Albertus Conradus (Coerdts) Fabritius (1646-1715)  

PDF-versie

Albert van der Kaap en Aafke Huizing

De opvolger van Ludovicus Fabritius als dominee in Gasselte was zijn broer Albertus Conradus (Coerdts) Fabritius. Hij diende de gemeente bijna 41 jaar, van juni 1674 tot zijn dood in maart 1715.

Albertus Conradus Fabritius, zoon van Bernardus Fabritius en Haesje Jans Helinge, werd gedoopt op 6 december 1646 in Gaselte. Hij werd vernoemd naar zijn overgrootvader van moederskant (Albert Coerts, vader van Hillichje Coerts).

Hij trouwt (1) op 2 mei 1674 in Gasselte met Lammechien Tebinge die op 21 augustus 1653 in Gasselte werd gedoopt. Zij was een dochter van Luichen Tebinge en Aaltje Hidding die een boerderij in het Grotenend bewoonden. De opa van Lammechien, Johan Tinge, was de eerste echtgenoot van Warmolda Hamming, vrouw van Johan Fabritius, broer van Albertus.

Zij krijgen drie kinderen, Aaltje, geboren op 17 maart 1675, Hilligje, geboren op 27 november 1678 en Aaltje, geboren op 13 augustus 1681. Hilligje trouwde (1) met Roelof Hilbrants uit Anloo, zoon van Berent Hilbrants en Bouchen Eppens en (2) met Jan Wolters Emmen, geboren op 16 februari 1679 in Emmen, zoon van landbouwer (keurnoot, bijzitter of getuige bij rechtshandelingen) Wolter Warners Emmen en Geesje Wermelinks. In 1709 trouwde Hilligje met Roelof Berents Hilbrandts, gedoopt op 26 januari 1679 in Anloo, zoon van schatbeurder (ontvanger van belastingen) van Anloo Berent Roelofs Hilbrandts en Bouwchjen Eppens (2).

Een maand na de geboorte van hun jongste kind, op 17 september 1681, sterft Lammichje, slechts 29-jaar oud. Ruim een jaar later, op 10 december 1682, hertrouwt Albertus in Gasselte met Machteld Schukking, geboren rond 1660 in Koekange (de Wijk), dochter van Anthonius Schukking (predikant in Rolde) en Vreda van Keppel Fox/Vox uit IJhorst/De Wijk. Albertus en Machteld krijgen vijf kinderen, Vreda, Bernardus, Bernardus, Hasina Johanna, Cornelius Hindrick en Cornelia Henrica.

Predikant in Gasselte
Albertus was predikant in Gasselte van 1674 tot maart 1715. In 1674 werd hij beroepen als opvolger van zijn overleden broer Lodewijk. Vier jaar later, in 1678, preekte hij voor de synode over Romeinen 8:1, welke preek goed in de smaak viel, hij werd als lid van de synode toegelaten. In datzelfde jaar stelde de synode vast, dat er tot heiliging van de zondag, zowel ’s zomers als ‘s winters voor- en namiddags moet worden gepreekt. De morgenpreek moet om 9 uur beginnen. Als de predikanten, zoals al eerder, betogen, dat er ’s middags geen belangstelling is, beslist de synode, dat de familie van de predikant dan maar moet komen en ook de koster en zijn familie moeten worden opgetrommeld. De synode hechtte erg aan deze z.g. catechisatie preken, maar de predikanten moesten er niets van hebben. Verder beslisten ze, dat het Avondmaal niet meer met Pinksteren, maar drie zondagen later gehouden moet worden. Dan konden de mensen op Pinksteren familiebezoeken afleggen en Pinksteren is toch wel wat kort na Pasen.

Albertus Conradus Fabritius is op 6 juni 1676 eiser tegen Luitje Tebinge te Gasselte. De eiser wil annulering van een testament dat Luijtien Tebinge, zijn schoonvader en Wennichjen zijn huisvrouw op 8 april 1670 hebben gemaakt. Volgens eiser was het testament niet behoorlijk ondertekend. De eiser kreeg gelijk. (6)

Albertus betaalde in 1691 drie gulden haardstede geld (in 1692 met twee paarden) voor driekwart erf en in 1693 en 1695 twee gulden haardstedegeld voor een half erf. Twee gulden was volgens Gras weinig, want bijna alle ambtenaren en middenstanders vielen als keuters met een ambacht of functie onder dit tarief. (7)

Albertus stierf in maart 1715 in Gasselte. Zijn tweede vrouw, Machteld, was al eerder, op 21 september 1712 in Gasselte, overleden. Blijkbaar is zij enige tijd ziek geweest, want haar man schrijft in het begraafboek: ‘Mijn Eygen Alderliefste Tweede Huisvrouw Machteld Schukking na een langdurige en uitteerende koortsige siekte van 18 weken overleden op den 7 september 1712.’

Schandaal in Gasselte
In 1683 heeft Swaantien Hendriks uit Gasselte, een verhouding met de schulte van Borger, Jan Louwerens Lentinck. Ze eist dat hij met haar trouwt en om dat doel te bereiken maakt ze haar zaak aanhangig bij de synode, waar ze, samen met de schulte, verschijnt. De synode verklaart zich niet ontvankelijk en wijst de kwestie terug naar de wereldlijke rechtbank, de Etstoel. Wat het oordeel van de 24 etten is geweest, blijft duister, want in de verslagen, de z.g.ordelen, van deze hoogste Drentse rechtsinstantie is de zaak niet terug te vinden.

Overlast met oud en nieuw
Ook vroeger ging de jaarswisseling met veel lawaai en eten en drinken gepaard. Dat liep blijkbaar nog wel eens uit de hand. In 1693 eiste de provinciale synode van de predikanten om op de zondag vóór nieuwjaar in de preek de gemeente te waarschuwen, voor wulpsheden en ongeregeldheden op nieuwjaarsdag.

Diaconie
Het komt geregeld voor, dat mensen bij testament geld schenken aan de armen. Bij de visitatie in 1683 blijkt dat sommige erfgenamen, in plaats van dat geld aan de diaconie beschikbaar te stellen, zelf voor de verdeling zorgen. Het geld kwam dan wel bij de armen terecht, maar misschien niet bij de armen die de diaconie op het oog had. De synode is daar zo verbolgen over, dat ze de diakenen opdraagt deze personen voor het gerecht te brengen. Nergens blijkt, dat het ook werkelijk gebeurde.

In 1680 krijgen de volgende personen ondersteuning van de diaconie. Moey Ermske, de weduwe van schoolmeester Hendriks wordt ondersteund met 5 gulden en 7 stuivers. Anna, weduwe van de wever, Lubbert Berends, Lucas en Jan Willems kregen allen 3 gulden en 10 stuivers. Olde Mooy Greta op het Veen kreeg 2 gulden en 10 stuivers .

In 1684 schrijft Fabritius in het Armenprotocol: ‘Aan meester Jan Queest wegens kostgeld van dat arme Meijsje het dochtertje van Salige Rode wevers Anna; twintig Car. Gulden.’ Het kind in kwestie was wees en uitbesteed bij de schoolmeester. Jan Queest werd in 1691 voor twee caroligulden aangeslagen in het Haardstedenregister. In 1684 krijgen ook een ‘arm man, een verbrand man en een swangere vrouw’ ondersteuning.

Je moest er in die tijd wel wat voor doen, om door de kerk ondersteund te worden. Zo werd van de mensen die ondersteuning kregen verwacht dat zij des zondags de kerk bezochten. Bovendien moest(6)en ze het geld, of de goederen zelf ophalen op een vaste tijd en plaats. Bij deze uitdeling moest de predikant aanwezig zijn. Kreeg een gezin ondersteuning, dan waren de ouders verplicht hun kinderen naar school te sturen en dat gold ook voor kinderen die ergens ondergebracht waren.

Op 27 januari 1692 schenkt’ De eerbare Heiltien Hiddingh, Huisvrouw van Jan Hamming van de Veenhof op haar doodsbedde aan de armen van Gasselte 50 Car. Gulden.’ Dit geld wordt op 11 januari 1693 keurig door de erfgenamen aan de diaconie ter beschikking gesteld. Blijkbaar had de uit Gasselte afkomstige Heiltien, nog iets met haar vroegere dorpsgenoten. Heiltien was de dochter van Laurens Hidding en Grietje Hilbing. (8) Dit soort giften ‘op het doodsbedde’ komen geregeld voor.

Op 10 oktober 1707 overlijdt Fredrickjen Hamming, zuster van schulte Jan Hamming van Gasselternijveen. Ook zij schenkt de diaconie van Gasselte geld. Fabritius schrijft: ’Nadat de deughtsame vrijster Frederickjen Hamminge op haar doodsbedde an de diaconie tot Gasselte uit haar nalatenschap hadde belooft de somma van 7 Carolie guldens, heeft haar broeder de E schulte Jan Hamminge de beloofde somma ten volle voldaan en betaalt.’ De nalatenschap bedroeg overigens ongeveer 800 gulden.

Begin 1700 schaffen de diakenen een ‘doodsbar’ en ‘het swarte laken’ aan. Dan kon bij een sterfgeval de kist op een baar geplaatst worden en bedekt met een zwart laken. De kosten hiervoor zijn verschillend. In 1706 moesten de erfgenamen van Jan Battink vijf stuiver betalen, maar die van Harm Tebing 1 gulden en 12 stuiver. Misschien had het verschil te maken met het aantal dagen dat de baar met laken in het sterfhuis stond.

Doodsvat
In 1690 werd voor het “doodsvat van Moei Albertje Ployter”, 3 gulden in rekening gebracht. Dat wil niet zeggen, dat Albertje Ployter op 16 september in een vat werd begraven, maar dat bij haar begrafenis een vat doodsbier of groevebier (droefbier, leedbier of troostbier) werd geconsumeerd.

Overlijden van ette Johan Hilbing
Op 25 februari 1709 stierf de ette Johan Hilbing, waarna hij op 7 maart 1709 in de kerk “heerstatelick begraven” werd. Wat hiermee precies bedoeld wordt is niet bekend, maar ongetwijfeld zal het met veel pracht en praal gepaard zijn gegaan, zoals passend is voor een vooraanstaand eigenerfde boer, die 15 jaar ette was. De grafsteen ligt nog steeds in de kerk.

Afsplitsing van Gasselternijveen
Op 22 februari 1697 kreeg Gasselternijveen, met toentertijd 358 inwoners (9), een eigen dominee, kandidaat Gerhardus Cock. Op 13 augustus 1705 vertrok hij naar Emmen, waar hij op 6 oktober zijn intrede deed. In mei 1743 ging daar met emeritaat.

Cock kreeg met zijn collega Fabritius van Gasselte een geschil over de grens tussen hun gemeentes. Zij brachten dit geschil voor de classis maar deze oordeelde daarover geen beslissing te kunnen, het ging volgens hem om een politieke kwestie en daar gingen zij niet over.

Noten

1. https://www.genealogieonline.nl/stamboom_klavers/I34237.php 
2. https://ontdekjouwverhaal.nl/wp-content/uploads/2017/10/DREp-Kwartierstatenboek-NGV-Drenthe.pdf 
3. Romein, T.A. (1861). De hervormde predikanten van Drenthe sedert de Hervorming tot in 1861.
4. Romein, T.A. (1861). De hervormde predikanten van Drenthe sedert de Hervorming tot in 1861, blz. 55/56.
5. Kroezenga, J. (1988). Bernhardus Fabritius, predikant of turfgraver? in: Ons Waardeel, jaargang 8 (1988), uitg. Drentse Historische Vereniging, Assen (blz. 64-67).
6. Etstoel 14 deel 22 folio 393 d.d. 6-6-1676
7. Gras, H., Boekholt, P.Th.F.M., Bos J., Duijvendak, M.G.J., Nip, R.I.A. en Zweegers, P.T.A. (2000). Geschiedenis van Assen. Assen: Van Gorcum.
8. https://www.genealogieonline.nl/hulst-stamboom/I2053.php 
9. Romein, T.A. (1861). De hervormde predikanten van Drenthe sedert de Hervorming tot in 1861, blz. 61

Referentie

Bé Emmens. De Drentse familie Emmen(s). Drents Genealogisch Jaarboek. 2007, 1.

 

Copyright Albert van der Kaap en Aafke Huizing, 2019