Het team presentatoren: (van links naar rechts) David Olusoga, Mary Beard en Simon Schama.

Deze negendelige Brits-Amerikaanse documentaire serie is een vervolg op de legendarische reeks ‘Civilisation’ uit 1969 van kunsthistoricus Kenneth Clark, een van die prestigieuze reeksen waarop de BBC een patent lijkt te bezitten, sinds de dagen van Bronowski’s The Ascent of Man (1973), zonder de talloze documentaires van David Attenborough te vergeten (1).

Waar Clark zich beperkte zich tot de Westerse kunst vanaf de middeleeuwen, wil de nieuwe reeks een alomvattend beeld geven van kunst en cultuur uit de hele wereld en uit alle tijdperken. De uitzendingen wordt gepresenteerd door kunsthistorici Simon Schama, Mary Beard en David Olusoga. Zij vertellen over ruim 500 kunstwerken uit niet minder dan 31 landen. We zien onder meer de Angkor Wat tempel in Cambodja, grotschilderingen in Zuid-Afrika, de gigantische stenen hoofden van de Olmec in Midden-Amerika, de Sint-Pietersbasiliek van Michelangelo in Rome, de Hagia Sophia en de Süleymaniye-moskee in Istanboel enz., enz. De afleveringen zijn deels thematisch, deels chronologisch. Er wordt gebruik gemaakt van de meest recente audiovisuele technologie en haarscherpe HD.

Simon Schama – ook bij ons bekend als auteur en (kunst)historicus - neemt vijf afleveringen voor zijn rekening. Hij voert ons mee van prehistorische rotstekeningen tot in het atelier van de hedendaagse kunstenaar Anselm Kiefer (2).

Mary Beard (° 1955), de eminente Britse auteur en classica, presenteert twee afleveringen.

De jongste van de drie, de Nigeriaans-Britse historicus David Olusoga (°1970), schopte de Britten een paar jaar geleden een geweten toen hij tot hun ontsteltenis in een documentaire onthulde hoeveel schadevergoeding de Britse regering destijds uitkeerde aan duizenden eigenaars van slaven, om de wet op de afschaffing van de slavernij acceptabel te maken.

Bij de serie zijn twee boeken verschenen: ‘Hoe wij kijken: met gelovige ogen’ van Mary Beard en ‘Eerste ontmoetingen. Verering van de vooruitgang’ van David Olusoga.
Dit laatste is gebaseerd op de hele uitzending van deel 6. Wij stellen het hier beknopt voor en een uitvoerig artikel voor Histoforum Magazine volgt (zie verder).

De hele reeks volledig bespreken, zoals ze eigenlijk verdient, is onbegonnen werk.
Ik beperk me hier tot de eerste, tweede, vierde en zesde episode plus een inleiding op de negende en laatste, om zo toch een idee te geven van het geheel.

Disc 1. Aflevering 1-3
1. The second moment of creation
2. How do we look
3. Picturing Paradise

1. The second moment of creation

Als algemene inleiding, nog voor de begintitel, start Schama met beelden over de vernietiging van Mosoel en vooral Palmyra door I(slamitische) S(taat) in 2015. Hij toont de afschuwelijke foltering en publieke terechtstelling van conservator Khaled al-Asaad in het Romeins theater, augustus 2015. Dit eerbetoon aan een moedig mens brengt hem tot een indringende en onverwachte bezinning op civilisatie, tevens de leidraad van de hele prestigieuze reeks: “We are an art-making animal.”

Wat is het begin van de kunst? Volgen beelden van grottenkunst in Afrika en Australië met rode oker, en natuurlijk: Altamira en Lascaux. Vandaar springt hij naar de prehistorische Venusbeelden en … naar de 20ste eeuw met Picasso en zijn stieren. Hoe culturen en kunstuitingen elkaar beïnvloeden over de eeuwen en afstanden heen, is namelijk een tweede rode draad van de reeks.

Dan schakelt hij over naar Minoïsche Kreta met onder meer fresco’s van de stierspringer en van Akrotiri. In China bezoekt hij een totaal onbekende en zeer oude cultuur; in Petra de rotspaleizen van de Nabateërs. Vandaar is het voor de camera’s slechts een kleine sprong naar Meso-Amerika met de cultuur van de Maya in Calakmul en Copan, waar wij een bezoek brengen aan recente archeologische ontwikkelingen. Hier ook een sequentie met de befaamde hiërogliefentrap. Bij mijn eerste bezoek aan de stad in 1978 lag die nog merendeels als een gigantische puzzel brokstukken tegen de grond, nu is hij met behulp van de computer gerestaureerd en vormt hij opnieuw de langst bekende (en ontcijferde) tekst in Mayagliefen (3).

2. How do we look

Mary Beard (° 1955) start haar tocht doorheen de eeuwen in Tabasco, Mexico, bij een van de gigantische Olmec hoofden, pas opgegraven in 1939, behorend tot de oudste en laatst ontdekte cultuur van Meso-Amerika (3).
Beard verwierf internationale bekendheid door haar boek over het dagelijks leven in Pompeii (4). Zij gaat na in de Egyptische, Griekse en Romeinse kunst hoe de mens zichzelf ziet en wat het verband is tussen kunst en religie. Maar ze belicht ook hoogtepunten uit de Chinese, Indische en Mexicaanse cultuur. In Egypte klimt ze op een van de Kolossen van Memnon, iets waarnaar ze haar halve leven uitgekeken heeft.


Mexico, Vera Cruz, Olmec. Stenen hoofd.

Vandaar reist ze naar het latere Egypte en dan naar Hellas, het Oude Griekenland, heen en weer surfend op de golven van tijd en ruimte, het kenmerk van deze reeks. Haar bedoeling: tonen van de menselijke figuur, gezien door de ogen van de mensen die de beelden maakten.

Dan volgt een complete cursus over de ontwikkeling van de Griekse beeldhouwkunst van de oudste kouros- en korèbeelden tot de hellenistische bokser.
Mary Beard gaat eveneens in op de latere allesbepalende invloed van de Griekse beeldhouwkunst in de renaissance, maar ook daarna, tot in onze tijd toe. Merkwaardig hoe een zeer beperkte periode in tijd en ruimte vele eeuwen beschouwd is als een ijkmerk van beschaving en een toetssteen om artistieke uitingen van andere culturen te beoordelen! Een voorbeeld van historische bewustzijnsvernauwing (die zich ook op andere terreinen voortzette)!

In China toont ze het terracottaleger van Qing Sihuangdi, de Eerste Keizer (259-210 v. Chr.), toevallig ontdekt in 19974 bij landbouwwerkzaamheden.
Hier stipt ze een gemeenschappelijk doel aan met de kolossale Ramsesbeelden in Egypte, namelijk indruk maken op de onderdanen, zelfbevestiging van de heerser en nadruk op zijn goddelijke uitverkiezing, wat reeds blijkt uit bijvoorbeeld de naam van Ramses II (5)
Met dit onderwerp had ze gerust chronologisch verder kunnen doorgaan tot de Romeinse keizer Augustus of Lodewijk XIV in Frankrijk! Of hedendaagse persoonlijkheidsverheerlijking: Stalin, Mao, Ceausescu, Assad…

Disc 2. Aflevering 4-6

4. The eye of Faith. Presentatie: Mary Beard
5. The triumph of Art. Presentatie: Simon Schama
6. First contact. Presentatie: David Olusoga

5. The triumph of Art

Simon Schama start in Istanboel, het vroegere Constantinopel. De Hagia Sophia van keizer Justinianus (482-565), het grootste gebouw van de christenheid, bleef duizend jaar lang het onovertroffen meesterwerk van religieuze koepelbouw.

De pausen van de renaissance wilden Justinianus overtreffen met een nieuwe St.-Pieterskerk in Rome. Schama stelt dit voor als een wedloop tussen Constantinopel (het huidige Istanboel) en Rome, Michelangelo versus Sinan, de architect van sultan Süleyman. Nooit aan gedacht, maar tegenwoordig mogelijk geacht met de bewezen contacten tussen Oost en West. Zie: De grote Turk. In het voetspoor van Süleyman de Prachtlievende (1494-1566).
Volgen prachtige beelden van de Süleymaniye-moskee in Istanboel.
Weer naar Rome. De bouw aan de St.-Pieters is begonnen in 1506 met de afbraak van de oude basiliek.

Dan een kleine uitstap naar Michelangelo en zijn Laatste Oordeel in de Sixtijnse kapel; naar Firenze en het pompeuze maniëristische gouden zoutvat van Cellini, naar Donatello en zijn Judith en Holofernes. Cellini wilde dit overtreffen met zijn Perseus en Medusa, in één stuk gegoten, wat onmogelijk werd geacht maar niet door Cellini’s overgrote ego. Dit grijpt Schama aan voor een nieuwe interessante zijsprong naar het hele proces van het bronsgieten.

Deel 6. Encounters – Ontmoetingen

Over het boek dat Olusoga baseerde op deze uitzending, zal zoals beloofd, een ruime bespreking volgen (6). Ik beperk me hier tot de vier eerste hoofdstukjes, die de Grote Ontdekkingen als onderwerp hebben.
Waar ik mij in diverse bijdragen sinds het jaar van George Orwells dystopie 1984 voornamelijk richtte op de schaduwzijden van de renaissance tijdens de Europese veroveringen (7), benadert Olusoga zijn stof optimistischer. Hoewel je dat niet zou zeggen bij zijn start in het British Museum, staande voor de ‘Benin bronzen’ - vrucht van een schaamteloze Britse plundertocht in1897.

1. Benin bronzen in het British Museum

Dit eerste hoofdstukje, Victoriaans ongeloof, voegt heel weinig toe aan het artikel dat we (toevallig?) net tevoren en rijkelijk geïllustreerd aan dezelfde Afrikaanse meesterwerken hadden gewijd op deze site in Een reis door tijd en ruimte in 100 voorwerpen (deel 3).

Interessant om te zien hoe de film hier complementair is met het boek en wat de specifieke eigenschappen zijn van de twee zo verschillende media met hun voor- en nadelen.
Olusoga reist onder meer naar Nigeria om de techniek achter de bronzen beelden van Benin (in het huidige Nigeria) te bestuderen. Nog steeds immers bestaat hier een erfelijke koninklijke gilde van bronsgieters. Het grote voordeel van film: bewegende beelden van hedendaagse situaties, zoals het bronsgieten of zijn bezoek aan het koninklijke hof en de jonge Oba, Ewuare II, (op de troon sinds 2016).

2. Weerslag op Portugal - duur: 11 minuten

Voor een cultuurhistoricus zijn er in heel deze periode twee schijnbare anomalieën: 1. een klein, arm en onderontwikkeld landje als Portugal, met een bevolking van naar schatting iets meer dan 1 miljoen, verovert na een aarzelende start een wereldwijd handelsimperium; 2. nog voor het einde van de 16de eeuw volgt een even onbetekenend kikkerlandje in het noorden van Europa dat voorbeeld, hoewel bovendien nog gewikkeld in een Tachtigjarige Oorlog met het machtige Spanje, de supermacht van de eeuw (J.M.).

Portugal was eerst. Zie hiervoor Luc Cuyvers, De ontdekking van het Oosten (2005).
Hier glijdt hij naar mijn smaak iets te luchtig over de slavernij en de zwarte Afrikanen bij zijn bespreking van het schilderij Straattafereel bij de koninklijke fontein Chafariz d’el Rey), ca.1570-80.
Tien procent van de bevolking in Lissabon zou uit zwarten bestaan hebben, zoals velen afleiden uit dit schilderij.
Zijn interpretatie kan best fout zijn. Net of dit een ‘foto’, een realistische momentopname is, terwijl de anonieme Vlaamse schilder best een aantal van zijn schetsen, met beelden op diverse tijdstippen, tot één compositie kan verwerkt hebben, zoals gebruikelijk bij zijn voorgangers de Vlaamse Primitieven een eeuw vroeger in hun stadsgezichten.

3. Spanje en de Conquista van de Nieuwe Wereld - Duur: 9 minuten (tot 20ste minuut).

Bij de bespreking van de verovering van Anahuac, het rijk der Azteken, zien we onder meer kort een oude bekende: de turkooizen tweehoofdige slang (de enige overgeblevene in haar soort), uitvoeriger behandeld dan hier het geval is in De geschiedenis van de wereld in 100 voorwerpen deel 2.

De hele conquista met haar gevolgen is normaal altijd beschouwd als een zeer negatieve vorm van acculturatie: de inheemse culturen worden totaal vernietigd, de godenbeelden verwoest, de codices met hun beeldschrift op de brandstapel geworpen, de tempels vervangen door kerken en door een spijkerhard en onverdraagzaam katholicisme, inclusief bloedige vervolging en terechtstellingen vanwege de inquisitie (8). Iets waartegen tegenwoordig in naam van politieke correctheid (niet gehinderd door enig gebrek aan kennis of historische empathie) heftig gereageerd wordt, met onder meer het omverwerpen en bekladden van standbeelden van Columbus en andere monumenten, vergezeld van bulkende newspeak, Orwell waardig.

Toch is er in de twee richtingen meer acculturatie gebeurd dan meestal vermoed. Het bloedig kruisoffer van Christus sloot voor de Azteken probleemloos aan bij de bloedige mensenoffers aan hun goden. Allerheiligen en Allerzielen muteerden tot de Dag der Doden. Idem voor de tzompantli, de schedelrekken met de hoofden van de geofferden, die veranderden in suikeren doodshoofden en schedelmaskers. De Spaanse levensgrote Christusbeelden werden in de twee werelddelen overtrokken met echte (dieren)huid, badend in bloed.
De conquistadores verscheepten het geroofde goud naar hun plaatsen van herkomst in Extremadura waar ze voor hun zielenheil het interieur van de kerken lieten toetakelen met overdadig dik aangebracht bladgoud.

4. Japan

In China en Japan botsten de Europeanen op goed georganiseerde samenlevingen met voor hen onvoorstelbaar grote mensenmassa’s. Hier lukte geen gewapende conquista.
In 1543 bereikten de eerste Portugezen Japan.
Voor de Japanners fungeerden die merkwaardige vreemdelingen met hun lange neuzen als een soort rariteitenkabinet. Beperken we ons hier tot één kunstuiting: de Namban (zuidelijke barbaren) werden het onderwerp van erg gesmaakte schilderingen op schitterende kamerschermen (9).


Nambanscherm (biombo),linkervleugel. Aankomst van Portugees schip. Merk de kapriolen van de matrozen in het want, de tweebultige kameel en uiterst rechts: de priesters (jezuïeten).


Disc 3. Aflevering 7-9

Deel 9.The Vital Spark– De vitale vonk

Net als voor de allereerste aflevering kiest Simon Schama bij de allerlaatste voor een merkwaardige introductie. Hallucinant! Als aanloop tot abstracte en moderne kunstevolutie, start hij met beelden uit een nazi-propagandafilm uit 1944, afgewisseld met kindertekeningen die na de Tweede Wereldoorlog uit een schuilplaats in Theresienstadt (nu: Terezin in Tsjechië) opdoken. Hierop legden de kinderen hun ervaringen en hun dromen vast.
Tijdens de oorlog fungeerde het vestingstadje als een getto, waarin tienduizenden Joden op elkaar gepakt hun transport naar het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau afwachtten.
In september 1944 draaiden de Duitsers de film Der Führer schenkt den Juden eine Stadt (De Führer schenkt de Joden een stad) waarin echte gevangenen als acteurs werden ingezet. Dit om de wereld te laten geloven dat de Joden in Theresienstadt leefden alsof het een reguliere stad betrof met winkels, cafés, een concertuitvoering enz.
Hoe pervers kan je zijn? Na het eindconcert en de voltooiing van de ‘documentaire’ zijn de meeste medewerkers naar Auschwitz gezonden en meteen naar de gaskamer. Ook de kinderen die de tekeningen hadden gemaakt.

Hieraan hangt Schama de tijdgeest van de 20ste eeuw op en het verband daarvan met de beeldende kunst. Hij besteedt veel aandacht aan de evolutie naar de niet figuratieve, abstracte vormgeving, voornamelijk bij Mondriaan als paradigma voor de hele stroming. Dan volgen Pollock en een aantal minder bekende kunstenaars.

Gedurende vele jaren heb ik Der Führer schenkt den Juden eine Stadt in de klas gebruikt bij de behandeling van nazisme en W.O. II, samen met In naam van de Führer (1977) van Lydia Chagoll.

Conclusie

Het citaat van Horatius lijkt op het eerste gezicht misschien overdreven, maar is het niet.
Ongetwijfeld blijft Civilisations overeind als een monument voor de volgende decennia, net als Kenneth Clarks Civilisation uit 1969 dat was voor meer dan 40 jaar! Ongelooflijk wat een keur van presentatoren, cameramensen en technici hier hebben samengebracht aan kunstwerken uit meer dan 30 landen en alle tijden!
Uiteraard is de reeks bestemd voor een cultuurhistorisch geïnteresseerd publiek met enige voorkennis. Regelmatig nodigen fragmenten uit om verdere informatie te zoeken over cultuuruitingen waarvan je weinig of niets weet, of om je geheugen op te frissen over onderwerpen waarover je lang geleden wat had gehoord.

Ook in het onderwijs. Voor studenten Hoger Onderwijs vormt de reeks een complete cursus cultuurgeschiedenis, opgehangen aan kunst! Ideaal voor zelfstudie.
In het Voortgezet Onderwijs ga je natuurlijk slechts fragmenten kunnen bekijken. Doch andermaal: zeer geschikte stof voor scripties over detailonderwerpen.

Indien je kunt beschikken over Een geschiedenis van de wereld in 100 voorwerpen van Neil MacGregor, zijn de mogelijkheden nog ruimer. Bespreking op deze site in drie bijdragen, zie voetnoot 5.

Enkele suggesties voor de vroegste geschiedenis: nr. 4. Zwemmende rendieren 11.000 v. Chr.; nr. 12 de Standaard van Ur; nr. 18. Minoïsche Stierspringer (Kreta) – enz., enz.

Noten

1. Nederlands: boek: Civilisatie (1970). De volledige 13 delen van de reeks staan op YouTube. Hetzelfde voor zowat het hele oeuvre van Attenborough, meestal relevante fragmenten. Van Civilisations staat de hele eerste aflevering en zeer bruikbare fragmenten van 4 à 5 minuten eveneens op YouTube, Engels gesproken zonder ondertitels.

Jacob Bronowski, De mens in wording (The Ascent of Man 1973), Amerongen 1978.
YouTube: diverse versies van alle afleveringen, telkens 50 min. https://youtu.be/CH7SJf8BnBI

Ondertussen (2021) staat de volledige reeks op YouTube, originele versie met Spaanse ondertitels. Sommige onderdelen zijn ook in Franse versie voorhanden. (Controleren, want is klaarblijkelijk in aanvulling).

2. Eerder reeds verwierf hij beroemdheid door zijn televisiereeksen voor de BBC: A History of Britain (15 delen, 200-2002) en The Power of Art (2011). Voeg daarbij zijn boeken: het veel geprezen Overvloed en onbehagen. De Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw (1988) en, recent, De geschiedenis van de Joden, 2 dln (2013 en 2017).

3. Over de Maya’s: Het verloren rijk van de Maya’s.

Volg ook de links naar de andere documentaires over de Maya’s en de overige Meso-Amerikaanse culturen, waaronder de Olmeken. 

4. Mary Beard, Pompeii. Het dagelijks leven in een Romeinse stad, A’dam / WPG, Antwerpen, Uitgeverij Athenaeum & Polak, 2009, 458 blz. – goedkope uitgave in Rainbow, 2018.

Aanvullende informatie over Pompeii

De snelste en dankbaarste kennismaking is het uitstekende docudrama van de BBC uit 2004: Pompeii. De laatste dag.
Op YouTube circuleert een massa films en filmpjes over Pompeii, waaronder een aantal met computerreconstructies van de originele situatie.

Zeer goede historische roman: Robert Harris, Pompeii, Amsterdam/Antwerpen, De Bezige Bij, (2003) 2015, 350 blz – 6de druk als e-boek. 

5. Zie: Een reis door tijd en ruimte in 100 voorwerpen (deel 1), voetnoot 6: Een der namen van Ramses: User-maat-Re Setep-en-Re, (Sterk is de Maät van Re, Uitverkorene van Re). 

6. David Olusoga, Eerste ontmoetingen. Verering van de vooruitgang,
Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2018, 278 blz.

7. In 2010 e.v. geactualiseerd tot de artikelenreeks De keerzijde van de Renaissance, en later, tot op heden, aangevuld met bijdragen op onder meer Histoforum Magazine.

8. Zie:  vooral Bernardino de Sahagun. 

9. Meer:  Japan, het rijk van de Rijzende Zon in: De conquistadores: wereldveroveraars met oogkleppen & Columbus achterna: een wereld van papier in het kielzog van de conquistadores  & Samoerai William.

Jos Martens, 11 juli 2020, feestdag van de H. Benedictus van Nursia (480-547), patroon van Europa; herdenking van de Guldensporenslag (1302), nationale Vlaamse feestdag, en van 25 jaar bloedbad van Srebrenica (1995).