor wie graag voldoende diepgang en uitleg wil. Hoewel enig voorbehoud gerechtvaardigd is; zie verder bij pro en contra. 

De documentaire is recent, en zo is het ook voor de experts die opgevoerd worden. Het begint al met Thomas Asbridge (Queen Mary University, Londen), de auteur van De eerste kruistocht en het op deze site besproken De Kruistochten.  Asbridge beklemtoont de religieuze motieven die aan de basis lagen van de kruistochten en die de voorbije halve eeuw ernstig in twijfel werden getrokken/in de verdrukking waren gekomen. 

De derde historicus is weer een bekende: Jonathan Phillips (The Royal Holloway University of London), auteur van In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten en historisch adviseur voor de reeks. Hij schetst een goed zij het beknopt panoramisch overzicht van de gewelddadige tijdsomstandigheden en de rol van de Kerk in het beteugelen van de anarchie door godsvrede en godsbestand. 

Tussen beiden in: Tariq Ali, de Brits-Pakistaanse auteur van onder meer The Book of Saladin (1998), dat jammer genoeg bij ons weten niet in het Nederlands is vertaald. (Eerder schreef hij al het spraakmakende, verfilmde De Nehru’s & de Gandhi’s. India in de greep van een dynastie, Utrecht - Antwerpen, Veen, 1985.) Hij is de eerste, maar zeker niet de laatste om het standpunt van de moslims te vertolken.

Alle opgevoerde historici en archeologen bespreken, zou ons echt te ver leiden, maar bovenstaande geeft toch al een idee van de opbouw. Die opbouw loopt tussen haakjes ver parallel met de reeks van Terry Jones. Dus gaan we hier evenmin nogmaals het verhaal van de kruistochten vertellen, behalve waar het echt nodig is. 

Bespreking: pro en contra 

De documentaire telt heel wat gedramatiseerde sequenties, niet alleen van actiescènes, maar ook van de belangrijkste oude getuigen, die vaak ook onze belangrijkste bronnen zijn. Zo spelen in de drie eerste afleveringen acteurs de rol van Willem van Tyrus, de Iraakse historicus Ibn al-Athir en een anonieme jonge kruisridder, die een aantal bronnen van diverse herkomst cumuleert.

Edoch… ondanks een vrij behoorlijke duiding wekt de film de verkeerde indruk dat deze beiden ooggetuigen en tijdgenoten zijn van de Eerste Kruistocht, wat niet klopt. Zij zijn weliswaar tijdgenoten van elkaar, maar horen thuis in de periode van de Tweede en -wat al-Athir (1160 - 1233) betreft- zelfs de Derde Kruistocht. Vooral de laatste wordt beschouwd als de belangrijkste moslimhistoricus van deze periode, onder meer omdat hij als jonge man meestreed in het leger van de legendarische Saladin.

Willem van Tyrus (Jeruzalem, ca. 1130 - 29 september 1185) was de aartsbisschop van Tyrus, onderwijzer van de jonge koning Boudewijn IV (bij wie hij volgens eigen zeggen de beginnende melaatsheid constateerde) en schrijver van een belangrijk boek over de Kruistochten.  

Je ziet en hoort de acteurs citeren (in het Engels weliswaar) uit de authentieke documenten van hun personage, waardoor ze als het ware op gelijke hoogte komen van de commentator en de hedendaagse historici. De acteurs vertellen, terwijl zij of hun secretaris het relaas opschrijft. Wel valt het op dat de handen van Willem en Ibn al-Athir telkens respectievelijk dezelfde Latijnse of Arabische tekst noteren! 

Vaak vloeit de uitleg van een historicus bij archeologische overblijfselen (bijvoorbeeld van Antiochië) over in een computerreconstructie van een vesting die als toneel gaat dienen voor nagespeelde actiescènes. Wat ze erg bruikbaar maakt voor de lessen. 

Een eerste kritische opmerking bij de Eerste kruistocht: de aankomst van de afzonderlijke legers in Constantinopel (disc 1) en het verhaal van de leenmanseed door de westerse aanvoerders aan keizer Alexios Comnenos is wel erg verkort en vereenvoudigd voorgesteld. De belegering van Jeruzalem is behoorlijk uitgewerkt en gelukkig is vermeld dat Jeruzalem niet door de Turken bezet was, maar recentelijk door de Egyptische Fatimiden was veroverd. Deze sjiïeten waren de aartsvijanden van de soennitische Turken, maar dat zij kort voordien tijdens de belegering van Antiochië een bondgenootschap met de Franken (de kruisvaarders) hadden voorgesteld, ontbreekt dan weer. Het bloedbad dat de kruisvaarders aanrichtten na de verovering had ik graag wat uitvoeriger behandeld gezien. Lees hierover meer bij de bespreking van Terry Jones’ reeds vernoemde reeks uit 1995.
 

Disc 2 start met een herhaling van de verovering van Jeruzalem, het bloedbad en de reactie van de moslims in Damascus. Vervolgens krijgen we een heel behoorlijke schets van het leven in het Oultremer (letterlijk: Overzee) van de christenen. Na de Eerste Kruistocht keerden velen terug naar huis. Rekrutering in Europa zorgde voor een gestage stroom ridders, maar ook van gewone mensen die zich blijvend in de vier kruisvaarderstaten gingen vestigen. Jeruzalem steeg in enkele jaren naar 30.000 inwoners. Dat is zoveel als Parijs in dezelfde periode! Elk jaar stroomden duizenden bedevaarders toe. Een religieus geïnspireerde toeristische economie ontstond en groeide spectaculair, zodanig zelfs dat er heuse reisgidsen kwamen. De oudst bewaarde dateert uit de 12^de eeuw.

Vele pelgrims echter bereikten de Heilige Stad door alle ontberingen van een moeilijke reis in een kritische conditie. En dus was er een ziekenhuis naast de H. Grafkerk. Het St.-Janshospitaal bood plaats aan een wisselende massa ellende van wel 2000 mensen, van wie velen stierven. Ze werden verpleegd door hospitaalridders. Samen met de tempeliers gingen ze al spoedig de bedevaartswegen naar Jeruzalem bewaken om de pelgrims te beschermen. De tempeliers worden ongenuanceerd getekend als religieuze fanatiekelingen, wat volgens Arabische getuigenissen zeker niet altijd het geval was.  

Behalve de hedendaagse experts zijn onze belangrijkste bronnen voor deze episode andermaal Willem van Tyrus en Ibn al-Ahir.

Langzamerhand kwam het tegenoffensief van de moslims op gang. Eind 1144 veroverde Zengi, de atabeg van Aleppo Edessa, het meest oostelijk gelegen vorstendom van de Franken.

Dit lokt de Tweede Kruistocht uit. De hele confrontatie wordt verengd tot de botsing tussen Lodewijk VII van Frankrijk (met zijn gemalin Eleonora van Aquitanië in een bijrolletje) tegen Noer ad-Din, de opvolger van Zengi. 

Hier belanden wij bij enkele punten van fundamentele kritiek op de aanpak van de reeks. 

Film is in vergelijking met gedrukte (of op internet gepubliceerde) naslagwerken als die van Asbridge en Phillips noodzakelijk gebald, gecondenseerd. Dit is niet te vermijden, zelfs in langere uitzendingen zoals deze. (Laten we ons geen illusies maken: ook uitvoerige gedrukte historische non-fiction werken kunnen niet alles weergeven. Dan spreken we wel te verstaan nog niet over schoolboeken geschiedenis!)

Het is zoals wanneer je een ingekorte versie van Tolstojs Oorlog en vrede vergelijkt met de volledige versie, of -hier misschien gepaster- de Hollywoodfilm uit 1956 met Audrey Hepburn en Henry Fonda vergelijkt met die van Bondarchuk uit 1965 die tweemaal zo lang is, of met de BBC-reeks uit 1972 die zo maar eventjes 15 uur duurt.

Maar wat in deze The Crescent & the Cross gebeurt, vind ik onaanvaardbare simplificatie. En daardoor foutieve beeldvorming. Alle nuance van een zeer gecompliceerde situatie gaat verloren. Wat met de Duitse koning Koenraad? De energieke koningen van Jeruzalem Boudewijn III en Amalrik? En de Franken van Oultremer? De Egyptische Fatimiden?

Voor de Derde Kruistocht (op disc 3) zullen de makers dit nog eens herhalen: daar krijg je uitsluitend het duel tussen twee ‘kampioenen’, Richard Leeuwenhart en Saladin. Koning Philips van Frankrijk wordt niet eens vermeld. Hiermee weet je natuurlijk meteen dat de documentaire zich richt op een Brits en Amerikaanse publiek. Maar het verengt de geschiedenis tot een soort infantiel stripverhaal. Als doorsnee - kijker leiden de makers je hiermee om de tuin: ze geven je de indruk dat je geïnformeerd bent, je denkt dat je het bent, maar dat is niet het geval. 

In schoolboeken geschiedenis krijgen de kruistochten de laatste decennia slechts weinig plaats toebedeeld. Met de val van Akko in 1291 kwam een einde aan 200 jaar koninkrijk Jeruzalem, maar niet aan de kruistochtgedachte. Deze bloedige periode was echter meer dan een intermezzo in de wereldgeschiedenis.Ze beïnvloedde diepgaand het leven van generatie na generatie, niet alleen van adel en clerus, mar eveneens van de tienduizenden gewone mensen, die de levensgevaarlijke tocht maakten. Ook uit de Nederlanden! De actieradius van de kruistochten reikt chronologisch en geografisch veel verder: tot op de dag van heden worden wij met de gevolgen geconfronteerd. En een keten van kruisvaarderkastelen strekte zich uit over de huidige landen Israël, Libanon, Syrië en Jordanië. De verregaande vereenvoudiging -ook aan de universiteit- heeft ons geërgerd vanaf het ogenblik dat wij ons ervan bewust werden: tijdens een uitvoerige vakoverschrijdende en multimediale leereenheid waarbij we met collega’s op drie scholen voor Nederlands en geschiedenis (en nog een paar vakken) vertrokken vanuit het jeugdboek De gouden dolk van Thea Beckman en in een hoger jaar vanuit het miskende meesterwerk van Maria Rosseels, Wacht niet op de morgen, dat wel het scenario lijkt geleverd te hebben voor de recente film Kingdom of Heaven. (Zie onderaan bij Romans en Films.) 

Om dit recht te zetten zijn in een Bijlage (in voorpublicatie) enkele uitvoerige uittreksels geplaatst uit een te verschijnen boek voor ruim publiek.

Een ander punt van kritiek is de casting die regelmatig een foutief beeld plaatst van de historische personages. Lodewijk VII is in de film een man van in de veertig; de mooie Eleonora een frêle jonge vrouw. In werkelijkheid waren ze in 1147 beiden twintigers, hij slechts twee jaar ouder dan zij.

Hetzelfde gebeurt nog eens op disc 3 in het relaas van de aanloop naar de Derde Kruistocht: koning Guy de Lusignan is neergezet als een vijftiger; Reinaud de Châtillon als een jongere man. Deze laatste was ten tijde van de rampzalige nederlaag bij de Horens van Hattin de zestig al voorbij.

Een (voorlopig) laatste punt van kritiek: de onderschriften zijn heel vaak slordig: niet alleen met taalfouten, maar regelmatig geven ze helemaal niet correct weer wat er in het Engels gezegd wordt. 

Rijk van Saladin omstreeks 1180 (groen) 

Disc 3 begint met de omsingeling van de kruisvaarderstaten door Saladin. Hij beheerst nu Egypte en Syrië. Op het einde van de vorige disc is de overgang van Egypte van sjia naar soenna vlotjes verlopen, hoewel getoond wordt dat Saladin tegenstanders even vlot uit de weg liet ruimen en gesuggereerd dat hij ook zijn vorige chef Noer ad-Din en diens zoon zou kunnen vermoord hebben (wat mogelijk, maar helemaal niet zeker is.)

Saladin bezat natuurlijk in Baha al-Din (die we ook meermaals in actie zien) een zeer positieve biograaf (“Een middeleeuwse spindoctor”), die de reputatie van zijn meester heeft vastgelegd voor de volgende generaties. In de moslimwereld berust die goede reputatie vanzelfsprekend op zijn herovering van Jeruzalem in 1187; in het Westen niet minder op zijn milde behandeling van de christenen bij die gelegenheid, in schrille tegenstelling met het bloedbad dat de kruisridders hier aanrichtten in 1099. En niet te vergeten: op zijn ridderlijk gedrag tegenover Richard Leeuwenhart, weer in tegenstelling tot diens wrede executie van bijna 3000 krijgsgevangenen na de verovering van Akko. Kortom: Saladin is de enige moslim uit de hele geschiedenis van de kruistochten die zowel in Oost als West een gunstige faam heeft verworven.

Executie van hospitaalridders en tempeliers na de Slag bij de Horens van Hattin (1187) 

Een bijzonder geslaagd fragment vond ik de Slag bij de Horens van Hattin, waar de christenen door Saladin in de pan werden gehakt. Deze episode ontbreekt in Kingdom of Heaven. Blijkbaar is de sequentie op locatie opgenomen. Tenminste, Jonathan Phillips geeft zijn commentaar op de historische locatie. De slag zelf is volledig gezien vanuit de ogen van Baha al-Din, Saladins biograaf, die naast zijn meester stond in de laatste fase van de strijd. En het verhaal wordt door hem verteld, in zijn eigen woorden.

Het slot van de reeks stelt werkelijk teleur: in nauwelijks enkele zinnen worden de Vierde Kruistocht (1204) en de verdere expedities tot de val van Akko in 1291 afgehaspeld. Waren de financiën uitgeput?

BIJLAGE: (Voorpublicatie) Fragmenten uit Jos Martens: De Kruistochten. Eeuwen Jihad om het Heilig Land.  

Didactische Tips 

Sinds 2015 staat op Histoforum Magazine een schat aan materiaal over de kruistochten: een zeer uitgebreide (aanpasbare) PowerPoint Presentatie, de uitgebreide syllabus van een nascholing en drie bijlagen in pdf. 

Er is een dubbele invalshoek mogelijk:

1. Je vertrekt vanuit een van de historische romans. Hier kan je weer kiezen voor één roman in behandeling met een hele klas, of voor complementaire werkgroepjes die elk een of twee romans lezen. Hier is het nuttig om vakoverstijgend te werken met je collega Nederlands. 

2. Je vertrekt vanuit de speelfilm Kingdom of Heaven of de hier besproken documentaire. Ofwel neem je fragmenten uit verschillende films.

Persoonlijk verkies ik een combinatie van de twee werkwijzen. Je kunt starten met de eerste minuten uit de televisiereeks van Terry Jones, dan overgaan naar enkele sequenties van The Crescent & the Cross. Zeker enkele hedendaagse historici en hun middeleeuwse collega’s aan bod laten komen. Door de verdeling in hoofdstukken kun je heel gemakkelijk je fragmenten kiezen. Bij voorkeur zeker in disc 3 de Slag bij Hattin (hierboven kort besproken) Van Kingdom of Heaven kies je bijvoorbeeld het fragment van Saladins optreden na de Slag bij Hattin, de belegering van Jeruzalem (gedeeltelijk) en zeker het onderhoud Saladin - Balian van Ibelin, dat in werkelijkheid heeft plaatsgevonden. Bij de recensie van deze film vind je reeds een aantal tips voor didactische verwerking; 

Indien je niet vertrouwd bent met deze manier van werken, lees dan het online artikel Gelezen tijd op Histoforum Didactiek en de internetbijdragen hieronder over historische films. 

Zeer praktische tips in: Concreet werken met historische romans in de klas.

LIJST RECENTE WERKEN 

Asbridge, T., De eerste kruistocht, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2006, 2010, 5^de druk (pocket).

Asbridge, T., De Kruistochten. De strijd om het Heilige Land, Antwerpen, Standaard Uitgeverij - Het Spectrum, 2010.  

Catherine, L., Van Morendoders tot botsende beschaving : de duizendjarige oorlog tegen de islam, Berchem, EPO, 2007. 

Hosten, J., De tempeliers. De tempelorde tijdens de kruistochten en in de Lage Landen, Amsterdam, Pearson Longman, 2006. (Reeds gedeeltelijk te raadplegen via Google Books.)  

Madden, T. (red.), De geïllustreerde geschiedenis van de kruistochten, Warnsveld , Terra, 2005.

Phillips, J., In naam van God. Een nieuwe geschiedenis van de kruistochten, Amsterdam, Nieuw Amsterdam - Tielt, Lannoo, 2009.

Vanhemelryck, F., Europa tegen de Turken. De kruistocht van Filips de Goede, Leuven, Davidsfonds, 2009.

Wheatcroft, A., Ongelovigen. Het conflict tussen het christendom en de islam, Amsterdam, Olympus, 2007².

INTERNET

Ongelooflijk wat er op Internet aan waardevol materiaal te vinden is over de kruistochten! Een gedeeltelijk overzicht vind je in de bespreking van de film Kingdom of Heaven. Helaas blijkt bij recente controle dat er ondertussen weer veel sites verdwenen zijn. Dat zal vermoedelijk voor de volgende niet het geval zijn: Crusades-Encyclopedia.  

ROMANS 

Thea Beckman, De gouden dolk, Rotterdam, Lemniscaat, 1982, 232 blz (1^ste druk 1982, recente herdrukken).  

Maria Rosseels, Wacht niet op de Morgen, Leuven, Davidsfonds/ Clauwaert, 1996, 570 blz.; eerste druk:1969.  

Jan Guillou, De tempelridder, Van Holkema&Warendorf, 2000, 400 blz.  

Pamela Kaufman, Het schild met de drie leeuwen, Houten, Van Holkema & Warendorf, 1987, 416 blz. (Over Richard Leeuwenhart)

FILMS OP DEZE WEBSITE

Onderstaande recensies bevatten eveneens tips voor didactische toepassingen.

Kingdom of Heaven, van Ridley Scott (2005)

The Lion in Winter (2003)  

Robin Hood (2010) 

Lees bij deze laatste film zeker de bijlage over de valkerij en die over Leeuwenhart, Robin Hood en de Engelse langdboog. 

Over film en geschiedenis: 

Film en geschiedenis. Lessenreeks    

Martens, J., Film en televisie als bron van historische beeldvorming en Speelfilm en geschiedenis. Een didactisch model en de andere inleidende artikelen op de website van de VVLG.

Kaap, A. van der, Films in de geschiedenisles, in: Histoforum Didactiek, 2010 

Jos Martens, april 2011