De middeleeuwen en daarna

Jan Uyttendaele

Op deze pagina staat een serie  artikelen van Jan Uyttendaele over diverse culturele aspecten van de middeleeeuwen en de eerste eeuwen daarna. De artikelen met lesmateriaal voor leerlingen gaan over koning Arthur, Karel ende Elegast, Floris ende Blancefloer enz. enz.

De troubadours

In dit leermiddel maken de leerlingen kennis met een van de meest complexe verschijnselen uit de westerse cultuur: de hoofse liefde. Ze lezen middeleeuwse teksten, luisteren naar middeleeuwse muziek en kijken naar middeleeuwse kunst. Door middel van de opdrachten verwerven de leerlingen niet alleen kennis en inzicht, maar ervaren ze ook verwondering en krijgen ze waardering voor de hoofse cultuur. 

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de leerkracht 

Goede zeden

Tien werkvormen bij een middeleeuws boekje over etiquette, hoofsheid en gedragsvormen.

‘Mevrouw, wilt u zitten? Ik kan wel staan.’ Een jongere die in trein, bus of metro een zwangere vrouw of een oud dametje een zitplaats gunt, kan op algemene waardering rekenen. Want zo hoort het. Het is een van de ongeschreven regels, waardoor de omgang tussen mensen in een steeds drukker wordende samenleving toch prettig blijft verlopen. En dat is niets nieuws: veel van onze huidige omgangsvormen zijn al erg oud.

De oudste Nederlandse etiquetteboekjes werden rond 1200 geschreven en zijn dus meer dan achthonderd jaar oud. Het meest bekende Middelnederlandse etiquetteboekje is Het boec van Seden (‘Het boekje van goede zeden’), dat is overgeleverd in twee perkamenten verzamelhandschriften: de Enaamse codex (ca. 1290) en het Comburgse handschrift (ca. 1400).

Het gedrag dat in dit boekje als norm wordt voorgesteld, wordt in de middeleeuwen hoofsheid genoemd. Hoofsheid was een geheel van gecultiveerde omgangsvormen die oorspronkelijk ontstonden binnen de adellijke elite, maar die al snel ook de norm werden in bredere lagen van de middeleeuwse samenleving. De algemene boodschap is dat je je medemens met respectvolle gemanierdheid tegemoet moet treden. Je bent wellevend, galant en je beheerst je driften en impulsen, kortom: je bent hoofs.

- Werkvormen

Karel ende Elegast

De korte ridderroman Karel ende Elegast is de meest gelezen Middelnederlandse tekst op middelbare scholen in Vlaanderen en Nederland. Het werk behoort bovendien tot de literaire canon, wat betekent dat het een van de teksten is die door het literaire veld in Vlaanderen als essentiële Nederlandstalige literatuur worden beschouwd.
Dit leermiddel is bedoeld voor leerlingen die het verhaal vooraf gelezen hebben. Behalve vragen en opdrachten voor de leerlingen bevat het een document met achtergrondinformatie voor de leerkracht, maar die de leerlingen ook achteraf zelf als correctiemodel kunnen gebruiken. Het leermiddel kan dus zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent

Reinaert de Vos, de felle met de rode baard: schurk of schelm?

Iedereen kent de middeleeuwse literaire superheld Reinaert de Vos. We beschouwen hem als een levenslustige schavuit, een sympathieke deugniet, een soort Uilenspiegel onder de dieren. Maar klopt dat positieve vossenbeeld wel? Zijn we met deze voorstelling niet het slachtoffer van een culturele kloof tussen de middeleeuwen en onze eigen tijd? We gaan terug naar de bron en nemen het Middelnederlandse dierenepos onder de loep. Welke boodschap schuilt er achter het verhaal? Hoe komt het dat Reinaert nog altijd zo populair is? Is het verhaal nog actueel vandaag? Welke plaatsen worden in het verhaal genoemd en welk spoor heeft onze held daar achtergelaten?

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent 
Zie ook zijn bespreking van De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk.

Floris ende Blancefloer in de klas

In 2015 was het 750 jaar geleden dat de Middelnederlandse roman Floris ende Blancefloer tot stand kwam. Naar aanleiding daarvan publiceerde het Davidsfonds een prachtig uitgegeven jubileumboek, samengesteld door prof. Jozef Janssens: Floris ende Blancefloer van Diederic van Assenede. Liefde in het graafschap Vlaanderen van de dertiende eeuw.

Uit dit lesvoorbeeld blijkt dat dit Middelnederlandse werk een aantal motieven bevat die voldoende actueel zijn om de leerlingen van vandaag te boeien en te motiveren voor de lectuur van het hele verhaal.

- Floris ende Blancefloer in de klas    

Jacob van Maerlant

Jacob van Maerlant was de eerste grote auteur uit ons taalgebied, die in zijn eentje als het ware een complete bibliotheek bijeen schreef. Daartoe behoren niet alleen de eerste Nederlandstalige wereldgeschiedenis, een navertelling van heel de Bijbel en een wereldgeografie, maar ook de eerste biologische encyclopedie in onze taal, Der naturen bloeme, uit ongeveer 1270. Daarin beschrijft hij zowel de mens als alle toen bekende viervoeters, vogels, vissen en kruiden, en bovendien de edelstenen, de wonderen van de zee en een groot aantal vreemde volkeren. Jacob van Maerlant wordt beschouwd als de aartsvader van alle Middelnederlandse dichters en zijn natuurencyclopedie behoort tot de canon van de Nederlandstalige literatuur.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent  

Anna Bijns

Anna Bijns (1493-1575) staat bekend als de eerste feministische schrijfster uit onze literatuur. Ze schreef refreinen, de favoriete dichtvorm van de rederijkers, maar ze kon geen lid worden van een rederijkerskamer, omdat ze een vrouw was. Ze behandelde twee grote thema’s in haar teksten: in de eerste plaats de opkomst van het protestantisme, waarvan ze een grote tegenstander was, en in de tweede plaats de man-vrouwrelatie en dan met name het bedrog in de liefde, waarvan ze zelf slachtoffer is geweest. De refreinen van Anna Bijns behoren tot de canon van de Nederlandstalige literatuur.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent   

Gewijde maagden of gewaagde meiden?

Vrouwen in de middeleeuwen
De positie van de vrouw in de middeleeuwen kunnen we het best omschrijven als ‘tussen verering en verachting’. Vrouwen waren ofwel ‘gewaagde meiden’, dochters van Eva, en dus het voorwerp van onderdrukking en verachting, ofwel ‘gewijde maagden’, dochters van Maria, en dus het voorwerp van respect en verering.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent

Constantijn Huygens

Constantijn Huygens (1596-1689) werd vroeger niet op één lijn geplaatst met andere grote zeventiende-eeuwse dichters, zoals Hooft en Vondel, maar de laatste tijd is het besef ontstaan, dat Huygens misschien wel de allergrootste is. Van zijn grote veelzijdigheid getuigen de vele poëtische genres die hij beoefende: lange gedichten, liedjes, sonnetten en epigrammen, allemaal teksten die tot de canon van de Nederlandse literatuur behoren. In dit leermiddel zoeken we met behulp van activerende werkvormen naar overeenkomsten en verschillen tussen de teksten van Huygens en hedendaagse gedichten, tussen de belevingswereld van de 17de eeuw en de hedendaagse ervaringswereld van de leerlingen. Het leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs.

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de leerkracht 

Het Kerelslied

De tekst en melodie van het Kerelslied zijn te vinden in het Gruuthuse-handschrift, dat opgenomen is in de canon van de Nederlandstalige literatuur. In dit liedboek vormt het als historielied wel een buitenbeentje. Het Kerelslied (lied 85) is wellicht ontstaan tijdens de Gentse Oorlog, vermoedelijk in of na 1382. Na hun overwinning op het Beverhoutsveld hadden de Gentenaars de Brugse stedelijke elite, die de kant van graaf Lodewijk van Male had gekozen, over de kling gejaagd. Met de kerels worden de plattelandsbewoners bedoeld, die de zijde van de Gentenaars gekozen hadden. Het Kerelslied is een spotlied waarin de Brugse elite afrekent met die opstandige boeren uit het Gentse.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent 

De Spaanse Brabander

De Spaanse Brabander is een blijspel uit 1617 van Gerbrand Adriaensz. Bredero. Het gaat over de Antwerpse Spanjaard Jerolimo, die zonder geld naar Amsterdam verhuist en zich daar voordoet als rijk man. Er is nauwelijks een hoofdhandeling; het stuk bestaat uit een reeks levendige taferelen die het Amsterdamse straatleven in de 17de eeuw oproepen. Het staat bekend als het hoogtepunt van het Nederlandse blijspelrepertoire uit de gouden eeuw. Het behoort ook tot de canon van de Nederlandse literatuur, de lijst van de belangrijkste literaire werken uit het Nederlands taalgebied van de middeleeuwen tot heden.
In dit leermiddel maken de leerlingen kennis met de belangrijkste figuren van het stuk, door middel van enkele monologen, die op YouTube bekeken en beluisterd kunnen worden. Het leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs. De bedoeling van de opdrachten is de leerlingen zowel de historische achtergronden te laten ontdekken als parallellen met hun eigen actuele leefwereld.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent 

Groot Liedboek van Bredero

Er zijn weinig dichters uit de oudere Nederlandse literatuur van wie de stem nog zo direct en herkenbaar tot ons spreekt als die van Gerbrand Adriaenszoon Bredero. In 1522 verscheen zijn ‘Groot Liedboek’, een bundel met meer dan tweehonderd liederen en gedichten. Het liedboek bevat drie afdelingen, onder de titels ‘Boertig’, ‘Amoureus’ en ‘Aandachtig’ (ernstig). Uit elk van die drie afdelingen hebben we telkens één lied gekozen. De boertige liederen zijn genretafereeltjes, zoals we die ook in de zeventiende-eeuwse schilderkunst aantreffen. In de liefdesliederen maken we kennis met een minnaar, die veel liefdesverdriet te verwerken kreeg. In de ernstige of vrome liederen spreekt de dichter in aangrijpende bewoordingen over het menselijk tekort en smeekt hij om de genade en de hulp van God.
Dit leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs. De bedoeling van de opdrachten is de leerlingen zowel de historische achtergronden te laten ontdekken als de aanknopingspunten met hun eigen actuele leefwereld.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent 

Lucifer van Joost van den Vondel

De dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel (1587-1679) is een van de belangrijkste auteurs uit het Nederlandse taalgebied. Zijn tragedie Lucifer uit 1654 vertelt de spannende voorgeschiedenis van de zondeval van Adam en Eva in het Aards Paradijs. Het toneelstuk vertelt hoe bepaalde engelen zich door de schepping van de mens zodanig bedreigd voelen, dat ze in opstand komen tegen God en daarvoor zwaar gestraft worden. Als literair meesterwerk behoort de Lucifer tot de canon van de Nederlandstalige literatuur.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent   

Gelegenheidspoëzie en hekeldichten van Vondel

Joost van den Vondel (1587-1679) werd niet voor niets ‘de prins van de Nederlandse dichters’ genoemd, want hij blonk uit in zowat alle poëtische genres. In dit leermiddel maken we kennis met zijn gelegenheidspoëzie en met zijn zogenaamde hekeldichten. Het zijn allemaal teksten die tot de canon van de Nederlandse literatuur behoren. We vergelijken de rouwgedichten voor zijn overleden kinderen met enkele kinderportretten uit de gouden eeuw en zoeken overeenkomsten tussen zijn maatschappelijk geëngageerde poëzie en de hedendaagse protestliteratuur.
Dit leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs. De bedoeling van de opdrachten is de leerlingen zowel de historische achtergronden te laten ontdekken als de aanknopingspunten met hun eigen actuele leefwereld.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent   

Pieter Corneliszoon Hooft

Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647) werd in zijn eigen tijd al ‘het hoofd van de Nederlandse dichters’ genoemd. Niemand schreef zulke gekunstelde sonnetten en zulke ontroerende liefdesgedichten en zijn liedjes op bekende melodieën werden volop meegezongen. In dit leermiddel maken we kennis met enkele gedichten en liedjes van Hooft, die tot de canon van de Nederlandse literatuur behoren. We vergelijken zijn teksten met schilderijen uit de gouden eeuw en zoeken overeenkomsten tussen de 17de-eeuwse leefwereld en de hedendaagse belevingswereld van de leerlingen.
Dit leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs. De bedoeling van de opdrachten is de leerlingen zowel de historische achtergronden te laten ontdekken als de aanknopingspunten met de schilderkunst van die tijd en met hun eigen ervaringen.
- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent   

Geuzenliederen

De geuzenliederen zijn politieke strijdliederen van de opstandige edelen en hun medestanders in de Nederlanden tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Het Wilhelmus is wellicht het meest bekende en misschien ook het mooiste gedicht in dit genre. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstonden er geuzenliederen. De verzetsstrijders tijdens de Duitse bezettingstijd (1940-1945) noemden zich ook ‘geuzen’ en publiceerden hun protestliteratuur in een nieuw ‘geuzenliedboek’.
Dit leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent    

Boudewijn de Groot, Het Land van Maas en Waal (1966)

Het Land van Maas en Waal is een nummer van Boudewijn de Groot met een tekst van Lennaert Nijgh. Het behoort tot de canon van de Nederlandse liedkunst. De tekst bevat een aantal verwijzingen naar de Tachtigjarige Oorlog. Dankzij de ritmische melodie en het kleurrijke arrangement is het lied nog altijd in staat om jongeren aan te spreken.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent   

Mariken van Nieumeghen: Heks of heilige?

In deze leereenheid gaat het over het geloof in heksen en over heksenvervolging.

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent

William Shakespeare: kennismaking

Wie was William Shakespeare? In dit leermiddel maken de leerlingen kennis met deze auteur en brengen ze een virtueel bezoek aan een aantal plaatsen in Engeland waar ze Shakespeare kunnen ontmoeten. Naast de vragen en opdrachten voor de leerlingen bevat het leermiddel ook een tekst met achtergrondinformatie voor de leerkracht.

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de leerkracht

William Shakespeare: Hamlet

Hamlet van William Shakespeare is ongetwijfeld het beroemdste toneelstuk van alle tijden en wellicht ook zijn beste tragedie. Dit leermiddel is vooral bedoeld voor leerlingen die vooraf zelfstandig de complete tekst van het stuk gelezen hebben of een integrale filmversie ervan gezien hebben.

Behalve vragen en opdrachten voor de leerlingen is er een tekst met achtergrondinformatie voor de leerkracht, die de leerlingen ook achteraf zelf als correctiemodel kunnen gebruiken. Het leermiddel kan dus zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs.

- Vragen en opdrachten voor de leerlingen

- Informatie voor de leerkracht

Sonnetten van Shakespeare

Geen enkele dichtbundel uit de wereldliteratuur heeft zoveel inkt doen vloeien als de bundel Sonnetten van Shakespeare. Er bestaan van elk sonnet honderden interpretaties, omdat de beeldspraak ervan duister is en de taal vol zit met verschillende betekenissen. In dit leermiddel krijgen de leerlingen voldoende gegevens over de historische en biografische context om een aantal van die sonnetten te kunnen interpreteren. Naast vragen en opdrachten voor de leerlingen bevat het leermiddel ook een tekst met achtergrondinformatie voor de leerkracht. Als de leerlingen die informatie zelf kunnen raadplegen, kan het leermiddel gebruikt worden voor zelfstudie en afstandsonderwijs.

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de leerkracht 

William Shakespeare: Romeo en Julia

Romeo en Julia is ongetwijfeld de populairste tragedie van William Shakespeare. Die populariteit heeft het toneelstuk vooral te danken aan de herkenbaarheid van het tragische verhaal over de twee tieners uit Verona, die vanwege een oude vete tussen hun families niet met mekaar mogen trouwen. Vooral jongeren voelen zich nog altijd sterk aangesproken, zowel door het onsterfelijke liefdesverhaal als door de dramatische vorm die Shakespeare eraan heeft gegeven.
Dit leermiddel is bedoeld voor leerlingen die vooraf zelfstandig de complete tekst van het stuk gelezen hebben of een integrale filmversie ervan gezien hebben. Behalve vragen en opdrachten voor de leerlingen bevat het ook een tekst met informatie voor de leerkracht, informatie die de leerlingen ook achteraf zelf als correctiemodel kunnen gebruiken. Het leermiddel kan dus zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs.

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de leerkracht

Lanseloet van Denemerken.

Lanseloet van Denemerken behoort tot de vroegste wereldlijke toneelstukken in Europa. Het staat in het handschrift-Van Hulthem (circa 1405), één van de beroemdste boeken uit onze streken, waarin het wordt aangeduid als ‘abel spel’. In datzelfde boek staan nog drie andere abele spelen. Elk abel spel wordt daar bovendien gevolgd door een klucht, een korte, komische ‘uitsmijter’. Dat het om toneel gaat blijkt duidelijk uit de inleidingen en uitleidingen, waarin het publiek wordt opgeroepen te komen kijken en waaruit blijkt dat het stuk binnenshuis, bv. op een toneelzolder, werd opgevoerd.

- Werkbladen voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent

Koning Arthur: Fictie of historie?

Wie was Koning Arthur? Volgens de middeleeuwers betekende hij zoveel als de exemplarische belichaming van de ridderlijkheid. Hij behoorde namelijk tot ‘Les neuf preux’: de negen dappersten aller tijden, ingedeeld in reeksen van telkens drie, zoals te zien is op dit fresco uit het kasteel van Manta in Italië uit 1420.
Drie heidenen: Hector van Troje, Alexander de Grote, Julius Caesar.
Drie joden: Jozua, David en Judas Makkabeus.
Drie christenen: Arthur, Karel de Grote, Godfried van Bouillon.
Een rijk geillustreerd artikel van Jan Uyttendaele over koning Arthur met bibliografie en links en vragen en opdrachten voor leerlingen:

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent 

Walewein en het zwevende schaakbord

Walewein en het zwevende schaakbord (ook genoemd de Roman van Walewein, afgekort als Walewein) is een oorspronkelijke Middelnederlandse Arthurroman, geschreven in het midden van de dertiende eeuw door twee auteurs: Penninc en Pieter Vostaert, van wie we verder niets weten. Het werk behoort tot de literaire canon, wat betekent dat het een van de teksten is, die door het literaire veld in Vlaanderen als essentiële Nederlandstalige literatuur worden beschouwd.
Dit leermiddel kan zowel gebruikt worden voor klassikaal onderwijs als voor zelfstudie en afstandsonderwijs, maar het is in de eerste plaats bedoeld voor leerlingen die het verhaal vooraf gelezen hebben in een moderne vertaling. Daarbij kunnen ze gebruik maken van de achtergrondinformatie, die als afzonderlijk leermiddel gepubliceerd is onder de titel ‘Koning Arthur: Fictie of historie?’

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent .

De Leeuw van Vlaanderen

Op 22 januari 2023 werd het vierde deel van de VRT-serie Het verhaal van Vlaanderen over de Guldensporenslag uitgezonden. In dit leermiddel maken de leerlingen kennis met de 19de-eeuwse roman die onze beeldvorming over deze veldslag in grote mate heeft bepaald: De Leeuw van Vlaanderen of de Slag der Gulden Sporen, geschreven door Hendrik Conscience (1812-1883). Het boek behoort tot de canon van de Nederlandstalige literatuur.

- Werkblad voor de leerlingen

- Achtergronden voor de docent . 

Multatuli, Saïdjah en Adinda

In het zeventiende hoofdstuk van Max Havelaar, het absolute hoogtepunt van onze historische literatuur, vertelt Multatuli het ontroerende liefdesverhaal van een Javaans meisje en een Javaanse jongen, de kinderen van twee arme boeren. Maar hun liefde en hun leven, en dat van hun familieleden, worden totaal verwoest door de Nederlandse bezetters en de rijke Indische vorsten.
Het verhaal van Saïdjah en Adinda staat symbool voor de onderdrukking van het Indische volk. Eduard Douwes Dekker schreef Max Havelaar in 1859 onder de naam Multatuli, nadat hij 18 jaar in Indië had gewoond en gewerkt voor de Nederlandse overheid.
We hebben de spelling en het taalgebruik van dit verhaal gemoderniseerd en hopen dat het daardoor beter leesbaar is geworden voor jongeren. Woordverklaring blijft natuurlijk onmisbaar. Vooral de Indische en Maleise woorden, die in de tekst cursief gedrukt staan, moeten de leerlingen tijdens hun lectuur opzoeken in een alfabetische lijst.
Dit leermiddel wil in de eerste plaats bijdragen tot het leesplezier van de leerlingen. Voor wie een of meer lessen wil besteden aan deze tekst suggereren we de volgende mogelijkheden:
- een vergelijking met andere onsterfelijke liefdesverhalen zoals Romeo en Juliet, Tristan en Isolde, de ballade van de twee koningskinderen enz.;
- een stilistische analyse van het verhaal met aandacht voor het leidmotief (‘mijn verhaal is eentonig’) en het gedicht ‘Ik weet niet waar ik sterven zal’;
- een kennismaking met andere delen van het boek, zoals de parabel van de Japanse steenhouwer, de toespraak tot de hoofden van Lebak en de beroemde slotrede.

- Gemoderniseerde tekst

- Woordverklaring . 

Copyright Jan Uyttendaele, 2023